Паміж небам і зямлёй

То-бок хвос­ткая, дзёр­зкая, здзек­лі­вая да вы­крыц­ця па­ста­ноў­ка ўспры­ня­ла­ся по­ўхаю не ад­но гра­мад­скім, але і аса­біс­тым гля­дац­кім упа­да­бан­ням. Шка­да, за «Птуш­ка­мі» ў ліс­це на­ват не мі­ль­га­нуў Арыс­та­фан. Та­ды б і гіс­то­ры­ка мож­на бы­ло вы­пра­віць — як ма­га да­лей, аж да руп­лі­вых фі­ло­ла­гаў. І пер­шым ся­род роў­ных у на­шай спра­ве па­ўстаў бы Вік­тар Ярхо, вы­біт­ны знаў­ца-кла­сік. Дос­ле­ды Вік­та­ра Но­еві­ча, спе­цы­яліс­та па ста­ра­жыт­най грэц­кай дра­ме, вы­ключ­на да­ход­лі­ва і вы­кштал­цо­на па­тлу­ма­чы­лі асаб­лі­вас­ці Арыс­та­фа­на­вай спад­чы­ны, да­вя­лі: са ста­год­дзя ў ста­год­дзе яна не губ­ляе надзён­нас­ці і спры­яе на­ша­му па­ра­зу­мен­ню са све­там, тым, што ўжо за плас­ты­ка­вы­мі вок­на­мі.

Афі­ны ча­соў Арыс­та­фа­на ду­жа га­на­ры­лі­ся за­мож­най ула­дар­нас­цю і па­зі­ра­лі на су­се­дзяў, як кан­ды­дат гіс­та­рыч­ных на­вук з Мас­квы. Арыс­та­фа­на­вы «Птуш­кі» (414 год да н.э.) на­ля­це­лі на су­айчын­ні­каў, ка­лі тыя ўсур’ёз мер­ка­ва­лі па­шых­та­ваць «на зва­жай» усё, што на за­ха­дзе ад Між­зем­на­га мо­ра, а сле­дам і Сі­цы­лію з Кар­фа­ге­нам. Але — пе­рад­усім і за ад­ным раз­ам — за­ба­ра­ні­лі вы­во­дзіць у ка­ме­ды­ях па­лі­тыч­ныя падзеі.

З антыч­ным кла­січ­ным тэк­стам «Пту­шак» рэ­жы­сёр Аляк­сей Ля­ляў­скі аб­ышоў­ся так, каб не на­ра­каў гля­дач-су­час­нік: акту­алі­за­ваў, да­даў­шы да пе­ра­кла­ду вер­шы (Брод­ска­га, Ва­ло­шы­на, Га­рад­ніц­ка­га), а да лі­та­ра­тур­ных ад­мет­нас­цяў — су­час­ную ма­не­ру раз­умец­ца. Зрэш­ты, пер­са­на­жы Арыс­та­фа­на так­са­ма не кан­ча­лі ака­дэ­мій, перш як ру­шыць з улю­бё­ных Афі­наў да пту­шы­на­га ца­ра (той ка­лісь­­ці быў ча­ла­ве­кам, але гэт­кае шчас­це яму моц­на аб­рыд­ла) ды кляс­ці амбіт­ных суг­ра­ма­дзян, якія не цэ­няць тры­ва­ла­га жыц­цё­ва­га спа­кою. У спек­так­лі яны працуюць толькі жывым планам і на­ват не звяр­та­юцца ад­но да ад­на­го па імё­нах, ха­рак­тар­на адрабля­ючы іх кра­са­моў­насць: пра­сця­ка­ва­ты ве­рыць, не па­ба­чыў­шы ды не пе­ра­канаў­шы­ся, а хіт­ра­ва­ты па­трап­ляе з ні­чо­га зра­біць неш­та. Не зма­га­ры, але й не пад­ступ­ныя здрад­ні­кі. Звы­чай­ныя. Ша­ра­го­выя. Вы­дат­ныя хі­ба доў­га­цяр­пен­нем і ла­ка­ніч­ным рас­по­ве­дам: па­куль пан­аяз­джа­не да­ма­га­юцца роў­ных пра­воў, гра­ма­дзя­нам дзяр­жа­ва збры­дае праз бяс­кон­цыя «трэ­ба», «му­сіш», «па­ві­нен». Збры­дае да та­го, што ад сва­іх та­лен­таў і пад­аткаў яны па­збаў­ля­юць ра­дзі­му: Тэ­ры Гіль­ям пе­ра­язджае з Аме­ры­кі ў Вя­лі­каб­ры­та­нію, а Жэ­рар Дэ­пар­дзье — з Фран­цыі ў Ра­с­ію. Але Арыс­та­фан і Ля­ляў­скі да­юць сва­ім пер­са­на­жам ку­ды бо­ль­шыя маг­чы­мас­ці: ад­бу­да­ваць дзяр­жа­ву па­між не­бам і зям­лёй ды жыць, як той ка­заў, з тран­зі­ту — ча­ла­ве­чых ма­літ­ваў ды ахвя­рап­ры­на­шэн­няў, з ад­на­го бо­ку, бос­кіх вы­праў па зям­ныя пры­го­ды — з дру­го­га.

Пе­ра­кон­ван­не пту­шы­на­га хо­ру афін­скі­мі ўце­ка­ча­мі вы­ра­ша­на як пра­мо­ва з тры­бу­ны (мож­на ўя­віць, што гэ­та агон, дзе ў ста­ра­жыт­ным тэ­атры ад­бы­ва­ла­ся спрэч­ка); два скла­ды артыс­таў па-роз­на­му да­во­дзяць пра тое, што пту­шы­нае пры­зна­чэн­не — ва­ла­да­рыць све­там. Хіт­ра­ва­ты кра­са­моў­ца Аляк­сан­дра Ка­за­ко­ва вы­дае бо­язь і хва­ля­ван­не, сам ага­лом­ша­ны вы­ні­кам; упэў­не­ны пра­моў­ца Ці­му­ра Му­ра­та­ва да­ся­гае на­хаб­ства, сам ся­бе пад­бух­тор­вае і це­шыць. Парт­нёр ля тры­бу­ны му­сіць пад­так­ваць, але для прас­ця­ка ў вы­ка­нан­ні Ула­дзі­мі­ра Гра­мо­ві­ча ад­кры­ва­ецца но­вы свет. Птуш­кі, пе­ра­йма­ючы ва­яўні­чую афін­скую амбіт­насць, вя­дуц­ца на пра­моў­ніц­кі за­пал: жыц­цё стра­ціць зна­чэн­не, ка­лі яны не возь­муць ула­ду! Вядома, і звер­ху, і зні­зу не па­го­дзяц­ца, зро­бяць за­ха­ды су­пра­ці­ву. Та­ды твор­цы пту­шы­нае не­за­леж­нас­ці ўма­цу­юць дзяр­жа­ву сця­ной! І бы­лым су­айчын­ні­кам доб­ра на­таў­куць у кар­шэнь — ня­ма ча­го ця­гац­ца ды ква­піц­ца на пту­шы­ныя пра­вы.

Каб да­сяг­нуць спа­кою, ко­ль­кі трэ­ба за­знаць не­спа­кою? Стра­ху? Раз­драж­нен­ня? Аляк­сей Ля­ляў­скі пра­ва­куе на­ват гля­дац­кі нюх — су­тар­га­выя ўцё­кі з Афін тхнуць ту­ма­на­мі з ды­ма­вой ма­шы­ны, уста­ля­ван­не дзяр­жа­вы Не­фе­ла­ка­кі­гіі (на­зву крэс­ляць на тран­спа­ран­це) пах­не ніт­ра­фар­бай з ба­лон­чы­ка і ду­жа на­гад­вае пад­лет­ка­вы страйк; склад­ні­кі для дух­мя­най пе­ча­най яеш­ні да­ста­юцца з га­­ры скры­няў, якія на­се­джвае (кан­тра­люе) пра­сця­ка­ва­ты афі­ня­нін. Але ж па­куль тыя скры­ні гру­вас­ці­лі ад­на на ад­ну, з апан­та­най па­сля­доў­нас­ці пан­а­бег­лых і пра­гных да спа­кою па­ў­ста­ва­ла... яшчэ тая дык­та­ту­ра! З пуб­ліч­ным чвар­та­ван­нем на­­ту­­ра­ль­на ссі­не­лай туш­кі не­за­да­­во­ле­на­га!

У мас­тач­кі Люд­мі­лы Скі­то­віч вы­на­ход­лі­ва грае ўсё — ад элек­трыч­най гі­та­ры (яна імпэт­на су­пра­ва­джае рас­по­вед) да антыч­ных ка­лон (на іх трап­ля­юць пра­екцыі ля­соў ды кос­ма­саў). Да пту­шы­ных вы­яваў і му­ля­жоў артыс­ты ста­вяц­ца як да прад­ме­таў, аб’ектаў і на­ват аксе­су­араў, ужы­ва­юць пту­шы­ныя мас­кі, фар­бу­юцца пад пту­шак і кан­трас­там да штуч­на­га (ску­льп­тур­на­га), бос­ка­га дэ­ман­стру­юць на­ту­ра­ль­нае пту­шы­нае це­ла (ма­ро­жа­ную ку­ры­цу). На пя­цёх артыс­таў пры­па­дае за двац­цаць пер­са­на­жаў, але на­ват хо­ру яны да­юць ра­ды; рэ­плі­кі пе­ра­раз­мер­ка­ва­ны трап­на, асноў­ныя воб­ра­зы па­да­юц­ца ў раз­віц­ці. Рэ­жы­сёр­скае аб­ыхо­джан­не з ма­тэ­ры­ялам п’есы па-доб­ра­му ўраж­вае па­важ­лі­вай грун­тоў­нас­цю, а ма­с­­­­та­коў­скія пры­ёмы — да­с­ціп­­нас­цю. Пэў­ны «дык­та­тур­ны» час дзея­нне як бы пры­ціс­ка­ецца да аван- і ар’ерсцэ­ны, то-бок як ма­га на­блі­жа­на і ад­да­ле­на ад гля­дзе­ль­ні: кож­ны з бы­лых афі­нян вя­дзе сваю лі­нію: адзін утра­пё­на і вы­раз­на, дру­гі — ба­ючы­ся схі­біць. За­да­ча ко­ліш­ніх уце­ка­чоў — не збло­ціць сваё шчас­це. Яны не за­глыб­ля­юцца ў роз­дум, за­тое хор у скла­дзе Ва­ле­рыя Зя­лен­ска­га, Іллі Со­ці­ка­ва і Дзміт­рыя Чуй­ко­ва пад гі­тар­ныя за­пі­лы ка­ры­фея (кампазітар Леанід Паўлёнак), ці­ліў­кан­не, шчы­кан­не, свіст вы­дае так зва­ную па­ра­ба­су — раз­ва­гі пра свет і яго­нае вы­ключ­нае пту­шы­нае па­хо­джан­не. Так што на­ват алім­пій­скія ба­гі му­сяць не­шта ра­біць. Яны кі­ру­юцца ў Не­фе­ла­ка­кі­гію, эга­істыч­на за­ня­тыя сва­імі пер­со­на­мі. Па­сей­дон (антыч­ны бюст з ры­бі­ным хвас­том), Ге­ракл, чыю ста­ра­жыт­ную вы­яву да­паў­няе пры­ста­со­ва для сі­ла­вых пра­кты­ка­ван­няў з вы­ні­ко­вай па­ро­ды­яй на бо­дзі­біл­да­ра, і не­йкі вар­вар­скі Тры­бал, маў­клі­ва за­глыб­ле­ны ў су­зі­ран­не. Тар­га­вац­ца з та­кім па­со­льс­твам мож­на бяс­кон­ца і бяс­печ­на — вы­пат­ра­ба­ваць Зеў­са­вы скі­петр, «сім­вал ула­ды над зям­лёй і не­бам», ды Зеў­са­ву да­чку Ба­зі­лію за жон­ку хіт­ра­му дык­та­та­ру (яе Арыс­та­фан пры­ду­маў). Па­куль сцэ­на на­бы­вае пад­абен­ства апар­та­мен­таў у сты­лі хай-тэк, пан­енку да­сы­ла­юць у апя­ча­та­най да­шча­най скры­ні — вы­біт­ны ўзор аб­езга­лоў­ле­най грэц­кай пры­га­жос­ці. Аб­рад вя­сел­ля за­вяр­шае чыр­во­ная фар­ба на бя­лют­кім мар­му­ро­вым це­ле...

Па­ко­ль­кі дра­ма­тур­гія антыч­ная, па­ўсюль ча­кай­це але­го­рый. Арыс­та­фан у гэ­тым сэн­се бяз­лі­тас­ны, Ля­ляў­скі — па­сля­доў­ны. Сціс­лы пе­ра­лік пы­тан­няў «пту­шы­на­га» тэ­атра прык­лад­на та­кі: як са сціп­лых, за­ко­­на­пас­лух­мя­ных гра­ма­дзян (яны ўся­го то­ль­кі пра­гну­лі спа­кою!) утва­ра­юцца дык­та­та­ры? Як дэ­мак­ра­тыч­ная дзяр­жа­ва ро­біц­ца ва­яўні­чай? Ко­ль­кі ва­жаць сло­вы, пра­моў­ле­ныя пуб­ліч­на? Як праз іх не па­тра­піць у які-не­будзь за­ка­лот? І дзе той пту­шы­ны цар, што лег­ка­дум­на да­пус­ціў пра­йдзіс­ве­та ба­ла­бо­ніць з пад­да­ны­мі? Ці не ён фі­гу­руе ў эпі­ло­га­вым вер­шы­ку Яка­ва Па­лон­ска­га, чы­та­ным мі­лым дзі­ця­чым га­лас­ком? Там пра ча­ла­ве­чую за­йздрасць да спеў­най па­ля­вой пту­шач­кі...