У нас прынята разважаць пра школу, традыцыі і пераемнасць, падкрэсліваючы адукацыйны кантэкст. Якая ў вас гісторыя?
— Мне пашанцавала ад пачатку — я нарадзіўся ў сям’і вялікага мастака. Хоць бацька мяне да выбару шляху ніяк не падштурхоўваў, адмыслова не заахвочваў, бо меў перакананне: творцам быць або дадзена, або не. Праўда, часта браў мяне на эцюды, і гэта вельмі на мяне паўплывала. Як і ўсё асяроддзе, у якім я гадаваўся. Лічу, што надзвычай важна, дзе і як фармуецца асоба, дзіця. Гэта вызначальная рэч для творцы.
У дзяцінстве не ва ўсіх такія спрыяльныя абставіны. Напрыклад, Суцін…
— Сапраўды, у дзяцінстве ў яго не было спрыяльнага асяроддзя, але і Суцін такі адзін, нездарма яго вельмі любіў Мадзільяні. Але глядзіце, калі б ён не патрапіў у французскую сталіцу, дзе жыццё віравала, што б з яго атрымалася і якім чынам склаўся б лёс Суціна як мастака? Ён паспеў у дваццаць гадоў апынуцца ў належным месцы… Таму я нездарма так настойваю на тым, што асяроддзе вызначальнае для фармавання творцы. Пасля ты ўжо займаешся самаадукацыяй, калі важна кожны дзень расці і не спыняцца…
Потым я ў належны час патрапіў у студыю да Сяргея Каткова, бацька прывёў за руку. Гэты творца і настаўнік мяне сфармаваў і выхаваў. Калі мой бацька вырашыў, што ў 13 гадоў я павінен ісці вучыцца ў мастацкую школу, то Каткоў на яго сварыўся, казаў, што акадэмічная школа знішчыць мой талент. Але бацька яго не паслухаў і, верагодна, як я цяпер разумею, меў рацыю. Адукацыя ўсё ж патрэбная. Тая мастацкая школа прапаноўвала вельмі далікатнае навучанне, не прыгнятала ў вучнях творчы пачатак. А гэта важна! Напрыклад, як працаваў Каткоў: ён бачыў здольнасці, пэўныя асаблівасці ў развіцці свайго выхаванца і стараўся іх падтрымліваць, дапамагаў развіваць ужо закладзенае прыродай. І гэта павінна спрацоўваць і для далейшага навучання, і для Акадэміі — важна знайсці талент, асаблівасць, развіваць адметнасці, а не прыгнятаць студэнта акадэмічным навучаннем.
У маёй біяграфіі была і мастацкая вучэльня. Зноў пашанцавала: менавіта ў тыя гады вучылішча давала вельмі добрую школу, моцныя асновы рамяства. Пасля заканчэння — у 1971 годзе — я падаў дакументы на манументальнае аддзяленне тагачаснага Тэатральна-мастацкага інстытута, два дні яны там праляжалі, а на трэці дзень забраў. І пайшоў у войска. Бацька ніяк не ўплываў на маё рашэнне.
Узнікла патрэба ўзяць паўзу? Даволі радыкальны выбар — паміж войскам і акадэмічным навучаннем…
— Гэта было чыста інтуітыўнае рашэнне. Я вярнуўся, стаў працаваць у мастацкім камбінаце, займаўся інтэр’ерам. І ўвесь гэты час пісаў і пісаў. Усё «ў стол». На выставы мае творы не траплялі… Памятаю, аднёс работы на моладзевую выставу, выстаўкам узяў, а ў экспазіцыі яны не з’явіліся. Графіку, праўда, прымалі: нават у Маскву на першую ўсесаюзную выставу станковай графікі ўзялі чатыры маіх работы. Графікай займаўся паралельна жывапісу, працаваў больш абагульнена, масамі.
Графіка ў вас манументальная, жывапіс — рэльефны, амаль трохвымерны. Цікава, як у розных тэхніках вы ставіце зусім розныя творчыя задачы і як арыгінальна — з дапамогай розных сродкаў — іх вырашаеце. Але маё пытанне пра іншае: у мастацтва прыходзіць шмат людзей, што маюць розную адукацыю. У чым вы бачыце мяжу паміж майстэрствам і дылетантызмам? У чым для вас праяўляецца жывапісная, графічная культура?
— Гэта перш за ўсё — свой твар. Напрыклад, у жывапісе для мяне няважна, у якім кірунку працуе мастак, «ізмы» няважныя. Вызначальнае — уласнае іх разуменне. Можна шмат пісаць, стварыць безліч работ, а галоўнага — сваёй адметнасці — так і не знайсці.
Зараз, азіраючыся на пройдзены шлях, вы можаце асэнсаваць, эвалюцыйна вы развіваліся ці сутыкаліся з рэзкімі пераменамі?
— Я заўсёды мяняўся…
Але што на гэта ўплывала? Знешнія падзеі ці пэўныя заканамернасці творчага развіцця — то-бок чыста фармальныя рэчы? Або перамены можна патлумачыць эфектам накаплення, калі даходзіш да нейкай этапу…
— Так, і табе становіцца нецікава працаваць па-ранейшаму, ты стараешся павярнуць і намацаць наступны шлях. Ці хоць маленькую дарожку. Гэта цяжкі пошук.
Вонкавыя падзеі неяк на гэта ўплывалі? Перабудова, напрыклад, якая выклікала пашырэнне творчых магчымасцей?
— Перабудова найперш давала надзею на перамены, і бацьку майму давала надзею, што работы «з шуфляды» перамесцяцца на выставы. У канцы перабудовы — у 1990-х — яго працы сапраўды сталі браць на выставы, адну нават закупілі. А на стылістыку маіх работ — не, знешнія змены ніякім чынам не паўплывалі. Маё развіццё адбывалася ўнутры, паралельна рэальнасці… Ты можаш не паказваць, што ствараеш у майстэрні, але ўсё роўна робіш тое, што табе цікава, важна... Частка палотнаў савецкага часу ў мяне ўвогуле прапала. Мне далі ў будынку камбіната два пакойчыкі — адзін для майстэрні, другі — каб захоўваць працы. Зверху жыў мастак, і аднойчы ён згарэў з-за запаленай цыгарэты. Пажарныя тушылі агонь, залілі маю майстэрню — і большасць карцін, на кардонках выкананых, мне давялося выкінуць.
А ў мастацтве якія ў вас арыенціры? Хто найбольш натхняе?
— Ван Гог і Рэмбрант найперш. Рэмбрант — такая глыба.
Што вы ўзялі ад Рэмбранта?
— Глыбіню, дзе дух святы зіхаціць. Немагчыма растлумачыць, чаму яго карціны свецяцца, як ён мог з дапамогай простай формы дамагацца такога эфекту. Ван Гога цаню за тое, што ён ні да каго не падобны. За яго гарэнне, экспрэсію. Гэтыя аўтары паміж сабой блізкія па сіле ўздзеяння на гледача. І Леанарда люблю — за ўнутраны свет і самабытнасць…
Вельмі сімвалічны шэраг, тлумачаць шуканне асаблівага свячэння ў вашых палотнах. Які ваш уласны метад? З чаго пачынаеце працу над творам? Гэта падрабязны эскіз, натурнае ўражанне ці пошук ідзе непасрэдна на палатне?
— Бывае і натурнае ўражанне. Часта езджу на пленэры, пішу эцюды, раблю замалёўкі. Памятаю, ехаў у Нью-Ёрку праз Гудзон і не зрабіў накід, прыйшоў дамоў, мастыхінам паводле першага ўражання — на экспрэсіі — зрабіў працу. Яе адразу ж і набылі.
Што шукаеце ў натуры?
— Кампазіцыю. Аднак натуру перадаю не літаральна, пільную свой стан. Праца на пленэры мяркуе найперш экспрэсію і абагуленне. Не наўпроставае спісванне.
Пошук праз сваю оптыку. Пасля можа нарадзіцца нейкая рэч у майстэрні?
Так, у апошні час я якраз больш імкнуся ствараць карціны паводле натуры...
А можа фармальная кампазіцыя ляжаць у аснове вашай працы?
— Накід так, патрэбны, любы выразны малюнак можа ў будучым стаць карцінай. Фармальная кампазіцыя для мяне важная, яна ў пачатку, але невядома, чым карціна скончыцца. Бо шукаю колер, кожны дзень працую, сёння атрымліваецца так, заўтра іначай. Адзін знаёмы мастацтвазнавец прасіў, каб я фіксаваў усе свае этапы працы, пачаў пісаць — сфатаграфуй, заўтра праца ўжо іншая — таксама зафіксуй… Твор мяняецца. Вы думаеце, вось гэтае палатно на мальберце такое было ад пачатку?
Вось і мне здаецца, што яно жыве сваім жыццём. Працэс нараджэння адчувальны ў вашых карцінах. Яны — рухомыя…
— Твор кіруе мной, а не я ім. І ў той жа я час баюся засушыць працу. Важна адчуваць мяжу, калі трэба спыніцца, бо я магу і далей пісаць. Павінна застацца ў карціне свежасць, гармонія настрою. Аднак мой настрой, мой стан мяняюцца кожны дзень.
Дык гэта ж можна ніколі не спыніцца!..
— Можна змяняць твор бясконца. Часта мяне староннія людзі спыняюць.
З гэтай прычыны ў вашых працах такая складаная фактура?
— Камусьці можа здавацца, што я наўмысна нейкімі тэхнічнымі метадамі ствараю фактуру на сваіх палотнах. Гэта не так. Такая паверхня карцін утвараецца за кошт штодзённай працы, я пра яе ніколі нават не думаю.
Але я кожны дзень працую, шукаю, перарабляю, часам нервуюся, дзесьці нерв па працы праходзіць. Гэтыя рэчы і ствараюць маю фактуру.
Яна — вынік працоўнай неабходнасці…
— Так, яшчэ ў дзяцінстве я нават акварэль выціскаў з цюбіка густа, ува мне такая патрэба, напэўна, закладзена. Мне часам даюць парады, што можна ж танней фактуру зрабіць, не фарбамі, а пастамі…
Галоўнае, пры такой тэхніцы жывапісу захаваць тэхналогію. Бо можа адбыцца наступная рэч: ты спыніўся пісаць, верхні слой засыхае, а калі па ім працягваць пісаць, то прападзе твор праз некалькі год. Трэба не даць засохнуць верхняму слою, як што думаеш доўжыць працу над палатном. Таму я купляю спецыяльныя лакі, калі даводзіцца з нейкіх прычын перарываць працу над карцінай.
Фактура дае пераліванне колеру, якое не перадаецца іншага кшталту пісьмом. Усё ж я думаю, што гэта вамі ўсвядомлены, злоўлены эфект…
— Палотны ствараюцца на пачуццях. Жывапіс — гэта інтуіцыя і пачуццё, а калі працуе розум, калі думаеш, што тут я пакладу халодны колер, тут цёплы, можна выкідаць пэндзлі.
І якая ў такім разе ваша формула закончанай карціны?
— Калі ёсць у ёй глыбіня, калі палатно ўсхваляванае, эмацыйнае, калі з’явіўся асаблівы змест. У кожнага творчы працэс адбываецца па-свойму, я не магу даваць парады. Для мяне ў жывапісе няма законаў — што табе Бог дае, так ты і павінен ісці. Шануйце гэта. Толькі пачуццё, толькі такі кантакт.
Таму ў кожнага майстра існуе свой метад і кожны бачыць мастацтва на свой капыл. Усе розныя, і я лічу, што ў нас у краіне шмат цудоўных творцаў, і мне шкада толькі моладзь: куды ім рухацца, чаму яе вучаць — незразумела.
Вельмі важна навучыць адчуваць сваё.
А што вас прываблівае ў сучасным мастацтве?
— Я прымаю ўсё, аднак мне цікавыя толькі пэндзаль і фарбы. Лічу, што мастак ніколі не адмовіцца ад традыцыйных матэрыялаў.
Модна было нейкі час таму весці размовы пра смерць карціны. Як вы думаеце, у чым яе моц, чаму яна прымае ўсе выклікі, вытрымлівае любую канкурэнцыю?
— Жывапіс будзе жыць, будзе актуальным. Як пяро і папера, гэта назаўсёды. У свеце цэніцца своеасаблівасць.
Чалавечае вымярэнне…
— Так, спасціжэнне свету адбываецца ў многім праз пачуцці. Для мастака важна займацца пошукам. Гэта шчасце, калі ўдаецца зрабіць хоць нейкі крок у новым кірунку, а не казаць, што дамогся ўсяго, і цяпер толькі грошы павінны плыць у кішэню.
Бачыш, што ў карціне нешта заіскрылася, — і гэта шчасце. Месяцы працы нездарма прайшлі...
Мастацтва — гэта засваенне новай тэрыторыі?
— Так, пастаяннае засваенне новай тэрыторыі. Рух ва ўнутраны змест. Важна знайсці новую форму і рухацца далей.
Наколькі новыя тэхналогіі, віртуальная рэальнасць уплываюць на ваш жывапіс?
— Назіраю з цікавасцю. Калі гэта ўплятаецца ва ўласны пошук творцы — усё становіцца каштоўным...
У апошніх творах змены відавочныя, асаблівы рух матэрыі жывапісу, расчапленне выявы. Відаць, новая рэчаіснасць уплывае незалежна ад вашага ўсведамлення…
— Сёння такі час, калі ўсё можна, але ў многіх часта нічога не атрымліваецца. Лёгка заблытацца. Толькі шчырасць — самы надзейны арыенцір.
У вашай творчай біяграфіі — розныя краіны. Амерыка, Расія… Гэта ваша адзіная майстэрня?
— Магу працаваць у Расіі, Амерыцы, але тут — асноўнае месца для творчасці, усё ж я — беларускі мастак.
Я з задавальненнем працую ў Беларусі, і маленькага фармату работы ствараю, і большага, і тэхнікі змяняю. Я — таксама розны, мне нецікава быць аднолькавым, але важна не адыходзіць ад галоўнага.
І які крытэр мяжы ўласнага пошуку?
— Свой змест, які толькі цябе выяўляе. Можна доўга шукаць яго ў працы, можна вельмі хутка, аднак апошняе атрымліваецца вельмі рэдка.
Якая логіка ў гэтага шукання?
— Чалавек мяняецца за нейкі перыяд, але ён мяняецца і штодзённа. У маёй творчасці можна вызначыць пэўныя асобныя перыяды. Напрыклад, раней, у савецкі час, я імкнуўся да знакавасці, да выбуху колеру. Пазней стала больш біблейскай тэмы…
Ці магла біблейская тэма паўплываць на вашае імкненне да выбудоўвання святла, на пошук асаблівага свячэння колераў?
— Так, напэўна. Мяне аднойчы спыталі: а вось стомішся ты ад гэтай тэмы, што будзеш далей рабіць? А ў мяне заўсёды адбываецца вяртанне: працую над нечым фармальным, а потым нараджаецца нейкая сюжэтная кампазіцыя. Яны ўсе розныя, нешта з натуры — тут адзін падыход, нешта — чыстая абстракцыя, іншыя метады… На працягу месяца магу радыкальна мяняцца. І я нават не задумваюся, правільна гэта ці не. Творчая хваля нясе, а я іду за ёй. Ці выгадна гэта эканамічна?
Не, але вам якраз пашанцавала, што вы з такім падыходам працуеце менавіта ў Мінску…
— Я разумею, пра што вы кажаце… Мяне многія галерэі спрабавалі пад сябе прыстасаваць. Адзін галерыст нават прапаноўваў біблейскую тэму крыху бліжэй да рэальнасці вырашаць. І абяцаў харошы заробак за такія карціны. Давялося сказаць яму «Бай!». Заходнія галерэі сапраўды могуць знішчыць творчы пачатак, аднак калі Гасподзь даў табе творчыя здольнасці, а ты кіруеш у зусім іншы бок, дзе ляжаць вялікія грошы, то ўсё — блаславенне ты страціў.
Ці ёсць у вас творы, якія б вы вызначылі як этапныя?
— Увогуле мае працы раскіданы па розных месцах, але нешта магу адшукаць. Вось, напрыклад, палатно 2002 года пад назвай «Што, Басаў, зноў не ўзялі карціну на выставу?». Тут увасоблены канкрэтны выпадак, калі мы з бацькам цягалі яго творы на выставы, вярталіся з імі ж і мама нас сустракала менавіта такой фразай: «Што, Басаў, зноў не ўзялі?..»
Зноў двойка. І сабачка пазнавальны з карціны пра двойку.
— Гэта сюжэтнае палатно, заснаванае на падзеях рэальнага жыцця. Мая помста нашым сацрэалістам, якія тапталі бацьку. Я даўно вырашыў, што зраблю такі твор, дзе тая гісторыя застанецца. На наступны год я напісаў працу пра мастака і яго цяжар, на якой, зноў жа, увасоблены мой бацька — Ізраіль Басаў — цягне свае карціны праз жыццё. Такія апавядальныя, нават літаратурныя палотны.
Увогуле мне важна, калі мяне крытыкуюць, а не хваляць, тады з’яўляецца новае натхненне для працы…