Лю­дзі чар­го­ва­га зло­му

Зда­ва­ла­ся, па­ка­зы су­пра­ва­джа­лі не­йкія асаб­лі­выя гле­да­чы з аб­вос­тра­ным па­чуц­цём тэ­атра­ль­най пра­ўды. Ве­ль­мі па­тра­ба­ва­ль­ныя. Збо­ль­ша­га інтэ­лек­ту­аль­ныя, аб­азна­ныя, яны бы­лі ве­ль­мі шчы­ры­мі ў сва­ім су­пе­ра­жы­ван­ні. На­сто­ль­кі, што ад­раб­ля­лі на­роў­ні з артыс­та­мі. Бо не пра­пус­ка­лі ні зва­ро­таў, ні па­слан­няў. Бо так успры­ма­лі сцэ­ніч­ныя ме­та­фа­ры, так рэ­ага­ва­лі, ажно, зда­ецца, па­шы­ра­лі і па­глыб­ля­лі іх; яны не то­ль­кі ве­да­лі аль­бо ад­чу­ва­лі кан­тэкст — яны про­ста ля тэ­атраль­­на­га па­ро­га яго ства­ра­лі! Што тра­ге­дый­ны, што ра­ман­тыч­ны. А вер­ба­цім тэ­атра «Актор» дык цал­кам з іх спі­са­ны, аб­са­лют­на — раз­ам з там­тэй­шым ге­ра­ічным са­ба­кам. А яшчэ — з бе­ла­ру­сам, які не жар­там лі­чыць Кі­еў ася­род­кам існай сва­бо­ды (аса­біс­тай, гра­ма­дзян­скай) ды ву­чыц­ца з ёю жыць, па­тра­бу­ючы ад ся­бе ад­па­вед­на­га стаў­лен­ня да лю­дзей і аб­ста­він — па са­мых вы­со­кіх ра­хун­ках.

На­праў­ду, з ка­го скла­да­ецца сла­ву­тая ста­ліч­ная раз­ма­ітасць? Хто і ад­куль усе гэ­тыя «Ка­ха­ныя лю­дзі, якія не­як так га­во­раць»? Яны збі­ра­юцца на сцэ­не дзя­ку­ючы рэ­жы­сёр­цы Тац­ця­не Губ­рый (мас­тац­кі кі­раў­нік па­ста­ноў­кі — вя­до­мы Стас Жыр­коў), не за­мах­ва­юцца на дос­лед у ча­ла­ве­каз­наў­стве, але ўяў­ля­юць з ся­бе пэў­ны зрэз са­цы­яль­ных сла­ёў: су­час­ні­каў-су­айчын­ні­каў, свед­каў аль­бо твор­цаў най­ноў­шай гіс­то­рыі, якіх ува­саб­ля­юць «артыс­ткі на ад­ну ро­лю» — вы­ка­наў­цы-ама­тар­кі. «Каб рас­па­вес­ці вам пра вас», тры ме­ся­цы яны, доб­ра­ахвот­ні­цы, рас­пыт­ва­лі лю­дзей на ву­лі­цах. Пад­час па­ка­зу ці не за кож­ную хто­сь­ці за­ўзее-пе­ра­жы­вае — сва­які, зна­ёмцы, зна­ёмыя зна­ёмых ства­ра­юць вы­ключ­ную атмас­фе­ру аса­біс­тай за­ці­каў­ле­нас­ці ды па­ра­зу­мен­ня, пры­тым што дзяў­ча­ты пра­цу­юць дых­тоў­на, кож­ная да­но­сіць праз тэкст лёс рэ­аль­на­га ча­ла­ве­ка і па­трап­ляе на­крэс­ліць яго­ны воб­раз. Па­сі­яна­рыі і мар­гі­на­лы, ка­ха­ныя лю­дзі га­во­раць пра ся­бе, усве­дам­ля­ючы, што жы­вуць у сла­ву­тую ча­сі­ну пе­ра­ме­наў, ад якой так за­сце­ра­гае ўсход­няя муд­расць...

Пра пад­обных — лю­дзей эпо­хі зло­му — у На­цы­яна­ль­ным тэ­атры імя Іва­на Фран­ко ста­віў Шэк­спі­ра­ва­га «Ры­чар­да ІІІ» рэ­жы­сёр Аўтан­дзіл Вар­сі­маш­ві­лі (Тбі­лі­сі, Гру­зія) з Баг­да­нам Бе­ню­ком у га­лоў­най ро­лі. Ра­дзі­на, служ­боў­цы, па­плеч­ні­кі ка­ра­ля — да­сціп­ныя, да­свед­ча­ныя, жор­сткія, спа­нат­ра­ныя ў імкнен­ні й дзея­нні, спрак­ты­ка­ва­ныя ў зва­дах і пад­ступ­нас­ці. Іх здо­ль­нас­ці раз­ві­тыя, ха­рак­та­ры за­гар­та­ва­ныя. Яны вы­хо­дзяць на сцэ­ну на­ву­ча­ны­мі і на­лаў­чо­ны­мі, ад­нак ад па­чат­ку не­чым ледзь улоў­на на­гад­ва­юць тра­ге­дый­ны хор — і ро­бяц­ца ім, і гэ­ты ахвяр­ны хор гі­не да­шчэн­ту. Іх мож­на па­ра­ўнаць так­са­ма з ансам­блем са­ліс­таў, дзе кож­ны ўмее і пад­на­ча­ль­вац­ца, і пад­на­ча­ль­ваць, да­ся­га­ючы аса­біс­тае мэ­ты, але тра­екто­рыя так і за­круч­ва­ецца ў пет­лі, што пра­гнуць вы­са­ка­род­най шыі.

«Ры­чард ІІІ» не за­чэ­піць асаб­лі­вай эстэ­ты­кай аль­бо трак­тоў­кай, хоць праз яго­ных вы­ка­наў­цаў лёг­ка ўгле­дзець су­час­ныя па­лі­тыч­ныя алю­зіі (бо двор жа ка­ра­леў­скі). Ураж­вае іншая ака­ліч­насць: рэ­жы­сёр рас­па­чы­нае га­вор­ку пра гра­мад­ства, якое спраў­на гар­туе ды вы­лу­чае з ся­бе най­здат­ней­шых (і гэ­та не зна­чыць — най­леп­шых). Ма­ты­вуе іх па­соў­вац­ца на­верх. На­што? А каб тыя, дзя­ку­ючы сва­ім вар­тас­цям і якас­цям, са­ма­збэс­ці­лі­ся ды са­ма­зніш­чы­лі­ся. Па­куль так. І гу­чыць гэ­та як пры­суд.

Вы­дат­ны артыст Баг­дан Бя­нюк пад­крэс­лі­вае за­ган­ную амбіт­насць ата­чэн­ня свай­го пер­са­на­жа: спа­чат­ку Ры­чар­да ніх­то не ўспры­мае сур’ёзна, а по­тым кож­ны мяр­куе, што ўжо яго ані­якая трас­ца не за­чэ­піць, маў­ляў, да яго ка­роль ста­віц­ца... асаб­лі­ва, не так, як да ўсіх. І ўжо ён, раз­умнік, пэў­на пе­ра­гу­ляе, зду­жае, ад­олее не­да­рэ­ку на тро­не. Ён жа, ка­роль, не вя­лі­кіх здо­ль­нас­цяў, гэ­та ж усе ба­чаць!.. Ба­чаць. І та­му во­кам­гнен­на раз­мя­жоў­ва­юцца па інта­рэ­сах, дба­ючы кож­ны пра сваё. Вы­дае, што пра са­ма­губ­ства.

Па­блаж­лі­васць, па­важ­лі­васць, асця­рож­ную стры­ма­насць, шчы­рае ка­хан­не, та­ва­рыс­касць — Ры­чард, як ма­ла­тар­ня, саб’е на гор­кі яблык усе па­чуц­ці і цно­ты, усмеш­лі­ва за­ахво­ціць па­мыл­кі агу­ль­ныя і аса­біс­тыя: у спек­так­лі Вар­сі­маш­ві­лі ён пе­рад­усім... артыст-ма­ні­пу­ля­тар, гэт­кі суч­чын сын. Хо­ча­це — бла­зен. Хо­ча­це — на ва­чах зме­ніць амплуа, пус­ціць сля­зі­ну аль­бо ма­ляў­ні­ча аб­апрэц­ца на меч (ён ця­гае гэ­ты меч, па­знач­ку гвал­ту і гру­бай сі­лы, як ку­ль­бу — да ско­ну), зга­дае дзя­цін­ства, па­клі­ча ма­му... і за­шмор­гне вя­роў­чы­най ста­рэ­чую шыю гер­ца­гі­ні Ёркскай. Так бы мо­віць, на­ла­дзіць імпра­ві­за­цыю. На­ват Бэ­кін­гем, а вы­ка­наў­ца ро­лі Аляк­сей Баг­да­но­віч не пра­мі­нае пад­крэс­ліць яго­ныя інтэ­лект ды пра­нік­лі­васць, куп­ля­ецца на раз.

Ад­ной­чы — на тым све­це? — за­мар­да­ва­ныя збя­руц­ца і з’явяц­ца да ка­ра­ля пры­від­ным шых­там, на­па­ло­ха­юць, пры­ціс­нуць, але... рэ­жы­сёр не дае ім хо­ду ў дру­гую дзею спек­так­ля, спы­няе шэ­раг аса­цы­яцый, усё ад­но як па­кі­дае зла­чын­цу без стра­ху па­ку­ты і по­мсты.

Пра­гу пад­па­рад­ка­ваць ды раз­бу­раць Ры­чард цяг­не з са­бою з дзя­цін­ства, пра гэ­та свед­чыць сцэ­ног­раф Мі­ро­ні Швя­лі­дзэ, ства­ра­ючы для ка­ра­ля до­сыць дзіў­ны па­ла­ца­вы ком­плекс — на ма­нер сво­еа­саб­лі­вай дзі­ця­чай пля­цоў­кі для гу­ль­няў. Маж­лі­ва, тое, што зда­ва­ла­ся ве­ліч­ным і пры­ўкрас­ным дзі­ця­ці, ця­пер аб­ра­жае ка­ра­леў­скую ста­ласць, та­му да­во­дзіц­ца да за­няд­бан­ня: май­но пры­нцы­по­ва не да­гля­да­ецца, па­ра­хнее, дзя­рэц­ца. Як Не­рон ко­лісь за­баў­ляў­ся з Ры­мам, Ры­чард Баг­да­на Бе­ню­ка ба­віц­ца пля­цы­кам, па­ла­цы­кам, ве­жач­каю, вяз­ніч­каю... Скры­ні, на­ла­да­ва­ныя па­д­абен­ствам ста­рых ца­цак, у дру­гой дзеі ро­бяц­ца скры­ня­мі-тру­на­мі, якія за ад­ным раз­ам пе­ра­тва­ра­юцца і ў ка­ме­ры для ўвяз­не­ных, і ў ве­лі­зар­ны агу­ль­ны стол. Улад­ка­ваў­шы­ся за ім, гра­ма­да быццам жа­рэ са­мую ся­бе. За­лі­вае прад­чу­ван­ні алка­го­лем. Ці ж лю­біць Ры­чард хоць ка­го так, як гэ­та сцвяр­джае? Ды ўсіх за­пар! Як ры­бі­ну. Ці мя­са.

Тут­са­ма, пры ста­ле, праз ня­стры­ма­насць ды па­да­зро­насць, ярчэй за­ўваж­ныя адзна­кі зба­чэн­няў, ад­хі­лен­няў, звы­ро­джан­няў. Не­йкай асаб­лі­вай ма­за­хіс­цкай зда­во­ле­нас­ці ахвяр­на­га хо­ру. Ды што там — вар’яцтва. Не­спа­дзя­ва­на і жуд­лі­ва — жа­но­ча­га, агу­ль­на­га для ба­ль­шы­ні пры­сут­ных ка­бет. Та­му, на­прык­лад, не дзі­віць, не аб­урае пе­ра­ўтва­рэн­не Лэ­дзі Ган­ны ў ка­хан­ку па­чвар­на­га ка­ра­ля, і чым бо­льш пяш­чот­най кла­пат­лі­вас­ці вы­яўляе ге­ра­іня Тац­ця­ны Шля­ха­вай, тым бо­льш не­нар­ма­ль­нас­ці пра­ме­ніць, тым хут­чэй на­блі­жа­ецца да свай­го жыц­цё­ва­га фі­на­лу. Зрэш­ты, як і Ры­чард, над якім так­са­ма ўзвы­сяц­ца по­ста­ці за­бой­цы ды на­гляд­чы­ка тур­мы — са­мых за­пат­ра­ба­ва­ных пра­фе­сій­ні­каў дзяр­жа­вы.

Ад тра­гіч­на­га да смеш­на­га — крок. А ка­лі ад­ва­жыц­ца на не­ка­ль­кі кро­каў? Рап­там мож­на да­йсці і да шчас­ця? То­ль­кі пра­йсці іх трэ­ба асаб­лі­вым чы­нам, як артыс­ты Но­ва­га дра­ма­тыч­на­га тэ­атра на Пя­чэр­ску: «Salida cruzada — 8 кро­каў тан­га». Во­сем пер­са­на­жаў спек­так­ля рэ­жы­сёр­кі Але­ны Ла­зо­віч, мі­лых за­ка­ха­ных роз­ных уз­рос­таў, тан­ца­ва­ль­ны рытм пад­хоп­лі­ваў і не­ка­то­ры час на­стой­лі­ва вёў: праз ава­ло­дан­не май­стэр­ствам тан­га яны ву­чы­лі­ся раз­умец­ца з улас­ным жыц­цём і хоць як ім кі­ра­ваць, пе­ра­гля­да­лі свае са­цы­яль­ныя ро­лі, асэн­соў­ва­лі пад­па­рад­ка­ва­насць і не­за­леж­насць...

Па­ры гур­та­ва­лі­ся ва­кол сту­дый­на­га на­стаў­ні­ка ва ўва­саб­лен­ні Рус­ла­на Са­ко­ль­ні­ка (раз­ам з Лі­лі­яй На­гор­най ён ста­віў і вы­кон­ваў тан­ца­ва­ль­ныя ну­ма­ры) — пе­ра­ся­ка­лі­ся, пе­ра­бор­лі­ва пе­ра­меш­ва­лі­ся, да­лі­кат­на дэ­ман­стра­ва­лі, на­ко­ль­кі ня­ўлоў­на й ня­бач­на лю­дзі за­ле­жаць ад­но ад ад­на­го: дра­ма­тур­гія ў пэў­ным сэн­се спраў­джва­ла «эфект ма­ты­ля», хоць ёй і бра­ка­ва­ла падзей­най аб­вос­тра­нас­ці. Але не­ча­ка­насць па­ля­га­ла ў тым, што тэкст і сю­жэт­ныя па­ва­рот­кі артыс­ты рас­пра­цоў­ва­лі ка­лек­тыў­на. Маг­чы­ма, гэт­кім чы­нам ад­гу­ка­лі­ся на па­зас­цэ­ніч­ныя цяж­кас­ці (пры­кла­дам, тэ­атр пра­цяг­лы час ра­ман­та­ва­лі) і та­му спра­вяд­лі­ва абе­ра­га­лі ад важ­кіх не­пры­емнас­цяў хоць бы сва­іх пер­са­на­жаў, то-бок сту­дыю тан­га тыя ўспры­ма­лі як мес­ца, не­да­сяж­нае для ма­гут­ных жыц­цё­вых скру­таў, як пэў­ную псі­ха­ла­гіч­ную да­па­мо­гу, як ад­па­чы­нак для ду­шы. Там на не­ка­то­ры час яны ра­бі­лі­ся артыс­та­мі, што праз во­сем ба­за­вых кро­каў стыр­на­ва­лі да не­паў­тор­на­га, асаб­лі­ва­га, аса­біс­та­га тан­ца, ён іх змя­няў і кштал­ціў...

Ма­быць, лю­дзі з гля­дзе­ль­ні на зло­ме ча­су ўсве­дам­ля­юць не­шта ве­ліч­нае і ня­ўхі­ль­нае — на­ступ гіс­та­рыч­ных падзей, не менш. Аса­біс­тае быц­цам мі­зар­нее і губ­ляе знач­насць. Ве­ра­год­на, якраз тэ­атр па­трап­ляе ад­на­віць для ча­ла­ве­ка ад­чу­ван­не важ­кас­ці ўлас­на­га жыц­ця.