Ба­рыс За­бо­раў

У экс­па­зі­цыі мя­не за­інтры­га­ва­ла кар­ці­на «Гум­но», якую вы час ад ча­су па­ўта­ра­еце. Сю­жэт яе звя­за­ны з мясц­іна­мі ва­ша­га дзя­цін­ства — мяс­тэч­кам Ку­па...

— Ку­па яшчэ існуе?

Так, і я на­ват пе­ры­ядыч­на там бы­ваю, ця­пер гэ­та га­рад­скі па­сё­лак На­рач, вы­гля­дае — ска­жам так — не­ра­ман­тыч­на. Гле­дзя­чы на гэ­тую кар­ці­ну, у мя­не ад­ра­зу ўзнік­ла аса­цы­яцыя з Мар­кам Ша­га­лам, які, пры­ехаў­шы ў СССР, не за­ха­цеў на­ве­даць свой го­рад Ві­цебск, каб не рас­ча­роў­вац­ца... Та­му што з сён­няш­няй рэ­ча­існас­цю ваш воб­раз не мае ні­чо­га агу­ль­на­га. Гэ­та ва­шы род­ныя мясц­іны?

— Не, там ніх­то ў мя­не не жыў. Але кож­ным ле­там у дзя­цін­стве мы зды­ма­лі ў Ку­пе да­чу. Там бы­ло тры да­мы бе­ла­рус­кіх пі­сь­мен­ні­каў — Мак­сі­ма Тан­ка, Арка­дзя Ку­ля­шо­ва і Мі­ха­ся Лы­нь­ко­ва... Дык вось, Ку­ля­шоў па­ра­іў на­шай сям’і гэ­тую вёс­ку. Мясц­іны бы­лі аб­са­лют­на дзі­кія, акра­мя трох гэ­тых да­моў бы­лі то­ль­кі сем два­роў у Ку­пе. І ўсё — ва­кол лес і воз­ера На­рач.

«Гум­но» — гэ­та не­йкае мес­ца па­мя­ці? Пра­йшло сто­ль­кі га­доў, а вы ўсё яго пі­ша­це. Што гэ­та за воб­раз?

— Гэ­та ме­та­фі­зіч­ны воб­раз... На­ту­ра­ль­на, я ван­друю па гэ­тых мясц­інах. У дум­ках...

Гэ­та та­кое прус­таў­скае біс­квіт­нае пя­чэн­не, са сма­ку яко­га «вы­цяг­ва­юцца» ўспа­мі­ны з да­лё­ка­га мі­ну­ла­га...

— Так, ве­ль­мі пад­обна. Аса­цы­ятыў­на так і ёсць... Пры­емныя ван­дроў­кі па дзя­цін­стве, у гэ­тых ван­дроў­ках усё за­ха­ва­ла­ся з не­ве­ра­год­най да­клад­нас­цю. Да па­ху... Фе­но­мен гэ­ты вя­до­мы. Улас­ці­васць па­мя­ці: ка­лі ча­ла­век згад­вае не­шта яркае ў сва­ім жыц­ці, ён пе­ра­жы­вае гэ­та на­ноў, яно пра­цяг­вае жыць то­ль­кі ва ўспа­мі­нах. І тое ве­ль­мі ці­ка­ва — пе­ра­жы­ваць ад­ну і тую ж падзею, ад­нак не кож­ны на гэ­та здо­ль­ны...

Ну доб­ра, гум­но гум­ном, што яшчэ вы хо­ча­це ў мя­не спы­таць?

Пе­ра­езд. У мя­не бы­ла ў жыц­ці сі­ту­ацыя, ка­лі я змя­ні­ла про­звіш­ча і па­ча­ла пра­жы­ваць не­йкае іншае жыц­цё...

— Гэ­та не пра тое...

Але вось гэ­ты пе­ра­езд у Па­рыж — гэ­та ж так­са­ма спро­ба па­чаць усё спа­чат­ку, ад­кі­нуць усё, што бы­ло да гэ­та­га, каб ра­біць не­шта іншае. Бы­лі вось ра­ней Мінск, Пі­цер, Мас­ква, по­тым зноў вяр­та­еце­ся ў Мінск.

— Гэ­та не спро­ба, а факт.

Так, але інфар­ма­цыі зу­сім ні­якай, і вы фак­тыч­на з’язджа­лі, не ве­да­ючы ку­ды. Ці не­шта ве­да­лі?

— Без­умоў­на, я не мог ве­даць, ку­ды я еду. То­ль­кі ра­ман­тыч­ны воб­раз Па­ры­жа існа­ваў у свя­до­мас­ці.

Што вы шу­ка­лі і што па­кі­да­лі?

— Я ехаў у Па­рыж, які я ве­даў з лі­та­ра­ту­ры.

І не знай­шлі яго тут...

— Я ма­гу ска­заць, што я за­спеў апош­ні ва­гон, які ад­ыхо­дзіў. Па­спеў за­зір­нуць. Бо сён­ня і ў па­мі­не ня­ма та­го Па­ры­жа, што я за­стаў. А той, да яко­га імкнуў­ся, сы­шоў у не­быц­цё, у мі­фа­ло­гію, той Па­рыж па­чат­ку ХХ ста­год­дзя, што пры­цяг­ваў та­ле­на­ві­тых лю­дзей з уся­го све­ту, як маг­ніт. Яны тут ве­ль­мі ўту­ль­на ся­бе ад­чу­ва­лі. Ні­чо­га пад­обна­га не за­ха­ва­ла­ся, а цэнтр пе­ра­мяс­ціў­ся ў іншае мес­ца. Ку­ды?

Рас­пы­ліў­ся...

— Цэн­тра, та­ко­га пры­ваб­на­га, які быў тут у па­чат­ку ХХ ста­год­дзя, без­умоў­на, ня­ма.

Вы ад­чу­лі рас­ча­ра­ван­не, ка­лі пры­еха­лі?

— Ка­неш­не, але па­ўта­раю: я ўсё ж уско­чыў у апош­ні ва­гон.

І што вы за­ста­лі?

— Яшчэ бы­лі сля­ды та­го, што я шу­каў, — ці­ка­вае мас­тац­тва, не­ка­ль­кі ста­рых шан­са­нье, якія яшчэ спя­ва­лі. Кі­но бы­ло пры­стой­нае, а ця­пер тут як усю­ды — стра­ча­ны ўлас­ны твар...

Вы за­ста­лі сля­ды сап­раў­днай па­рыж­скай атмас­фе­ры?

— Я шу­каў не сля­ды, ха­цеў уба­чыць сва­імі ва­чы­ма і ўвай­сці ў гэ­тае жыц­цё.

Не спра­ба­ва­лі ці не ма­ры­лі па­ся­ліц­ца ў Вул­лі? Там да­гэ­туль ёсць дзей­ныя май­стэр­ні...

— А на­вош­та? У мя­не тут свой ву­лей. Гэ­тую май­стэр­ню я знай­шоў у пер­шыя па­ўта­ра го­да па­сля пе­ра­езду. За­раз яна цал­кам пе­ра­бу­да­ва­ная, але зна­хо­дзіц­ца на тым жа са­мым мес­цы. Да­гэ­туль тут быў звы­чай­ны фран­цуз­скі пра­він­цый­ны да­мок, сён­няш­ня­му вы­гля­ду то­ль­кі пяць га­доў.

Лепш рас­ка­жы­це, што ў Мін­ску ад­бы­ва­ецца.

Ці да­ўно вы там бы­лі?

— У 2010 го­дзе.

То-бок то­ль­кі пад­час сва­ёй вы­ста­вы ў На­цы­яна­ль­ным мас­тац­кім му­зеі... У Мін­ску ўсе ня­бла­га, на­рма­ль­ны еўра­пей­скі го­рад. Архі­тэк­ту­ра псу­ецца, гра­мад­ства, на­адва­рот, мя­ня­ецца ў леп­шы бок.

— Мінск быў са­мым не­сап­са­ва­ным го­ра­дам на тэ­ры­то­рыі бы­лой Рас­ійскай імпе­рыі. Мы ўні­ка­ль­ныя па сва­ім ге­агра­фіч­ным ста­но­віш­чы — бу­фер­ная кра­іна па­між За­ха­дам і Рас­іяй.

Ста­год­дзя­мі фар­ма­ваў­ся на­цы­яна­ль­ны ха­рак­тар, з улі­кам та­го, што Бе­ла­русь не жы­ла ні­ко­лі па сва­іх пра­ві­лах.

Гэ­та не ўні­ка­ль­насць, а рок. Ва­ша но­вая кар­ці­на на ма­ль­бер­це... Я па­мя­таю гэ­та­га пер­са­на­жа з мін­скай вы­ста­вы, там гэ­тую дзяў­чы­ну вы змяс­ці­лі ў куб. Вы зу­сім па-інша­му ста­лі вы­ра­шаць жы­ва­піс­ную пра­сто­ру.

— Вы за­ста­лі ве­ль­мі спе­цы­фіч­ную ра­бо­ту — гэ­та пры­свя­чэн­не май­му лю­бі­ма­му мас­та­ку эпо­хі Ад­ра­джэн­ня П’еру дэ ля Фран­чэс­ка. Па­заў­чо­ра, да­рэ­чы, я стаў ака­дэ­мі­кам Фла­рэн­цій­скай ака­дэ­міі пры­го­жых мас­тац­тваў. Для мя­не гэ­та ве­ль­мі зна­ка­вая падзея, бо ака­дэ­мія — са­мая ста­рая ў Еўро­пе. І вось якраз я пі­шу гэ­ты твор. Ці­ка­вае су­па­дзен­не...

Шчы­рыя він­ша­ван­ні! Вы рас­каз­ва­лі, што, ад’язджа­ючы з Мін­ска ў Па­рыж, за­ха­пі­лі з са­бой стос фо­та­здым­каў — і яны да­па­маг­лі знай­сці ме­тад, стыль і пры­ём. На здым­ках бы­лі чу­жыя, не зна­ёмыя вам лю­дзі?

— Гэ­та бы­ла мая ка­лек­цыя, фо­та­здым­каў бы­ло ня­шмат, і так — гэ­та бы­лі чу­жыя лю­дзі, мне не зна­ёмыя.

А для вас важ­на, ка­лі вы па­чы­на­еце ра­бо­ту, за­сна­ва­ную на фо­та­здым­ку, што ваш га­лоў­ны пер­са­наж — не зна­ёмы вам ча­ла­век з не­зра­зу­ме­лым бэк­граў­ндам? Важ­на для та­го, каб вы рас­ка­за­лі сваю ўлас­ную гіс­то­рыю.

— Зна­ёмыя мя­не ма­ла ці­ка­вяць у сэн­се аб’ектаў для кар­ці­ны. Не­зна­ёмыя хва­лю­юць бо­льш, та­му што я па­ві­нен зда­гад­вац­ца і пры­дум­ляць ім жыц­цё.

Яны да­па­ма­га­юць знай­сці сю­жэт?

— Ве­ль­мі да­па­ма­га­юць. Гэ­та цэ­лая гіс­то­рыя, апі­са­ная ва ўсіх пад­ра­бяз­нас­цях у кні­зе, якая не­ўза­ба­ве вы­йдзе.

Вам пра­па­ноў­ва­лі вы­кла­даць у Па­рыж­скай ака­дэ­міі мас­тац­тваў...

— Я ад­мо­віў­ся, бо, па-пер­шае, гэ­та не мая пра­фе­сія. Па-дру­гое, тое, што ад­бы­ва­ецца ва ўсіх на­ву­ча­ль­ных уста­но­вах, мне не­пры­емна: яны ад­мо­ві­лі­ся ад пра­гра­мы ака­дэ­міч­най ад­ука­цыі, якой шмат ста­год­дзяў. Пра­цу­юць пра­фе­са­ры, якія алоў­ка ў ру­ках не тры­ма­лі. Дра­ма­тыч­ны па­ра­докс: у Рас­іі па пры­чы­не яе ад­ста­лас­ці за­ха­ва­лі­ся вы­со­кап­ра­фе­сій­ныя пед­аго­гі. А тут ад­ука­цыя про­ста не­пі­сь­мен­ная.

Ва­шых сяб­роў бо­льш у Фран­цыі ці ў Бе­ла­ру­сі?

— У Бе­ла­ру­сі бо­льш ні­ко­га ня­ма, маё па­ка­лен­не вы­мер­ла. Ці­ка­ва іншае, што, ка­лі я быў у Мін­ску па­сля дзе­ся­ці пер­шых год ад­сут­нас­ці, мы саб­ра­лі­ся ў той жа ква­тэ­ры, за тым жа ста­лом, за якім мя­не пра­во­дзі­лі. І там бы­лі ўсе, акра­мя Але­ся Ад­амо­ві­ча. Ры­гор Ба­ра­ду­лін, На­вум Кіс­лік, Ва­ля Та­рас... Не ста­ну пе­ра­ліч­ваць... Два­нац­цаць бліз­кіх лю­дзей. У 2010-м, ка­лі пры­ехаў на сваю мін­скую вы­ста­ву, амаль усе яны бы­лі жы­выя. Сён­ня ні­ко­га ўжо з іх ня­ма. Та­му ў гэ­тым сэн­се з Бе­ла­рус­сю ўсё скон­ча­на — для мя­не. А ў Мас­кве за­ста­лі­ся сяб­ры, але гэ­тыя сяб­ры з’я­ві­лі­ся па­зней і з’яў­ля­юцца сён­ня. Но­выя і но­выя, усе ма­ла­дзей­шыя за мя­не.

Вы час­та ездзі­це ў Рас­ію?

— Ні­чо­га пад­обна­га, надзвы­чай рэ­дка. Яны час­та пры­язджа­юць.

А з Бе­ла­ру­сі рэ­дка?

— Там, як я ска­заў, ня­ма бліз­кіх ма­іх сяб­роў, але лю­дзі ад­туль пры­язджа­юць, як вы за­раз. Ад­нос­на рэ­дка ў па­ра­ўнан­ні з рус­кі­мі, да та­го ж у Рас­іі шмат мас­та­коў, з які­мі мне ці­ка­ва. Ка­лі бы­ла мая вы­ста­ва ў Фла­рэн­цыі, ні­ко­га не бы­ло з Бе­ла­ру­сі, але з Мас­квы шмат на­ро­ду пры­еха­ла. 70 він­ша­ван­няў ад­туль атры­маў з пры­сва­еннем зван­ня ака­дэ­мі­ка. Мая жон­ка мне пра­чы­та­ла, бо я Інтэр­нэ­там не ка­рыс­та­юся.

Ча­му?

— Не ха­чу тра­ціць на гэ­та час і сі­лы, жон­ка шу­кае інфар­ма­цыю. Ад­нак гэ­та гран­ды­ёзна: на­зі­раць за тым, як змя­ня­ецца свет.

Вы не­ка­лі ка­за­лі, што гу­ль­ні з га­ле­рэ­ямі раз­бу­ра­ль­ныя для мас­та­ка.

— Што та­кое га­ле­рэя? Гэ­та ка­мер­цый­ная арга­ні­за­цыя. Бо­льш раз­ві­тыя і ма­гут­ныя з іх ства­ра­юць бач­насць арга­ніз­маў, якія вя­дуць, вы­хоў­ва­юць мас­та­ка, вы­зна­ча­юць тэн­дэн­цыі. Але ў гэ­тую гу­ль­ню гра­юць адзін­кі, а ў асноў­ным гэ­та ад­кры­та ка­мер­цый­ная кра­ма, якая пад­трым­лі­вае тое, што прад­аец­ца на рын­ку. Та­му не за­ле­жаць ад га­ле­рэй — ве­лі­зар­ны пры­ві­лей.

У вас атры­ма­ла­ся?

— У мя­не, дзя­куй бо­гу, атры­ма­ла­ся. Але ў па­чат­ку шля­ху тое бы­ло про­ста не­маг­чы­ма, та­му гэ­та быў фарт, што я ад­ра­зу па­тра­піў у ха­ро­шую га­ле­рэю. Ні­бы ра­ке­та­но­сь­біт, яна мя­не вы­кі­ну­ла на не­йкі пры­стой­ны ўзро­вень.

Як ад­бы­ва­юцца ў вас ста­сун­кі з па­куп­ні­ка­мі сён­ня — без га­ле­рэй?

— У мя­не ёсць гру­па вер­ных ка­лек­цы­яне­раў. Дзя­ку­ючы ім я пра­цую без па­ся­рэд­ні­каў.

Мож­на ска­заць, што вы­ра­шэн­не пы­тан­ня, як да­сяг­нуць сва­бо­ды твор­час­ці, — гэ­та пры­браць па­ся­рэд­ні­ка?

— Ча­му, па­ся­рэд­ні­кі ве­ль­мі ка­рыс­ныя. Асаб­лі­ва ка­лі гэ­та ча­ла­век, які мае ад­ука­цыю, су­вя­зі, цэ­ніць мас­тац­тва — як гэ­та бы­ло ў па­чат­ку ХХ ста­год­дзя, та­кія лю­дзі на­зы­ва­лі­ся кур­цье. Пер­со­ны, якія лю­бі­лі мас­та­ка, ездзі­лі па све­це, пра­па­ган­да­ва­лі яго твор­часць. Але асоб­ныя лю­дзі не мо­гуць су­пер­ні­чаць з доб­ра арга­ні­за­ва­най ка­мер­цый­най вы­твор­час­цю. Ад­нак ця­пер га­ле­рэі ў сваю чар­гу і за­ка­на­мер­на ста­лі ахвя­ра­мі аўкцы­ёнаў. Бо гэ­та яшчэ лепш арга­ні­за­ва­ная ка­мер­цый­ная струк­ту­ра, чым га­ле­рэя. Ка­лі спа­чат­ку аўкцы­ёны ары­ента­ва­лі­ся на са­мыя буй­ныя га­ле­рэі ў све­це, то ця­пер ужо га­ле­рэі пры­строй­ва­юцца, гля­дзяць, што на рын­ку прад­аец­ца, і най­бо­льш па­спя­хо­вых твор­цаў імкнуц­ца за­ва­біць у га­ле­рэю. Гі­бе­ль­ная сіс­тэ­ма для ча­ла­ве­ка, які хо­ча стаць не­за­леж­ным мас­та­ком. Як бу­дзе да­лей — не­вя­до­ма.

То-бок рэ­цэп­ту не­за­леж­нас­ці ў вас ня­ма?

— Ня­ма. Тое, што га­ле­рэі знік­нуць, — гэ­та зра­зу­ме­ла. Яны ўжо за­кры­ва­юцца па­чка­мі, ба­чу гэ­та ў сва­ім го­ра­дзе. Маг­чы­ма, на­ступ­нае па­ка­лен­не бу­дзе прад­аваць свае тво­ры праз Інтэр­нэт. Дый ужо за­раз з’яві­лі­ся та­кія мас­та­кі.

Так, і па­срэд­нік тут не­пат­рэб­ны, але важ­на ж вы­стра­іць ацэн­ка­вую іе­рар­хію — хто чым каш­тоў­ны.

— Іе­рар­хіі ўста­лёў­ва­юцца ве­ль­мі про­ста — рын­кам.

Кош­там.

— І ня­ма ні­чо­га бо­льш ня­пэў­на­га, чым кошт.

Вы па-ра­ней­ша­му за­йма­еце­ся ску­льп­ту­рай, гля­джу, што ў вас у май­стэр­ні ста­яць аб’­екты...

— Апош­нія га­ды ўжо не за­йма­юся, ня­ма фі­зіч­ных сіл.

Усё ж вяр­та­ючы­ся да па­чат­ку на­шай гу­тар­кі, ні­якіх ду­хоў­ных ні­та­чак з ра­дзі­май не за­ста­ло­ся? То­ль­кі ўспа­мі­ны?

— Жы­вых кан­так­таў не за­ста­ло­ся. Бы­вае, уз­ні­кае жа­дан­не па­ехаць у ля­сы бе­ла­рус­кія ў гры­бы... З’яў­ля­ецца і пра­па­дае. А іншых пры­чын ня­ма, каб пры­ехаць.

Вас пра­сі­лі пры­няць рас­ійскае гра­ма­дзян­ства, але вы ад­мо­ві­лі­ся, з ра­дзі­мы ж та­кіх пра­па­ноў не па­сту­па­ла, ад­нак у су­ця­шэн­не ма­гу ска­заць, што за­раз лёг­ка мож­на пры­ля­цець па бяз­ві­зе. Ужо ня­ма та­кіх ра­ней­шых цяж­кас­цей з пры­ездам у Бе­ла­русь. Але ў Ку­пу ўсё ж не трэ­ба ехаць, дзе вы та­кое гум­но знай­шлі...

— Я яго пры­ду­маў. Але вы хо­ча­це ска­заць, што гум­наў бо­льш ня­ма ў Бе­ла­ру­сі?

Ёсць.

— У Ку­пе мы лю­бі­лі ла­зіць на га­рыш­ча, а там быў ве­лі­зар­ны стос да­ва­енных га­зет і ча­со­пі­саў — на поль­скай мо­ве. І там мы знай­шлі ча­со­піс «На­рач», раз­гар­ну­лі, і я аб­алдзеў!

Па­ра­со­ны з ка­рун­каў...

— Не то­ль­кі па­ра­со­ны. Яхты! Па на­бя­рэж­най шпа­цы­ру­юць жан­чы­ны ў ка­пя­лю­шы­ках, су­кен­кі да зям­лі. Ні­якіх пры­кмет гэ­тай цы­ві­лі­за­цыі мы не за­ста­лі. Та­му пы­тан­не ўзні­ка­ла ўмо­мант: ку­ды ж усе гэ­тыя лю­дзі падзе­лі­ся? Як яны жы­лі? Ад­куль пры­язджа­лі?

З Ві­ль­ні, на­прык­лад. На­рач лі­чы­ла­ся па­пу­ляр­ным ку­рор­там, вуз­ка­ка­лей­ка бы­ла пра­кла­дзе­на.

— Цэ­лая цы­ві­лі­за­цыя бы­ла. По­тым ужо мы, дзе­ці, згад­ва­лі, рэ­йкі не­па­да­лёк, рэ­шткі па­ра­во­за. А Ці­хан, гас­па­дар, у яко­га мы зды­ма­лі дом, ка­заў, што ён гэ­та ўсё сва­імі ва­ча­мі ба­чыў да вай­ны. Гэ­та ўсё знік­ла ўмо­мант, цал­кам. Ні­якіх сля­доў. Глу­хое мес­ца.

А ўяў­ля­еце, каб усе гэ­тыя плас­ты ў Бе­ла­ру­сі не зніш­ча­лі­ся, а на­слой­ва­лі­ся, як у Па­ры­жы. Гэ­та маё са­мае моц­нае ўра­жан­не ад го­ра­да — ку­ль­тур­ны па­лім­псест, но­вае, што ўзні­кае, па­чы­нае жыць по­руч, не зніш­ча­ючы ста­рое. На­ват, уліч­ва­ючы за­чыс­ткі ба­ро­на Асма­на, гэ­тыя шмат­ку­ль­тур­ныя плас­ты вы­гля­да­юць для нас да­во­лі экза­тыч­на.

— Ну, ка­лі б... Доб­ра, што кра­іна за­ха­ва­ла­ся. Мы не­як раз­маў­ля­лі з пер­шым нашым па­слом Ні­най Ма­зай пра бу­ду­чы­ню Бе­ла­ру­сі. Я ка­заў, што мы ма­ем уні­ка­ль­нае ге­агра­фіч­нае ста­но­віш­ча, на па­меж­жы. Трэ­ба зра­біць Бе­ла­русь та­кой Швей­ца­ры­яй, бан­каў­скай кра­інай. Швей­ца­ры­яй для ўсіх по­стса­вец­кіх рэ­спуб­лік...