Код пі­сь­ма

Як пра­цу­ецца ў бы­лой май­стэр­ні Сер­жу­ка Ці­мо­ха­ва?

— Так, з Ры­тай Ці­мо­ха­вай дзе­лім сён­ня гэ­тую май­стэр­ню. Сер­жу­коў дух тут за­стаў­ся, дый пра­цы так­са­ма... Жыц­цё пра­цяг­ва­ецца, і сён­ня гэ­та — па­сля пэў­на­га пе­ра­пын­ку — цал­кам пра­цоў­нае мес­ца.

Вы скон­чы­лі Тэ­атра­ль­на-мас­тац­кі інсты­тут (ця­пер — Ака­дэ­мія мас­тац­тваў) па спе­цы­яль­нас­ці, якая сёння на­зы­ва­ецца «гра­фіч­ны ды­зайн», у да­лё­кія са­вец­кія ча­сы. На што на­цэ­ль­ва­лі та­ды сту­дэн­та, на вы­ка­нан­не якіх фун­кцый?

— На­сам­рэч та­ды спе­цы­ялі­за­цыя пра­мыс­ло­вай гра­фі­кі бы­ла ад­ной з са­мых пра­грэ­сіў­ных у на­шай мас­тац­кай ака­дэ­міі, а по­тым ста­ла ўво­гу­ле за­пат­ра­ба­ва­най і мод­най. Шко­лы гра­фіч­на­га ды­зай­ну як та­кой у нас не бы­ло, яна быц­цам па­ўста­ла на го­лым мес­цы. Сён­ня шмат хто згад­вае, якім за­кры­тым бы­ло са­вец­кае гра­мад­ства, як цяж­ка бы­ло да­ве­дац­ца пра тое, што ад­бы­ва­ла­ся ў сус­вет­ным пра­цэ­се, але мы, на­прык­лад, бы­лі ў кур­се ўсіх най­ноў­шых плы­няў, бо мож­на бы­ло вы­пі­саць ці ў біб­­лія­тэ­ках па­гар­таць ча­со­пі­сы, на­ват з ка­пі­та­ліс­тыч­ных кра­ін.

Вы свя­до­ма па­йшлі на пра­мыс­ло­вую гра­фі­ку? Чым пла­на­ва­лі за­ймац­ца па скан­чэн­ні інстытута?

— У Мін­скім мас­тац­кім ву­чы­ліш­чы я за­кон­чыў ад­дзя­лен­не мас­тац­ка­га афар­млен­ня, але ніх­то з нас «афар­мі­лаў­кай» за­ймац­ца не ха­цеў, пра­гну­лі вы­ключ­на твор­чых за­дач. Та­му на пра­мыс­ло­вую гра­фі­ку ішоў свя­до­ма. Мне за­ўсё­ды — яшчэ з дзя­цін­ства — пад­аба­ла­ся пры­го­жае пі­сь­мо: да­клад­ная лі­нія, вы­тан­ча­ны рос­чырк. У ву­чы­ліш­чы ад­ным з лю­бі­мых прад­ме­таў ста­лі «шрыф­ты». Прад­мет «ана­то­мія» пад­абаў­ся так­са­ма, ад­чу­ваю тут су­гуч­ча з архі­тэк­то­ні­кай шрыф­ту. Дый уво­гу­ле ў ма­ле­нь­кай лі­та­ры мож­на ўба­чыць кос­мас уся­го мас­тац­тва, не­здар­ма ўсе вя­лі­кія за­йма­лі­ся шрыф­та­мі.

Так, на­прык­лад, га­тыч­ны шрыфт і га­тыч­ны храм ма­юць агу­ль­ныя пры­нцы­пы бу­до­вы.

— Ці рым­скі ка­пі­та­ль­ны — асно­ва су­час­ных шрыф­тоў, ні­чо­га леп­ша­га па­куль не ство­ра­на. На дып­лом мы з сяб­ра­мі — Сяр­ге­ем Ці­мо­ха­вым, Пёт­рам Ру­са­ком, Ге­на­дзем Драз­до­вым — зра­бі­лі пра­ект па рэ­кан­струк­цыі Ма­ла­ма­жэй­каў­скай цар­квы. Спла­на­ва­лі му­зей­нае па­мяш­кан­не, ма­ке­ты віт­ра­жоў і гра­фіч­ныя пра­цы.

Гэ­та бы­ла за­мо­ва?

— Не, на­ша іні­цы­яты­ва. Ка­лі мы ў ву­чэ­ль­ні аб­ара­ня­лі дып­лом, за­гад­чык ка­фед­ры інтэр’ера Тэ­атра­ль­на-мас­тац­кага інсты­тута за­пра­сіў нас усіх па­сту­паць да яго, але ўсе ўжо вы­зна­чы­лі­ся ў сва­ім вы­ба­ры і ніх­то не па­даў да­ку­мен­ты на інтэр’ер. Сяр­гей Ці­мо­хаў пайшоў на ма­ну­мен­та­ль­нае, іншыя на гра­фі­ку і жы­ва­піс. А я — на пра­мыс­ло­вую гра­фі­ку, яна ж — гра­фіч­ны ды­зайн. У 1979 го­дзе та­кі тэр­мін, як «ды­зайн», афі­цый­на не ўжы­ваў­ся. Але там ві­ра­ва­лі но­выя ідэі, пра­хо­дзі­лі фар­ма­ль­ную кам­па­зі­цыю, ко­ле­ра­знаў­ства — усё цал­кам упі­са­нае ў еўра­пей­скі кан­тэкст. Шрыф­ты вы­кла­даў пра­фе­сар Па­вел Сем­чан­ка. Пра­ця­гу ма­ёй лю­бо­ві да шрыф­тоў ён ве­ль­мі па­спры­яў. Яго за­слу­га ў тым, што ён па­зі­цы­яна­ваў гэ­ты прад­мет як ве­ль­мі важ­ны. Гэ­та бы­ло ня­прос­та.

Ну так, ка­ліг­ра­фія — са­ма­дас­тат­ко­вае, асоб­нае мас­тац­тва.

— Па­вод­ле роз­ных кла­сі­фі­ка­цый — па-роз­на­му, але, на­прык­лад, у Кі­таі — так, гэ­та асоб­ны від мас­тац­тва, пры­чым пэў­ны час тво­ры ка­ліг­ра­фіі ца­ні­лі­ся вы­шэй за жы­ва­піс ці гра­фі­ку. Дык вось, Па­вел Сем­чан­ка — ча­ла­век-са­ма­ро­дак, да мно­га­га да­хо­дзіў сам. Яго шко­ла вы­кла­дан­ня за­сна­ва­на на англій­скай ка­ліг­ра­фіі — пі­сь­ме з на­ціс­кам. Але маг­чы­мас­ці тут не­абме­жа­ва­ныя. Ёсць вя­лі­кая та­ямні­ца ў тым, як гэ­тае пі­сь­мо пе­ра­хо­дзіць у мас­тац­тва. На­шы кла­сі­кі-мэт­ры аб­ура­лі­ся, што ў нас у Са­юз мас­та­коў ужо за чыс­та­пі­сан­не пры­ма­юць. Ад­нак ка­ліг­ра­фія — ве­ль­мі энер­ге­тыч­на за­трат­нае мас­тац­тва, ты па­ві­нен скан­цэн­тра­вац­ца і ў ад­ным рос­чыр­ку, у ад­ным ру­ху вы­клас­ці ўсю сваю энер­гію.

Усё мас­тац­тва па-свой­му про­стае і па-свой­му скла­да­нае. У ка­ліг­ра­фіі цяж­ка пад­ма­нуць — тут ты ад­кры­ты, ты — на­ві­да­во­ку. Я, на­прык­лад, па под­пі­се пад да­ку­мен­там ма­гу шмат ча­го ска­заць пра ча­ла­ве­ка. Ма­гу прад­ба­чыць, што ча­каць ад чы­ноў­ні­ка, які рэ­за­лю­цыю на­клаў на тваю за­яву.

Аўтар му­сіць быць шчы­рым, і ка­лі гэ­тая шчы­расць не­пад­роб­ная, то яна пе­рад­аец­ца гле­да­чам.

Як вы па­чы­на­еце пра­цу? З эскі­за ці, мо­жа, раз­мін­кі?

— Эскіз тут не­маг­чы­ма зра­біць. Ма­гу то­ль­кі сло­ва, на­прык­лад, за­пі­саць, каб у пра­цэ­се ні­чо­га не пра­пус­ціць. Але апош­ні час я зай­ма­юся воб­раз­ны­мі кам­па­зі­цы­ямі на асно­ве лі­та­ры, штры­ха — з улас­най ме­ло­ды­кай, рыт­мі­кай. На ка­ліг­ра­фію, на маю дум­ку, лепш гля­дзець, а не чы­таць яе...

Ад­нак зна­чэн­не сло­ва мае сваю важ­кую ро­лю ў струк­ту­ры воб­ра­за, ці не так?

— Рух, лі­нія — гэ­та так­са­ма пі­сь­мо. Шмат га­лін у ка­ліг­ра­фіі. На­прык­лад, вось аб­страк­т­ная кам­па­зі­цыя ў мя­не, про­ста ды­на­міч­ныя лі­ніі, усе, пра­ўда, ба­чаць пту­шак.

Ча­му трэ­ба шу­каць не­шта па­зна­ва­ль­нае? Мож­на праз су­зі­ран­не ісці за лі­ні­яй?..

— Усе мы ў дзя­цін­стве гу­ля­лі з воб­ра­за­мі, на­зі­ра­ючы за аб­ло­ка­мі. Але лю­бое тлу­ма­чэн­не спраш­чае вы­яву.

У вас тут у май­стэр­ні — два ста­лы. На ад­ным дош­ка і інстру­мен­ты для пі­сь­ма. Дру­гі бо­льш стро­гі — то­ль­кі камп’ютар. Ці про­ста вам змя­ніць інстру­мент?

— Камп’ютар — та­кі ж інстру­мент, як пэн­дзаль, сты­ло. Але, пад­му­рак ма­іх кам­па­зі­цый — ма­лю­нак ру­кой, скам­па­на­ваць па­сля мож­на і на кам­п’ю­та­ры: якая роз­ні­ца, як ты кам­па­зі­цыю ства­ра­еш. Ад­нак у асно­ве ру­ка, бо яна да­па­ма­гае ду­маць, мыш­ка не так да­па­ма­гае, і на­ват план­шэт. Ало­вак, пёр­ка, пэн­дзаль, па­пе­ра — зу­сім іншыя ад­чу­ван­ні. Фак­ту­ра па­пе­ры...

Гэ­тыя ма­ну­аль­ныя пра­кты­кі вам яшчэ па­трэб­ныя?

— Яны аб­са­лют­на па­трэб­ныя, пры­чым — кож­ны дзень. Ка­лі ты не­йкі час не па­зай­ма­ешся, вяр­та­ешся да гэ­та­га арку­ша — і вы­свят­ля­ецца, што ні­чо­га не ўме­еш, а по­тым па­чы­на­еш кра­таць ру­кой, па­хрус­тва­юць сус­та­вы, ты ло­віш гэ­ты рух — і ў ця­бе не­шта атрым­лі­ва­ецца.

У ка­ліг­ра­фіі ка­лі пад­час пі­сь­ма за­ду­ма­ешся, ку­ды ру­хац­ца, то ні­чо­га не атры­ма­ецца, ты па­ві­нен ад па­чат­ку ўсё ве­даць. Прад­ба­чыць. Вы­ра­ша­еш воб­раз сло­ва ці фра­зы, не­йкія акцэн­ты рас­стаў­ля­еш, а пра са­му фор­му не ду­ма­еш. І чым ты бо­ль­шы май­стар, тым па­літ­ра твая раз­на­стай­ней­шая. Чым бо­льш ча­ла­век інтэ­лек­ту­аль­на раз­ві­ты, тым бо­льш ру­хі ў яго гар­ма­ніч­ныя, тым бо­льш май­стэр­скую лі­нію мо­жа пра­вес­ці.

У ве­рас­ні про­йдзе вы­ста­ва шрыфту і каліграфіі «Літарт–2017», пры­све­ча­ная ска­ры­наў­скай тэ­ме. І вы бу­дзе­це браць удзел шрыф­та­вы­мі кам­па­зі­цы­ямі...

— Гэ­та бу­дзе не ска­ры­наў­скі, а су­час­ны шрыфт, да­клад­ней — маё ўяў­лен­не пра тое, што бы­ло б, ка­лі та­га­час­нае пі­сь­мо па­сля­доў­на і бес­пе­ра­пын­на раз­ві­ва­ла­ся — пяць ста­год­дзяў за­пар.

Я бя­ру воб­раз той кніж­нас­ці, які ён быў і які мог быць ця­пер. Усе ла­цін­скія шрыф­ты раз­ві­ва­лі­ся эва­лю­цый­на, а на­ша кі­ры­лі­ца — рыў­ка­мі. І сён­ня ві­да­воч­на, што кі­ры­лі­ца ста­ла інтэр­прэ­та­цы­яй ла­цін­кі, усе яе шрыф­ты — ла­цін­скія, ме­ха­ніч­на пе­ра­кла­дзе­ныя. Ка­лі па вя­лі­кім ра­хун­ку, то лі­та­ра «А» ў ла­цін­цы і кі­ры­лі­цы — роз­ныя лі­та­ры. Гэ­та па­йшло ад рэ­фор­мы Пят­ра І — з тых ча­соў кі­ры­лі­ца ста­ла інтэр­прэ­та­цы­яй ла­цін­кі. Гра­фіч­ны ды­зай­нер та­го ча­су пра­ца­ваў, ві­даць, у ла­цін­скай тра­ды­цыі. А ска­ры­наў­скае кі­ры­ліч­нае пі­сь­мо мае ў тра­ды­цыі на­паў­устаў­ное. Грэ­час­кае пі­сь­мо — пад­обнае.

На­шае пі­сь­мо маг­ло быць зу­сім іншым. Су­час­ным, але іншым па фор­маў­тва­рэн­ні. Ясна, што бы­лі б не­йкія за­па­зыч­ван­ні, але не на сто­ль­кі ж.

Ёсць пры­клад Ста­ту­ту 1588 го­да. Зда­ецца, там ру­ка­піс­ныя лі­та­ры, але на­сам­рэч — дру­ка­ва­ныя, зроб­ле­ныя на асно­ве бе­ла­рус­ка­га ско­ра­пі­су. Бо ру­ка­піс­ныя шрыф­ты пра­хо­дзі­лі эва­лю­цыю, пад­обную ў лю­бой пі­сь­мо­вай ку­ль­ту­ры, — ма­ну­мен­та­ль­ныя шрыф­ты (гэ­та на­ша ўстаў­ное пі­сь­мо), вы­ве­ра­ныя па вер­ты­ка­лі і га­ры­зан­та­лі, лі­та­ры ўпіс­ва­юцца ў бо­льш-менш квад­рат­ныя фор­мы. По­тым уз­ні­кае па­трэ­ба ў хут­кас­ці, з’яўля­ецца ды­на­мі­ка, за­тым мы па­чы­на­ем звяр­тац­ца да ско­ра­пі­су, і хут­касць пра­соч­ва­ецца ва ўсіх пі­сь­мо­вых сіс­тэ­мах — і ў ла­цін­скім алфа­ві­це, ка­лі на асно­ве кур­сі­ваў ста­лі бу­да­вац­ца дру­кар­скія шрыф­ты, по­тым антык­вы ў эпо­ху Ад­ра­джэн­ня, ка­лі яны вяр­ну­лі­ся да рым­ска­га ка­пі­та­ль­на­га.

Не­маг­чы­ма су­час­на­му ды­зай­не­ру не­шта но­вае спра­екта­ваць без ве­дан­ня гіс­та­рыч­на­га плас­та.

Вы за­паў­ня­еце гіс­та­рыч­ны пра­гал?

— Я та­кія амбіт­ныя за­да­чы не стаў­лю. За­да­чы эстэ­тыч­ныя, гэ­та — мас­тац­кія спро­бы. У пра­екта­ван­ні шрыф­ту ёсць як мі­ні­мум дзве скла­да­нас­ці.

Ёсць за­да­ча, каб ён лёг­ка ўспры­маў­ся, без на­ма­ган­няў. Існуе гра­фе­ма — шкі­лет лі­та­ры, а тое, што ты на шкі­лет на­кла­да­еш, гэ­та ўжо плас­тыч­ны воб­раз, але сты­ліс­тыч­на ўсе лі­та­ры ад­на­го шрыф­ту па­він­ны быць бліз­кія. І ёсць за­да­ча — зра­біць шрыфт ад­мет­ным. Шрыф­ты ад­роз­ні­ва­юцца па ню­ансах, не­пад­рых­та­ва­ны ча­ла­век роз­ні­цы на­огул не ба­чыць...

Не­хта з усход­ніх май­строў ска­заў, маў­ляў, ка­лі вы га­во­ры­це пра ка­ліг­ра­фію, дык трэ­ба га­ва­рыць пра што за­ўгод­на, то­ль­кі не пра ка­ліг­ра­фію.

Да­вай­це та­ды пра ку­ль­тур­ную пад­асно­ву...

— У на­шай ку­ль­ту­ры — свя­до­ма ці пад­свя­до­ма — за­кла­дзе­на эклек­ты­ка. А пі­сь­мо ўтрым­лі­вае код, які ўздзей­ні­чае на ча­ла­ве­ка з дзя­цін­ства. Не ве­даю, доб­ра тое ці кеп­ска, але гэ­та трэ­ба ве­даць, ка­лі за­йма­ешся шрыф­та­мі. Як з ежай: у ад­ной ку­ль­ту­ры ней­кая стра­ва — смач­ная, у іншай — про­ста не­пры­ма­ль­ная.

Ня­ма пра­ві­ль­на­га і ня­пра­­віль­на­га пі­сь­ма. Ёсць тра­ды­цыі, што раз­ві­ва­юцца, але пра­грэс тут — пан­яцце ўмоў­нае. Вось кі­тай­цы не пе­ра­йшлі на алфа­віт­нае пі­сь­мо, хоць яно лі­чыц­ца бо­льш пра­грэ­сіў­ным... І мы та­кія, якія ёсць, дзя­ку­ючы ў тым лі­ку на­ша­му ку­ль­тур­на­му ко­ду.