Брэсцкі музей чыгуначнай тэхнікі апошнім часам фігуруе ў электронных СМІ ды на інтэрнэт-форумах зусім не толькі з нагоды свайго 10-годдзя. Пагалоска пра тое, што ў лакаматыўным дэпо “Брэст” і нават непасрэдна ў самім музеі нібыта пачалі рэзаць на металалом унікальныя лакаматывы — у тым ліку і даваенныя паравозы — выклікала рэзананс не толькі ў колах аматараў “чыгуначнага рэтра”. Адразу ж з’явілася прапанова надаць узорам апошняга статус рухомых матэрыяльных гісторыка-культурных каштоўнасцей.
Азнаёміўшыся з сітуацыяй “на месцы”, карэспандэнт “К” пераканаўся ў тым, што чуткі ды перасцярогі — непраўдзівыя: пра наўмыснае знішчэнне рарытэтнай тэхнікі нават гутаркі не вядзецца. Але пры гэтым цяперашні статус-кво зусім не азначае яе паспяховага захавання “без страт”.
Чыгуначны інтэрактыў
Да ведамасных музеяў сёй-той ставіцца без асаблівай увагі. Маўляў, каму яны могуць быць цікавыя, апрача жменькі “вузкіх спецыялістаў”? Але такія ўстановы, як Брэсцкі музей чыгуначнай тэхнікі — як, зрэшты, і яго “калега” з Баранавічаў, — удала аспрэчваюць падобны стэрэатып. Тым больш, і знаходзіцца музей у зручным месцы: усяго за некалькі соцень метраў ад увахода ў Брэсцкую крэпасць.
За восем месяцаў гэтага года прыналежны Беларускай чыгунцы музей наведалі больш за 28 тысяч чалавек. Актыўна звяртаюцца ва ўстанову і турфірмы з усіх рэгіёнаў краіны, у тым ліку дзякуючы інфармацыі ў Інтэрнэце.
Людзей прываблівае магчымасць трапіць у кабіну, памацаць рукамі, пасядзець на месцы машыніста.
— Як ні дзіўна, але такі інтэрактыў адсутнічае ў многіх замежных музеях падобнага профілю, — заўважыў дырэктар установы Віктар Грыцук.
У Еўропе музеяў такога маштабу, прысвечаных выключна чыгуначнай тэхніцы, лічы, не існуе, а таму варта згадаць хаця б самыя каштоўныя яго экспанаты. Чорныя паравозы — гэта грузавыя, зялёныя — пасажырскія. Самы магутны з іх — “Фелікс Дзяржынскі”, аналагаў якому не было ў свеце. Не менш цікавы аб’ект — пасажырскі паравоз П36-0050 “Перамога”, які мог цягнуць да 20 вагонаў.
Асобны раздзел музея — трафейная тэхніка. Захопленыя Чырвонай Арміяй нямецкія паравозы атрымлівалі новую назву, у якой пазначалася адпаведная літара “Т”. Іх адганялі ў тыл, перароблівалі для выкарыстання на шырокапалосных пуцях, забяспечвалі аўтасцэпкай — і праз колькі месяцаў яны ўжо маглі ўносіць сваю лепту ў барацьбу супраць Трэцяга рэйха.
Прадстаўлены ў музеі і ўзоры цеплавозаў расійскай, латвійскай і чэхаславацкай вытворчасці — некаторыя з іх і па сёння выкарыстоўваюцца ў пасажыраперавозках у нас і ў краінах Заходняй Еўропы. Не меншую цікавасць выклікаюць таксама і вагоны, розныя тыпы якіх можна ўбачыць у экспазіцыі. Варта згадаць хаця б даваенны вагон-цяплушку з печкай-буржуйкай, што за час эксплуатацыі перавёз не адну тысячу чалавек, у тым ліку і на фронт. Між іншым, менавіта ў такім вагоне жыў знакаміты Міколка, герой твора Міхася Лынькова.
А вось ніводнага электравоза ў музеі пакуль няма, таксама як і электрычкі: час іх музеефікацыі пакуль не прыспеў. Па словах Віктара Грыцука, усе атрыманыя брэсцкай чыгункай экзэмпляры гэтай тэхнікі актыўна выкарыстоўваюцца сёння ў перавозках. Але калі яны і адправяцца на “пенсію”, то малаверагодна, што стануць экспанатамі. Справа ў тым, што і так немалая плошча музея ўжо не ўмяшчае ўсе яго экспанаты, і таму некаторыя з іх знаходзяцца на запасных пуцях лакаматыўнага дэпо “Брэст”.
Без сумневу, кожны музей павінен рупіцца пра папаўненне сваіх фондаў. Музей чыгуначнай тэхнікі — таксама не выключэнне. Па словах начальніка лакаматыўнага дэпо Анатоля Дудара, развіваць падначаленую яму ўстанову можна да бясконцасці: балазе ёсць мноства серый паравозаў, цеплавозаў і электравозаў, дызель- і электрацягнікоў, пры гэтым кожная з іх мае свае мадыфікацыі. Параблема толькі адна — плошчы. А з новымі экспанатамі цяжкасцей дакладна не будзе.
Наяве і ў кіно
Між іншым, паслугі музея надзвычай запатрабаваны кіношнікамі. Яго экспанаты станавіліся “героямі” такіх стужак, як “Брэсцкая крэпасць”, “Дняпроўскі рубеж”, “Апошні браняпоезд”, “Апостал”, “Застава Жыліна”... Усяго — больш за 30 карцін! Яно і зразумела: фільм пра савецкую эпоху амаль немагчымы без такога атрыбута апошняй, як паравоз з чырвонай зоркай. А калі той паравоз яшчэ можа рухацца сваім ходам, калі дым з трубы — гэта зусім не спецэфекты або камп’ютарная графіка...
На шчасце, такія экспанаты ў музеі ёсць. Але пытанне, як іх захоўваць, пакуль да канца не вырашана. Яно і не дзіва: захоўваць у фондасховішчы старажытную зброю, манеты або нават інкунабулы ўсё ж куды прасцей. Прынамсі, спецыялісты ўжо даўно распрацавалі дакладныя методыкі іх зберажэння. Іншая ж справа — вялізныя шматтонныя лакаматывы. Фондасховішча брэсцкага музея — гэта не пакой або падвал, а частка лакаматыўнага дэпо.
— Яшчэ раз падкрэслю, што пра спісанне на металалом унікальнай тэхнікі нават гутаркі весціся не можа, — запэўніў Анатоль Дудар. — Праблема палягае ў іншай плоскасці: як захаваць?..
Доглядам музейных экспанатаў сёння займаюцца ўсяго шэсць слесараў, два з якіх — у штаце музея, а чатыры — лакаматыўнага дэпо. Капітальны рамонт лакаматыву праводзіцца раз у дзесяць гадоў.
— Атрымліваецца, што ў год патрэбна рабіць рэстаўрацыю як мінімум шасці экспанатаў, па адным — кожныя два месяцы, — працягвае Анатоль Дудар. — Пры гэтым неабходна цалкам разабраць паравоз, ачысціць дэталі ад іржы, нешта аднавіць, замяніць, праверыць хадавую і тармазную часткі... Патрэбна разумець, што кожны з прадстаўленых у музеі лакаматываў — не проста закансерваваны экспанат, а цалкам працоўная тэхніка. А падтрыманне такой тэхнікі ў працоўным стане — гэта вельмі складаная задача. І рук у нас вельмі не стае. Таму мы заклікаем да супрацоўніцтва неабыякавых людзей, валанцёраў, якія маглі б дапамагчы хаця б з афарбоўкай нашых лакаматываў. Выдадзім вопратку, неабходны інструмент, праінструктуем па ахове працы…
Каштоўнасць сапраўды рухомая
Зрэшты, згаданыя вышэй клопаты грамадскасці не пазбаўлены сваёй асновы. Дэ-юрэ лакаматывы і вагоны — гэта не музейныя прадметы, а транспартныя сродкі дэпо. Адпаведна, закон не абараняе іх ад зніштажэння.
Актывісты Беларускага добраахвотнага таварыства аховы помнікаў звярнуліся ў Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь з прапановай надаць шэрагу ўзораў тэхнікі статус гісторыка-культурных каштоўнасцей. Прапанова папраўдзе беспрэцэдэнтная: падобных аб’ектаў у айчынным Дзяржспісе няма і блізка.
У сваім афіцыйным адказе намеснік міністра культуры краіны Віктар Кураш адзначыў, што “…Міністэрства культуры бачыць мэтазгодным наданне статуса гісторыка-культурнай каштоўнасці не толькі тым аб’ектам, якія экспануюцца на тэрыторыі Музея чыгуначнай тэхнікі ў г. Брэсце, але і адзінкам руховага саставу, што ўтрымліваюцца ў іншых станцыях і дэпо…”. Міністэрства культуры распачало працу па іх выяўленні ды аналізе, звярнуўшыся ў гэтай справе да Беларускай чыгункі.
На сайце Таварыства з гэтай нагоды быў змешчаны чарговы імпульсіўны каментарый. Але ж пытанне і сапраўды патрабуе “прапрацоўкі”. Ці варта ўключаць усе экзэмпляры тых або іншых серый, альбо толькі некаторыя — у якасці ўзору? І якім павінен быць рэжым аховы такіх помнікаў?
На думку Анатоля Дудара, такі статус можна надаць асобных лакаматывам, аднак для гэтага іх трэба ўзяць “пад шкло” і абмежаваць доступ наведвальнікаў. Зрэшты, з апошнім можна і паспрачацца: амаль усе архітэктурныя або археалагічныя аб’екты з Дзяржспіса сёння можна “памацаць рукамі”.
З іншага боку, тэхніка цяпер і сапраўды церпіць ад “актыўных” наведвальнікаў. Паколькі кабіны ў паравозах і цеплавозах адкрытыя, гэта адбіваецца і на захаванасці экспанатаў. Па словах дырэктара музея, здараюцца выпадкі з разбітымі лямпачкамі, пашкоджанай праводкай і трубкамі радыёстанцыі. Вось такі зваротны бок інтэрактыву!
У штаце музея — тры навуковыя супрацоўнікі, уключна з дырэктарам. Адпаведна, за ўсім не ўпільнуеш. Вядома, увядзенне штатных адзінак або іншых метадаў кантролю ў значнай меры вырашыла б дадзенае пытанне, але... Вядома ж, гэта патрабуе сродкаў.
— Для надання статуса неабходна падрыхтаваць і прадставіць шмат дакументаў, — кажа начальнік дэпо. — Акрамя таго, гэта вымагае і багата абавязкаў. Да прыкладу, мы нават пафарбаваць паравоз не зможам без дазволу Міністэрства культуры. А экспанат трэба аднаўляць, нешта змяняць. Таму гэтае важнае пытанне трэба разглядаць у комплексе. Да таго ж, цалкам усе экспанаты музея ўносіць у Дзяржаўны спіс не рацыянальна, бо некаторыя цеплавозы, той жа ТЭП-60, сёння яшчэ ездзяць па краіне…
А вось стварэнне ўмоў для захоўвання рарытэтнай тэхнікі і сапраўды не зашкодзіла б. Па словах Віктара Грыцука, узнікае патрэба ў спецыяльных павільёнах, здатных абараніць хаця б найбольш каштоўныя экспанаты ад капрызаў надвор’я.
Адным словам, праблемы ёсць. І бадай кожная з іх так ці інакш упіраецца ў фінансавы бок.
Брэсцкі музей можа пахваліцца някепскімі эканамічнымі паказчыкамі: сёлета ўстанова зарабіла больш за 87 мільёнаў рублёў. Але... Думаецца, патэнцыял росту пакуль далёка не вычарпаны. Да прыкладу, дзеючы вагон-рэстаран, стылізаваны, скажам, пад атмасферу сярэдзіны мінулага стагоддзя, наўрад ці меў бы нястачу ў кліентах.
Як адзначыў Анатоль Дудар, гэтае пытанне ўжо неаднаразова ўзнімалася. Галоўная перашкода — чыста санітарнага кшталту: на тэрыторыі музея няма пітнога водаправода і каналізацыі. Па словах начальніка лакаматыўнага дэпо, правядзенне гэтых камунікацый патрабуе сур’ёзных затрат, і таму было прынята кампраміснае рашэнне: пад час масавых святаў на тэрыторыі музея працуе рэстаран вакзала станцыі “Брэст”. У перспектыве на музейнай тэрыторыі з’явіцца і павільён ад сталовай лакаматыўнага дэпо. Ужо цяпер турысты могуць там падсілкавацца. Але... Стыльнага рэстарана ён усё адно не заменіць.
Прыкладна дзясятая частка музейных даходаў была атрымана за кошт рэалізацыі ўласнай сувенірнай прадукцыі: буклетаў, паштовак, вымпелаў. Анатоль Дудар распавёў, што ў свой час продаж сувенірнай прадукцыі ўкараняўся з цяжкасцямі. Цяпер ён добра наладжаны, асартымент пастаянна расце. Адпаведна, цяжкасці спакваля вырашаюцца.
наш спецыяльны карэспандэнт
Мінск — Брэст — Мінск