Страхі ды вымогі настолькі патрабавальна ціснуць на чалавека, што зводзяць ягонае жыццё да шэрагу непазбежных рытуалаў — часцей за ўсё сумнеўнага кшталту. Жаніцьба (замужжа) — ці не самы недарэчны, хоць, магчыма, самы датклівы! З такога рэжысёрскага вырашэння паступова вынікае досціп, а то і элеганцкая кпіна са славутага сучаснага «перфармуй або сыходзь»: персанажы спектакля так вылузваюцца са скуры, так стараюцца — кожны для сябе (нават пакаёўка не саступіць гаспадыні), а поспех, капрызлівы ды аблудны, не спяшае, усё адно як выбірае годнага-прыдатнага. Поспех у персанажаў Гогаля-Зямлянскага наўпрост звязаны з абавязковым, паложаным, проста-такі належным сэксуальным — жаданнем, чаканнем, выбарам. Прага поспеху й выгады не толькі падначальвае сабе чалавечыя чаканні — яна вымагае ўсяго жыцця, ды каб пасля помнік паставілі, ды на ім штосьці напісалі і чытаць прыходзілі...
З класічным тэкстам пастаноўшчыкі папрацавалі вельмі трапна (адметна якасны сцэнарый належыць Расе Бугавічутэ-Пецэ): ён часцяком мірсціцца праз падзеі ды пластычныя вобразы. Мовіла свацця, што нявеста «Як рэфінат! Белая, румяная, як кроў з малаком...» — і «рэфінатная» Агаф’я Ціханаўна стараннем Ілзе Трукшане да часу адпавядае абвешчанай «саладэчы»; ушчувае Качкароў Падкалесіна, называе нязначным бервяном, прымушаючы ўгледзецца ў свой неразумны твар, — сцэнічнаму Падкалесіну падносяць люстэрка, і нават слуга Сцяпан не хавае свайго расчаравання; з’яўляюцца жаніхі на агледзіны, вымушаны знаёміцца ды гаманіць — харэаграфія ўзнаўляе падзею то вытанчанымі па, то пакручастымі пластычнымі прыёмамі. Агаф’я Ціханаўна спачатку выбірае кандыдатаў па пляскатых чорных фігурах (проста-такі мішэнях!), на якіх свацця прастаўляе кошты... а неўзабаве спраўджвае самы рашучы агляд, ды так, што кожны прысутны прыкрываецца крэслам, затуляе твар драўляным седалам з усмешкай, намаляванай крэйдаю; гэтыя ўсмешкі нявеста выцірае літаральна, і жаніхі вяртаюцца да адпаведнага аблічча — пляскатага, аднолькавага...
Сцэнограф і мастак па касцюмах Максім Абрэзкаў пашчыраваў над дэталямі адзення розных эпох, пераніцаваў, пераасэнсаваў іх у адметны гратэскавы стыль. Этнічныя асаблівасці жаночых строяў, прыкладам, какошнік з душагрэяй, суправаджае магутны веер, дзяўчынка Дуняша ператвараецца ў спраўную пакаёўку дзякуючы велізарнаму банту на галаве (еўрапейскі шык), а жаночыя спадніцы прыхоўваюць цэлы іншасвет белых і шэрых фальбоністых панталонаў. Жаніхі абцяжараны тоўстымі сцёгнамі і азадкамі, а самы пыхкі вайсковец — раздзьмутымі грудзьмі і бясконцай гульнёй з шабляй, вядомым сэксуальным сімвалам — праз яго слупянее не адна Агаф’я Ціханаўна... вышэйшая ростам за кожнага з залётнікаў. На гэткім узорыстым тле Падкалесіна ў выкананні Раландса Бекерыса вылучае далікатнасць, вабная крохкасць і традыцыйная нерашучасць, быццам сваімі заляцаннямі ён баіцца парушыць сама менш сусветную гармонію.
«Жаніцьба» — як накручаны механізм дзівоснай дарагой цацкі з фігурамі розных саслоўяў і палоў. Здаецца, ім наканавана ўзлунаць. Але ні спрыт, ні валоданне целам, ні вытанчаныя рухі (зважайма: гаворка пра драматычны тэатр!) не здабываюць для іх волі. Часам механічны закрут слабне — тады запаволенне пагражае зломам самому жыццядайнаму механізму, сілкаванаму побытавай мітуснёй. Застолле жаніхоў частуецца гарбатай пад мелодыю з грамафоннай плыткі, стапарыцца плытка — і застольнае адзінства мізарнее, раскідаецца (далейшыя падзеі злучаюць прысутных то ў гурт, то ў натоўп, то ў зграю), хіба ў фінале ненадоўга адновіцца ў чаканні цырымоніі шлюбавання...
Вобразы, трапныя дэталі, гумар гукаюць прывід вольнасці чалавечага духу. Ён рэе над Падкалесіным, пакуль той бянтэжыцца і вагаецца. Над Агаф’яй Ціханаўнай — калі яна парадкуе ўражанні ад знаёмства з жаніхамі. Глядзельня бачыць фокус: аднекуль з-пад падолу з’яўляюцца келіх з бутэлькаю, а потым развязваюцца стужкі, скідаецца какошнік, нявеста расстаўляе ногі і рассоўвае калені — нарэшце ладкуецца так, як зручна, абапёршыся на адабраную шаблю (грым і строй надаюць ёй падабенства да самурая з катанай) — і на нейкі крохкі момант вызваляецца ад абавязку дзейнічаць па завядзёнцы: яна перажывае момант волі. Яна спазнае сумнеў. І не выключана, што адчувае нікчэмнасць рытуалу — гэтая вяршыня эмацыйнага перажывання, адна з самых каштоўных у «Жаніцьбе», можа падштурхнуць і да ўсведамлення, і да разумення... Але шоу мусіць працягвацца, а жыццё браць сваё — да славутага фінальнага скачка: як вядома, Гогалеў персанаж Падкалесін уцёк ад свайго лёсу праз акно.
Іншы класічны персанаж, спадар Іванаў, з жонкаю спазнаў і шчасце, і няшчасце. Ягоны пакутлівы шлях ад першай, страчанай, да другой, няспраўджанай, прадставіў Тэатр нацый (Масква) у аднайменнай пастаноўцы паводле Антона Чэхава (ганараванай «Залатой маскай»).
Яна вабіла вытачанай ансамблевасцю выканання, падрабязнымі карцінамі сучаснага побыту — з кабетамі-недарайдамі ў блішчастых сукенках, п’янаватымі вясёлымі мужчынамі, крыўднымі супольнымі разважаннямі пра магчымае пабранне Іванава з заможнымі нявестамі, перадусім з дзяўчынай Аляксандрай... А ў той перад вачыма, няцяжка здагадацца, нікога прывабнейшага за Іванава па-просту не ўзнікала.
Першае ўражанне ад рэжысёрскай работы Цімафея Кулябіна — так, «заможныя таксама плачуць», і румзаюць, і енчаць, але больш за што іншае — гавораць. Шчыра, пераканаўча, бескарысна. Гаваркія ўсе, не адно Іванаў, — таму, відаць, тэкставыя скарачэнні і пэўная актуалізацыя драматургіі, якую ажыццявіў Раман Далжанскі, падаліся неабходнымі. Сучасны драматург аніяк не абразіў класічнага, вылучыўшы і падкрэсліўшы тое, што важна сёння і зараз: «Героі не патрэбныя гэтаму часу. Што ні кажы, а мы зазналі досыць плюгавую часіну, дзе Гамлету няма чаго рабіць». Пра плюгавую часіну мовіў славуты шэкспіразнаўца Аляксей Барташэвіч. Паводле традыцыі ў Іванаве выпісаны і хаваецца рускі Гамлет.
Сённяшні сярэднестатыстычны Іванаў у бліскучым выкананні Яўгена Міронава гаворыць добра, але дзейнічае задужа сціпла. Магчыма, ён офісны лідар ці прадпрымальнік, багаты на асобную кватэру і асабісты бізнэс, толькі... жонка яму нялюбая (хворая), грошы ў яго пазычаныя (няма чым адсоткі аддаваць), ідэалы ягоныя здрабнелі, а то й зусім распусціліся, як тое заечае сала. Верагодна, словам сваім Іванаў які-ніякі гаспадар, бо сябруе ж з ім Лебедзеў, ашалелы ад жыцця і сям’і да таго, што ці не ўвесь час то п’е, то ўжо п’яны; пераследуе яго прыгажуня Аляксандра, прагнучы «дзейснага кахання»; дый Ганна-Сара... паважала, пакуль не захварэла. Разбярыся тут, паспрабуй. Бо ўчынкаў ягоных за словамі не разгледзець.
Здаецца, разуменню не-геройства Іванава на фестывальным паказе паспрыяла адмысловая тэхнічная дасканаласць частае перамены дэкарацый. На вачах глядзельні яны соваліся, складаліся, выпростваліся, утвараючы падабенства... пасткі. Сілкавалі метафару жыцця запячатанага, замкнёнага ў інтэр’ерах — тыя раскідаліся на ўсё люстра сцэны, хаваючы выйсце за выратавальныя кулісы. Ар’ерсцэна выглядала зашытай, зачыненай, застаўленай так, што з памяшканняў быццам выціскалася паветра. Знікала глыбіня і нават сама перспектыва — Іванаў зрываўся, торгаўся... з пункта ў пункт пляскатай выявы, але, акрамя гаўбца ўласнай кватэры з першай карціны, яму не было куды падацца. Нават у двор лецішча Лебедзевых, каб паглядзець феерверк, нават у дзверы загса — сцэнограф Алег Галаўко амаль літаральна накрэсліваў безвыходнасць, праз якую Іванаў не стрэліў і не застрэліўся, а моўчкі сканаў на ўласным вяселлі. Не герой, так, але чым не ўчынак, ну?! Праўда, прадугледжаны драматургам у першай рэдакцыі п’есы. Ягоная іронія, часам ледзь улоўная, але такая дарэчная, што паставіла б па месцах усё і ўсіх, з пастаноўкі неяк выпетрылася. Хіба пры канцы, калі Іванаў сцішыўся ў фатэлі спінай да залы і драматычна выраніў келіх, чорныя заслоны ўтварылі з ягонай постаці падабенства партрэтнай выявы, а падсветка надала аб’ёму і паветра. Верагодна, выйсце ён адшукаў.
...Мужчына ажаніўся з кабетай і праз колькі часу з’явіліся на свет сёстры. Падзея шараговая, але рэжысёрка і аўтарка тэксту Эма Дантэ ўбачыла нагоду распавесці пра тое, як гадуецца і чым сілкуецца славутае сямейнае дрэва — праз пластыку, слова і драматычнае перажыванне. Кампанія Суд Коста Ачыдэнтале з Палерма (Італія) вывела «Сясцёр Макалуза» на сцэну... у складзе старажытнага рымскага карэ з легіянераў. Так, яны перакідаюцца сямейнікамі. На маршы ў часе і прасторы. Верагодна, так мусіць выглядаць збоку мацаванне фамільнага падмурку, з’яднанне продкаў з нашчадкамі: калі ўсе разам, адзін пры адным, у наступ і на абарону, біцца на мячах ды спачываць на шчытах... А перад шчытамі — распяцці і маленькія фотамедальёны страчаных, загінулых, памерлых. Пра іх, уласна, сцэнічны аповед, шчырасць дзяўчатак-сясцёр — бацька адвёз на мора, яны гарэзілі і дурэлі, спрачаліся, хто больш вытрымае пад вадой, і адна трывала, пакуль не патапілася. Сведчанне прыкрай смерці вымагае размовы пра адказнасць, пакаранне, лёс. Сямейнікі, жывыя і мёртвыя, грувасцяць свае спрэчкі, звадкі, згадкі. З чаго складаецца чалавечае жыццё? Што ўтрымлівае і падтрымлівае чалавека ў грамадзе? Як тыя, хто адышоў назаўжды, працягваюць сваё існаванне ў сямейнай памяці? Яна выяўляецца ці не самай доўгай і трывушчай зямной памяццю — як на добрае, так і на нядобрае. Зрэшты, згадкі знітаваныя ды спрэсаваныя настолькі, што не мае значэння, ці патыхала ад бацькі фекаліямі тых прыбіральняў, якія даводзілася рапараваць, ці добра гуляў у футбол сын адной з сясцёр — што памёр праз хваробу сэрца, ці прагнула маці радзіць аж семярых дачок, нягледзячы на нястачы ды побытавы скрут... «Нашы мёртвыя нас бедаваць не пакінуць». Суворае карэ станчаецца да адной лініі ўдзельніц на авансцэне, бо ўспаміны перакідаюцца нагодай прытуліцца адна да адной. Такімі шчырымі, адданымі, хцівымі, пяшчотнымі і бязлітаснымі ў сваіх стасунках могуць быць толькі сямейнікі.
...Прыкладам, вялікія алімпійскія жыхары неба. Гэта старажытная сямейная класіка: Гера паабяцала Парысу канцэптуальна іншае жыццё — як вечнае свята. Бо доўжыцца яно мусіць з найпрыгажэйшай жанчынай у свеце! Але намер адсунуць убок законнага мужа красуні не паспрыяў дабрабыту і росквіту — персанажа, горада, землякоў. Прымаць іх калатнечу блізка да сэрца чытачу замінае эпічнасць. Глядацкае сэрца скаланаецца хутчэй (эмоцыі!), але ці выпадае замахнуцца на падзеі «Іліяды» па-за высокім стылем?
У самога Гамера (сведчаннем Сяргея Радцыга, прафесара класічнай філалогіі Маскоўскага ўніверсітэта) «мы нярэдка сустракаем іранічнае стаўленне да багоў, рысы некаторага рэлігійнага вальнадумства». Тэатральнае вальнадумства рэжысёра Ярнея Ларэнцы аднаўляе «Іліяду» ў стылістыцы джэм-сэйшана, застолля, вечарыны, канцэрта, з выхадамі салістаў і адданасцю хору (салісты і харысты мяняюцца месцамі), з супольным музыкаваннем усіх дванаццаці (!) удзельнікаў пастаноўкі — каб падтрымаць тэмпарытм, стварыць атмасферу і спецэфекты кшталту пошуму ветру ў ветразях альбо насоўвання фалангаў гоплітаў.
Спектакль Славенскага нацыянальнага тэатра драмы Любляны наладаваны і рытуаламі, і правакацымі, і кепікамі — хоць бы з галівудскай «Троі», дзе адзін статыст аддана гінуў у кадры некалькі разоў. Гэтая падрабязнасць іранічна адноўлена кантрастам да страшэннай помсты за смерць Патрокла: Ахіл збівае Гектара на мяса. Літаральна. Балазе, рэжысёр прастуе за Гамеравай іроніяй: Гера з Зеўсам падмяняюць цела «каняборнага Гектара», то-бок выканаўцу, кавалкам свіной тушы, і менавіта па ёй Ахіл малоціць дзідай, як молатам, песцячы сваё няўрымслівае гора ад страты сябра. Але ж менавіта яе абдымае і аплаквае бацька Прыям, пакуль знямелая глядзельня каўтае камяк узрушэння...
Славенскую «Іліяду» перадусім вылучае слова і аповед. Слухача трэба падрыхтаваць да слова прамоўленага. Паэт (Гамер) выходзіць да мікрафона, адпівае з рыльца і б’е бутэльку — калі папросту, дык збірае ўвагу перад першым даўжэзным маналогам-экспазіцыяй, але будзьце пэўныя: цяперака глядзельня адсочыць кожны новы прадмет! У кожнай акцёрскай руцэ! Бо ён будзе знакам пільнай увагі.
Слова мусіць чапляць сучасніка. Таму тэкст старанны рыхтуюць-выбіраюць драматургі Эва Махковіц і Матыц Старына, а мастак-пастаноўшчык Бранка Хойнік дбае пра сучасныя боскія строі (здаецца, яны ад самых знаных сучасных дызайнераў), якія не жартам дапаўняе архаічная зброя.
Слова мусіць спраўджвацца. Памятаеце, як Парыс перанёсся да Алены ў воблаку? Яго напускаюць з прыстасоваў кшталту вогнегасільняў, і нейкі час аблачына прыгожа яднае абодва бакі
рампы...
Нам прапануюць гульню, дзе, здаецца, не так важна, дзе багі, дзе героі — іх вонкавыя прыкметы адкідаюцца, як шалупінне, але вылучаецца нораў (характар) і пачуццё, што не абяцае персанажу спакою альбо ўтрымлівае ля справы: звадлівасць, юрлівасць, агрэсіўны эратызм стомленага ад улады Зеўса, раздражнёнае трыванне Геры, даверлівасць і пажадлівасць Парыса, зацятасць ды ўпартасць Ахіла...
Славенская «Іліяда» ўражвае пастановачнай вынаходлівасцю, акцёрскай налоўчанасцю, рэжысёрскай дасціпнасцю.