Гэты мультымедыйны праект прадэманстраваў патэнцыял залаў мінскага Музея сучаснага выяўленчага мастацтва для экспанавання тэхнічна абумоўленага арту. Лакалізацыя новай выставы Калінінградскага цэнтра ў залах Гістарычнага музея не лепшым чынам паўплывала на якасць экспазіцыі, бо падзел яе на два асобныя памяшканні, непасрэдна не злучаныя паміж сабой, ствараў няўклюдную паўзу ў аповедзе. Але праект і не меркаваўся быць адмыслова падрыхтаваным для нас: ён перасоўны. Упершыню быў паказаны летась у былой сінагозе літоўскага горада Кедайняя, ганаровым грамадзянінам якога з’яўляецца Чэслаў Мілаш. Месца выбрана невыпадкова, выстава атрымала назву паводле яго верша «Campo di Fiori», напісанага ў Варшаве падчас яўрэйскага паўстання ў 1943 годзе. І ў ім аўтар згадвае рымскую плошчу Campo di Fiori (поле кветак), дзе быў спалены Джардана Бруна. І згадвае ён гэтую плошчу падчас залпаў у гета за высокай сцяной, а побач, зусім блізка, бавяцца дзяўчаты пад чорнымі шматкамі попелу. І тады паэт разважае пра самотнасць тых, хто гіне.
Зразумела, экспазіцыя ўплывае на ўспрыманне твораў, таму паспрабую абстрагавацца ад памяшкання і пазначыць акцэнты, што жадаў вылучыць куратар. Тэрыторыя гэтага праекта — не прастора для эстэтычных высноў, выстава прысвечана яўрэйскай культуры і нацыянальнай памяці, але яна ў тым ліку і пра асаблівасці ўспрымання мінулага, якое да таго ж — калі неасэнсаванае — мае ўласцівасць вяртацца. У эксплікацыі — крыху пра сучасныя рэаліі: «Апошнім часам зноў вярнуліся ва ўжытак тэрміны і паняцці — генацыд, фашызм, рэжым, прычым гэта не проста рыторыка, гэта рэальнасць, якая знаходзіцца дзесьці побач з намі».
Адзін з сэнсавызначальных твораў, зададзеных куратарам Яўгенам Уманскім, — серыя Сяргея Браткова «Зіхаценне». Аўтар перазняў фатаграфіі з магільных пліт, змясціўшы акцэнт з архіўнай каштоўнасці здымкаў да медыятыўна-містычнага складніка. Промні сонца адбіваюцца ў рэльефных партрэтах залатым зіхаценнем і нібы становяцца сведчаннямі пазачасавага існавання.
У цэнтры залы размясцілася «Чырвоная ноч ІІІ» — фотадакументацыя светлавога перформансу шведскага мастака Карла Міхаэля фон Хаўсвольфа на яўрэйскіх могілках Арансберг у Стакгольме. Фатаграфія ў лайтбоксах падсвечана чырвоным, так аўтар з дапамогай эмацыйнай сілы гэтага колеру выдзяляе забытыя і закінутыя людзьмі месцы. Творца расказвае, што падчас закладкі могілак — у 1760-80-я — вакол нічога не было пабудавана, але паступова горад разрастаўся, вуліцы пракладаліся вышэй, таму сёння могілкі быццам патанаюць у гарадскім ландшафце і мала хто з жыхароў ведае пра існаванне гэтага атмасфернага месца. Чырвоны для Хаўсвольта — сімвалічны колер, амплітуда яго «гучання» адпавядае нізкім частотам: на гэтай мяжы ён становіцца фізічна адчувальным.
Экспазіцыя першай залы выбудоўвалася паміж дзвюма вялікімі відэапраекцыямі, адна з іх — «Блондзі» Аляксандры Мітлянскай. Зацыкленае і неўратычна кароткае відэа, у якім аўчарка бегае па коле — на гледача і ад яго — у запушчаным закратаваным памяшканні. Сабакі менавіта гэтай пароды выкарыстоўваліся нацыстамі для аховы канцэнтрацыйных лагераў, да таго ж такое імя — Блондзі — меў улюбёнец Гітлера. Відэа, што само па сабе выклікае адчуванне небяспекі, — даследаванне межаў цынізму і страху, як вынікае з яго перадгісторыі. Аўчарак яўрэям мець забаранялася, але ў 1943-м у Цюрынгіі выйшаў загад, згодна з якім кожны яўрэй мусіў мець аўчарку, якую вымушаны быў даглядаць.
Відэа Юрыя Васільева насупраць мае назву «Ма-ма». Інфантыльны дарослы сын з надрывам кліча маці, гук рэфрэнам працінае ўсю прастору, ствараючы рваны рытм: «Боль, небяспека, страх, адзінота — усё ўнутры, усё беспрычынна, беспрадметна...» Чырвоная прастора, да якой звяртаецца герой, займае палову праекцыі. Яна трывожыць і паглынае, і тады разумееш, як патрэбны гэты акцэнт у праекце пра памяць, абумоўленую рамкамі чалавечага існавання. У адрозненне ад Карла Міхаэля фон Хаўсвольфа, чырвоны Васільева — геаграфічна абумоўлены: ён звязаны і з палітыкай (таталітарызмам), і з гістарычнай «рускасцю».
У фотаінсталяцыі Яўгена Уманскага «Абвестка» — дзверы закінутых дамоў яўрэйскага квартала ва ўкраінскім Шаргорадзе. Выразная «індывідуальнасць» кожнага ўвахода ў дом акрэслівае трагізм чужых лёсаў.
Разбураны дом, могілкі, страх, крык — знакі і пачуцці, самым наўпроставым чынам звязаныя з яўрэйскай гісторыяй. Яшчэ — сцяна. Адна з іх — у горадзе Савецку, зафіксаваная Алегам Касцюком. Спісаную сцяну сінагогі ён прапануе разглядаць праз павелічальнае шкло. Пасля вайны тут размяшчалася воінская частка, ад якой надпісы і засталіся, — 1950—1970-х. Своеасаблівы палімпсест забыцця. Пісьмо на памяць сцірае сляды зусім іншай гісторыі.
Яшчэ адну сцяну можна пачуць у гукавой інсталяцыі «Скрозь сцяну» Якаба Кіркегаарда — аўтар запісаў гукі падзяляльнага бар’еру на левым беразе ракі Іардан. Вынік сацыяльнага даследавання балансуе паміж фізікай і філасофіяй: «Сцяна ясна прадстаўлена перад намі, яна масіўная і непарушная. У той час як гукі, запісаныя па розныя бакі, цяжка размежаваць, фізічныя ўмовы і рэальнасці жыцця па кожны з бакоў сцяны розняцца, як два светы».
Серыя чорна-белых фатаграфій Валерыя Арлова «Маленькія, простыя, значныя» — пра рэчы-сімвалы. Паводле аўтара: «Гэта сляды розных часоў, што востра і глыбока мяне закранулі і існуюць у гэтым фатаграфічным серабрыстым асяроддзі, захаваныя мной. Гэта стан за мяжой жыцця, што цудам захоўваецца ў маёй свядомасці. Простыя рэчы становяцца памяццю знакаў часу». Фатограф разважае адначасова пра фатаграфію як медыум, што пяшчотна працуе з часам, так і пра памяць, здольную пакідаць зачэпкі на самых простых рэчах.
У наступнай зале галоўны акцэнт — на талерантнасць. У светлавой інсталяцыі «Якая розніца?» літары кірылічнага і грузінскага пісьма перамяшаліся і абрысы слоў сталі абстрактнай выявай. Аўтарка Ганна Рабашэнка тлумачыць, што яе інсталяцыя — не столькі пытанне, колькі адказ на пытанне, ці варта дашуквацца да ісціны, калі тычыцца нацыянальнага. Перформанс Міхаіла Гуліна «Я не яўрэй» — частка яго праекта пра грамадскія фобіі, якія мастак дыягнастуе, пра «нябачныя групы», што маргіналізуюцца, то-бок «пазбаўляюцца права на роўнае існаванне з іншымі групамі». Праект экспануецца ў выглядзе відэадакументацыі, а рэакцыя гледачоў становіцца красамоўным сацыялагічным даследаваннем.
Правакатыўным рубам ставіць пытанне талерантнасці арт-група «Сінія насы» — фатаграфіі пад назвай «Дарожная карта» належаць да скандальна знакамітай серыі «Эра міласэрнасці».
...Мне б хацелася параўнаць калінінградскую выставу хоць з нейкімі калектыўнымі праектамі беларускай арт-прасторы, але не знаходжу аналагаў. Пра нашу памяць мы прамаўляем занадта пафаснай візуальнай мовай. Здаецца, таму, што мы не проста не шукаем адказы на складаныя пытанні, але нават баімся іх задаваць. Але ж паміж чорным і чырвоным яшчэ мноства адценняў апошняй вайны...