Паміж чорным і чырвоным

Гэ­ты му­ль­ты­ме­дый­ны пра­ект прад­эман­стра­ваў па­тэн­цы­ял за­лаў мін­ска­га Му­зея су­час­на­га вы­яўлен­ча­га мас­тац­тва для экс­па­на­ван­ня тэх­ніч­на аб­умоў­ле­на­га арту. Ла­ка­лі­за­цыя но­вай вы­ста­вы Ка­лі­нін­град­ска­га цэн­тра ў за­лах Гіс­та­рыч­на­га му­зея не леп­шым чы­нам па­ўплы­ва­ла на якасць экс­па­зі­цыі, бо падзел яе на два асоб­ныя па­мяш­кан­ні, не­пас­рэд­на не злу­ча­ныя па­між са­бой, ства­раў ня­ўклюд­ную па­ўзу ў апо­ве­дзе. Але пра­ект і не мер­ка­ваў­ся быць ад­мыс­ло­ва пад­рых­та­ва­ным для нас: ён пе­ра­соў­ны. Упер­шы­ню быў па­ка­за­ны ле­тась у бы­лой сі­на­го­зе лі­тоў­ска­га го­ра­да Ке­дай­няя, га­на­ро­вым гра­ма­дзя­ні­нам яко­га з’яўля­ецца Чэс­лаў Мі­лаш. Мес­ца вы­бра­на не­вы­пад­ко­ва, вы­ста­ва атры­ма­ла на­зву па­вод­ле яго вер­ша «Campo di Fiori», на­пі­са­на­га ў Вар­ша­ве пад­час яўрэй­ска­га па­ўстан­ня ў 1943 го­дзе. І ў ім аўтар згад­вае рым­скую плош­чу Campo di Fiori (поле кве­так), дзе быў спа­ле­ны Джар­да­на Бру­на. І згад­вае ён гэ­тую плош­чу пад­час за­лпаў у ге­та за вы­со­кай сця­ной, а по­бач, зу­сім бліз­ка, ба­вяц­ца дзяў­ча­ты пад чор­ны­мі шмат­ка­мі по­пе­лу. І та­ды па­эт раз­ва­жае пра са­мот­насць тых, хто гі­не.

Зра­зу­ме­ла, экс­па­зі­цыя ўплы­вае на ўспры­ман­не тво­раў, та­му па­спра­бую аб­стра­га­вац­ца ад па­мяш­кан­ня і па­зна­чыць акцэн­ты, што жа­даў вы­лу­чыць ку­ра­тар. Тэ­ры­то­рыя гэ­та­га пра­екта — не пра­сто­ра для эстэ­тыч­ных вы­сноў, вы­ста­ва пры­све­ча­на яўрэй­скай ку­ль­ту­ры і на­цы­яна­ль­най па­мя­ці, але яна ў тым лі­ку і пра асаб­лі­вас­ці ўспры­ман­ня мі­ну­ла­га, якое да та­го ж — ка­лі не­асэн­са­ва­нае — мае ўлас­ці­васць вяр­тац­ца. У экс­плі­ка­цыі — кры­ху пра су­час­ныя рэ­аліі: «Апош­нім ча­сам зноў вяр­ну­лі­ся ва ўжы­так тэр­мі­ны і пан­яцці — ге­на­цыд, фа­шызм, рэ­жым, пры­чым гэ­та не про­ста ры­то­ры­ка, гэ­та рэ­аль­насць, якая зна­хо­дзіц­ца дзе­сь­ці по­бач з на­мі».

Адзін з сэн­са­выз­на­ча­ль­ных тво­раў, за­да­дзе­ных ку­ра­та­рам Яўге­нам Уман­скім, — се­рыя Сяр­гея Брат­ко­ва «Зі­ха­цен­не». Аўтар пе­ра­зняў фа­таг­ра­фіі з ма­гі­ль­ных пліт, змяс­ціў­шы акцэнт з архіў­най каш­тоў­нас­ці здым­каў да мед­ыя­тыў­на-міс­тыч­на­га склад­ні­ка. Про­мні со­нца ад­бі­ва­юцца ў рэль­­ефных парт­рэ­тах за­ла­тым зі­ха­цен­нем і нібы ста­но­вяц­ца свед­чан­ня­мі па­за­ча­са­ва­га існа­ван­ня.

У цэн­тры за­лы раз­мяс­ці­ла­ся «Чыр­во­ная ноч ІІІ» — фо­та­да­ку­мен­та­цыя свет­ла­во­га пер­фор­ман­су швед­ска­га мас­та­ка Кар­ла Мі­ха­эля фон Хаў­сво­ль­фа на яўрэй­скіх мо­гіл­ках Аран­сберг у Стак­го­ль­ме. Фа­таг­ра­фія ў лай­тбок­сах пад­све­ча­на чыр­во­ным, так аўтар з да­па­мо­гай эма­цый­най сі­лы гэ­та­га ко­ле­ру вы­дзя­ляе за­бы­тыя і за­кі­ну­тыя людзь­мі мес­цы. Твор­ца рас­каз­вае, што пад­час за­клад­кі мо­гі­лак — у 1760-80-я — ва­кол ні­чо­га не бы­ло па­бу­да­ва­на, але па­сту­по­ва го­рад раз­рас­таў­ся, ву­лі­цы пра­кла­да­лі­ся вы­шэй, та­му сён­ня мо­гіл­кі быц­цам па­та­на­юць у га­рад­скім лан­дшаф­це і ма­ла хто з жы­ха­роў ве­дае пра існа­ван­не гэ­та­га атма­с­фер­на­га мес­ца. Чыр­во­ны для Хаў­с­воль­та — сім­ва­ліч­ны ко­лер, амплі­ту­да яго «гу­чан­ня» ад­па­вя­дае ніз­кім час­то­там: на гэ­тай мя­жы ён ста­но­віц­ца фі­зіч­на ад­чу­­валь­ным.

Экс­па­зі­цыя пер­шай за­лы вы­бу­доў­ва­ла­ся па­між дзвюма вя­лі­кі­мі ві­дэ­апра­екцы­ямі, ад­на з іх — «Блон­дзі» Аляк­сан­дры Міт­лян­скай. За­цык­ле­нае і не­ўра­тыч­на ка­рот­кае ві­дэа, у якім аўчар­ка бе­гае па ко­ле — на гле­да­ча і ад яго — у за­пуш­ча­ным за­кра­та­ва­ным па­мяш­кан­ні. Са­ба­кі ме­на­ві­та гэ­тай па­ро­ды вы­ка­рыс­тоў­ва­лі­ся на­цыс­та­мі для ахо­вы кан­цэн­тра­цый­ных ла­ге­раў, да та­го ж та­кое імя — Блон­дзі — меў улю­бё­нец Гіт­ле­ра. Ві­дэа, што са­мо па са­бе вы­клі­кае ад­чу­ван­не не­бяс­пе­кі, — да­сле­да­ван­не меж­аў цы­ніз­му і стра­ху, як вы­ні­кае з яго пе­рад­гіс­то­рыі. Аўча­рак яўрэ­ям мець за­ба­ра­ня­ла­ся, але ў 1943-м у Цю­рын­гіі вы­йшаў за­гад, згод­на з якім кож­ны яўрэй му­сіў мець аўчар­ку, якую вы­му­ша­ны быў да­гля­даць.

Ві­дэа Юрыя Ва­сі­ль­ева на­суп­раць мае наз­ву «Ма-­ма». Інфан­ты­ль­ны да­рос­лы сын з над­ры­вам клі­ча ма­ці, гук рэ­фрэ­нам пра­ці­нае ўсю пра­сто­ру, ства­ра­ючы рва­ны рытм: «Боль, не­бяс­пе­ка, страх, адзі­но­та — усё ўнут­ры, усё бес­пры­чын­на, бес­прад­мет­на...» Чыр­во­ная пра­сто­ра, да якой звяр­та­ецца ге­рой, за­ймае па­ло­ву пра­екцыі. Яна тры­во­жыць і па­глы­нае, і та­ды раз­уме­еш, як па­трэб­ны гэ­ты акцэнт у пра­екце пра па­мяць, аб­умоў­ле­ную рам­ка­мі ча­ла­ве­ча­га існа­ван­ня. У ад­роз­нен­не ад Кар­ла Мі­ха­эля фон Хаў­сво­ль­фа, чыр­во­ны Ва­сі­ль­ева — геа­гра­фіч­на аб­умоў­ле­ны: ён звя­за­ны і з па­лі­ты­кай (та­та­лі­та­рыз­мам), і з гіс­та­рыч­най «рус­кас­цю».

У фо­та­інста­ля­цыі Яўге­на Уман­ска­га «Аб­вес­тка» — дзве­ры за­кі­ну­тых да­моў яўрэй­ска­га квар­та­ла ва ўкра­інскім Шар­го­ра­дзе. Вы­раз­ная «інды­ві­ду­аль­насць» кож­на­га ўва­хо­да ў дом акрэс­лі­вае тра­гізм чу­жых лё­саў.

Раз­бу­ра­ны дом, мо­гіл­кі, страх, крык — зна­кі і па­чуц­ці, са­мым на­ўпрос­та­вым чы­нам звя­за­ныя з яўрэй­скай гіс­то­ры­яй. Яшчэ — сця­на. Ад­на з іх — у го­ра­дзе Са­вец­ку, за­фік­са­ва­ная Але­гам Кас­цю­ком. Спі­са­ную сця­ну сі­на­го­гі ён пра­па­нуе раз­гля­даць праз па­ве­лі­ча­ль­нае шкло. Па­сля вай­ны тут раз­мяш­ча­ла­ся во­інская час­тка, ад якой над­пі­сы і за­ста­лі­ся, — 1950—1970-х. Свое­а­саб­лі­вы па­лім­псест за­быц­ця. Пі­сь­мо на па­мяць сці­рае сля­ды зу­сім іншай гіс­то­рыі.

Яшчэ ад­ну сця­ну мож­на па­чуць у гу­ка­вой інста­ля­цыі «Скрозь сця­ну» Яка­ба Кір­ке­гаа­рда — аўтар за­пі­саў гу­кі падзя­ля­ль­на­га бар’еру на ле­вым бе­ра­зе ра­кі Іар­дан. Вы­нік са­цы­яль­на­га да­сле­да­ван­ня ба­лан­суе па­між фі­зі­кай і фі­ла­со­фі­яй: «Сця­на ясна прад­стаў­ле­на пе­рад на­мі, яна ма­сіў­ная і не­па­руш­ная. У той час як гу­кі, за­пі­са­ныя па роз­ныя ба­кі, цяж­ка раз­ме­жа­ваць, фі­зіч­ныя ўмо­вы і рэ­аль­нас­ці жыц­ця па кож­ны з ба­коў сця­ны роз­няц­ца, як два све­ты».

Се­рыя чор­на-бе­лых фа­таг­ра­фій Ва­ле­рыя Арло­ва «Ма­ле­нь­кія, про­стыя, знач­ныя» — пра рэ­чы-сім­ва­лы. Па­вод­ле аўта­ра: «Гэ­та сля­ды роз­ных ча­соў, што вос­тра і глы­бо­ка мя­не за­кра­ну­лі і існу­юць у гэ­тым фа­таг­ра­фіч­ным се­раб­рыс­тым ася­род­дзі, за­ха­ва­ныя мной. Гэ­та стан за мя­жой жыц­ця, што цу­дам за­хоў­ва­ецца ў ма­ёй свя­до­мас­ці. Про­стыя рэ­чы ста­но­вяц­ца па­мяц­цю зна­каў ча­су». Фа­тог­раф раз­ва­жае ад­на­ча­со­ва пра фа­таг­ра­фію як мед­ыум, што пяш­чот­на пра­цуе з ча­сам, так і пра па­мяць, здо­ль­ную па­кі­даць за­чэп­кі на са­мых про­стых рэ­чах.

У на­ступ­най за­ле га­лоў­ны акцэнт — на та­ле­ран­тнасць. У свет­ла­вой інста­ля­цыі «Якая роз­ні­ца?» лі­та­ры кі­ры­ліч­на­га і гру­зін­ска­га пі­сь­ма пе­ра­мя­ша­лі­ся і аб­ры­сы слоў ста­лі аб­страк­тнай вы­явай. Аўтар­ка Ган­на Ра­ба­шэн­ка тлу­ма­чыць, што яе інста­ля­цыя — не сто­ль­кі пы­тан­не, ко­ль­кі ад­каз на пы­тан­не, ці вар­та да­шук­вац­ца да ісці­ны, ка­лі ты­чыц­ца на­цы­яна­ль­на­га. Пер­фор­манс Мі­ха­іла Гу­лі­на «Я не яўрэй» — час­тка яго пра­екта пра гра­мад­скія фо­біі, якія мас­так ды­ягнас­туе, пра «ня­бач­ныя гру­пы», што мар­гі­на­лі­зу­юцца, то-бок «па­збаў­ля­юцца пра­ва на роў­нае існа­ван­не з іншы­мі гру­па­мі». Пра­ект экс­па­ну­ецца ў вы­гля­дзе ві­дэ­ада­ку­мен­та­цыі, а рэ­акцыя гле­да­чоў ста­но­віц­ца кра­са­моў­ным са­цы­яла­гіч­ным да­сле­да­ван­нем.

Пра­ва­ка­тыў­ным ру­бам ста­віць пы­тан­не та­ле­ран­тнас­ці арт-гру­па «Сі­нія на­сы» — фа­таг­ра­фіі пад на­звай «Да­рож­ная кар­та» на­ле­жаць да скан­да­ль­на зна­ка­мі­тай се­рыі «Эра мі­ла­сэр­нас­ці».

...Мне б ха­це­ла­ся па­ра­ўнаць ка­лі­нін­град­скую вы­ста­ву хоць з не­йкі­мі калектыўнымі пра­екта­мі бе­ла­рус­кай арт-пра­сто­ры, але не зна­хо­джу ана­ла­гаў. Пра на­шу па­мяць мы пра­маў­ля­ем за­над­та па­фас­най ві­зу­аль­най мо­вай. Зда­ецца, та­му, што мы не про­ста не шу­ка­ем ад­ка­зы на скла­да­ныя пы­тан­ні, але на­ват ба­імся іх за­да­ваць. Але ж па­між чор­ным і чыр­во­ным яшчэ мнос­тва ад­цен­няў апош­няй вай­ны...