Адзін з тых, для каго словы «тэатр» і «жыццё» непазбежна спалучаныя. Адпаведна, кожны створаны вобраз абавязкова становіцца часткай бытавання сучаснага чалавека, гледача. Сярод самых апошніх роляў — Макмёрфі («Палёт над гняздом зязюлі» Дэйла Васермана), Тарас («Тарас на Парнасе» Сяргея Кавалёва), Дон Жуан («Вяртанне Дон Жуана» Эдварда Радзінскага), Фрэнк Гібс («Наш гарадок» Торнтана Уайлдэра).
У гутарцы з акцёрам бярэ ўдзел тэатральны крытык Таццяна Арлова.
Таццяна Арлова: Вы сярод тых артыстаў, якія цягам доўгага часу працуюць і радуюць гледачоў. На вас звернута ўвага, бо вы ніколі не расчароўвалі, толькі захаплялі. Цікава, як вы гэта патлумачыце?
Аляксандр Шаўкаплясаў: Разумею, што я не без здольнасцей, але вельмі сур’ёзна стаўлюся да сваіх магчымасцей. Пры гэтым імкнуся ўсё рабіць шчыра. Ну і канешне — думаць.
Таццяна Арлова: Лічыце, што ўся справа ў шчырасці?
Аляксандр Шаўкаплясаў: Лічу, што ўся справа ў здатнасці засяродзіцца, у прафесійнасці, жаданні расці, спасцігаць і адкрываць штосьці новае, шукаць, не ленавацца. Хоць і сцвярджаю, што акцёрская прафесія для гультаяватых людзей...
Таццяна Арлова: Ой, гэта ж такая трата энергіі!
Аляксандр Шаўкаплясаў: Вядома. Ды вось толькі ляжыш і думаеш пра ролю, уяўляеш, і штосьці з табой адбываецца, ламаецца, кранаецца ў душы. Увогуле лічу, што праца, якая прыносіць задавальненне, гэта хобі. Прынамсі ў мяне так супала. Без працы — сумна, шмат працую — надакучвае. Злуюся на сябе, калі стамляюся, хоць разумею, што мне трэба адпачыць. Калі пастаянна імкнешся да нечага — дамагаешся выніку. Як толькі скажаш сабе: «Спыніся, імгненне...», значыць — усё, да пабачэння, развітвайся з прафесіяй.
Таццяна Арлова: (Смяецца).
Аляксандр Шаўкаплясаў: А як іначай? Усё добра, пакуль прачынаешся раніцай і радуешся сонцу. Нават калі яно там, за аблокамі, але ж ты ведаеш — сонейка ёсць. Дзень будзе насычаны падзеямі, сустрэчамі з людзьмі. Хоць бываюць, канешне, няўдалыя, не твае дні. Прыйшоў на працу ў дзесяць гадзін, аказваецца, перапісалі расклад, трэба было прыходзіць у адзінаццаць. Ранішні прагон скамечаным атрымаўся. Спектакль не ў сем гадзін адбудзецца, а ў пяць. А ў пяць твой мозг яшчэ спіць, ён супраціўляецца. Гэта мёртвая зона. За шмат гадоў ты і твая псіхафізіка прывыклі, што ў гэты час арганізм знаходзіцца ў стане спакою, рыхтуецца да вячэрняга паказу. І раптам: пачатак у пяць! Значыць, у чатыры гадзіны ты павінен быць у тэатры. Як?! Такія дробязі выбіваюць з каляіны. Але нічога, скажы: гэта не мой дзень. Адпачні, заўтра будзе інакш.
Людміла Грамыка: Вы калі-небудзь аддзяляеце сябе ад тэатра ці ўвесь час у ім?
Аляксандр Шаўкаплясаў: «Жыць у грамадстве і быць свабодным ад грамадства нельга», — цытата Леніна на будынку Вялікага тэатра. Немагчыма адлучыць сябе ад тэатра. Прынамсі так нас некалі вучылі.
Таццяна Арлова: Хто вас вучыў?
Аляксандр Шаўкаплясаў: Барыс Гаўрылавіч Галубоўскі, у ГІТІСе, у Маскве. І ён быў першы, каму я патэлефанаваў, калі атрымаў званне «Заслужаны артыст». Галубоўскі нам пастаянна паўтараў: «Як бы цяжка ні даводзілася, трэба быць патрыётам свайго тэатра, свайго спектакля».
Таццяна Арлова: Былі ў вас цяжкія перыяды?
Аляксандр Шаўкаплясаў: Канешне. Быў чалавек, які казаў мне: «Ты не здатны тут працаваць. Ты — адстой. Ты няправільна думаеш». Але я думаю так, як думаю. Ёсць уласнае пачуццё праўды, падказанае жыццём. І яго трэба культываваць. Яно ніколі не падмане, бо тваё. Гэта таксама з першага курса выхоўвалі. Ты можаш памыляцца, але гэта ты памыляешся, гэта твае ўчынкі, твае касякі, пра якія ведаеш сам. І я маю права на свой пункт погляду, няхай нават памылковы. Іграю так, як іграю, часам лепш, часам горш. Імкнуся не сядзець на месцы, а рухацца наперад, і мне заўсёды цікава, што там заўтра будзе. А калі рэжысёр ніжэй плінтуса апускае, узнікаюць канфлікты. Бо ён надзелены ўладаю, пачынае куражыцца, а я хлопец просты, з Сібіры, магу і паслаць...
Таццяна Арлова: Часта пасылаеце?
Аляксандр Шаўкаплясаў: Не. Але даводзілася.
Людміла Грамыка: Тое, што не ўяўляеце сябе без тэатра, значыць, што атаясамліваеце сябе са сваімі героямі?
Аляксандр Шаўкаплясаў: Але як? Адна з маіх любімых роляў — Снегіроў у «Браце Алёшы» Віктара Розава. Чалавек, што пахаваў свайго сына. Але ж я гэтага не разумею, мае нервовыя клеткі такога вопыту не маюць — што значыць пахаваць дзіця? Ды толькі можна нафантазіраваць. Закрануць нейкія струны, адкрыць новыя павароты душы. Знайсці ў сабе можна ўсё і з дапамогай волі — развіць на пэўны момант. Але, зноў жа, хатняя праца, якой ты мусіш займацца, думаць як мінімум. Таму, канешне, героі пакідаюць свой адбітак, але я не станаўлюся падобным да людзей, якіх іграю. Зразумець, апраўдаць, прапусціць праз сябе і атрымаць задавальненне ад таго, што ў дадзены момант перажываю, — гэта натуральна. «Брат Алёша», «Палёт над гняздом зязюлі», «Дацкая гісторыя» — цудоўныя спектаклі. Ансамблевыя. Працаваць побач з такімі глыбамі, як Людміла Волкава, Сяргей Курыленка, — шчасце незвычайнае. Усе мы жывыя людзі, у кожнага свае праблемы, аднак ты адразу з паўпозірку разумееш, як пойдзе спектакль. Партнёрства — рэч захапляльная. Напрыклад, адчуваю, што калега сёння будзе гарэзіць і «сцябацца», трапляю на ягоную хвалю, і мы разам рухаемся ў адным кірунку, захоўваючы, аднак, малюнак ролі, звышзадачу. Сюжэт вядомы, але ж як бы знутры персанажаў пачынаем хуліганіць — у добрым сэнсе гэтага слова. Кайф незвычайны.
Таццяна Арлова: Паводле амплуа вы нібыта прасцяк.
Аляксандр Шаўкаплясаў: Усё жыццё быў героем-палюбоўнікам. Потым надышоў момант, калі зразумеў, што пачынаю катастрафічна хутка сівець, у мяне з’яўляюцца зморшчынкі, я абцяжараны жыццёвым вопытам... Значыць, даволі мне іграць гэтых хлопчыкаў. Пасля доўгіх размоў з Генадзем Мушпертам было вырашана, што паспрабую перайсці на характарныя ролі, і не абавязкова прасцякоў. Урэшце былі «Кароль, дама, валет», «Рок-канцэрт з Рыгорам Горыным», «Самотны захад».
Таццяна Арлова: Наколькі памятаю, вы ніколі не былі акцёрам-акцёрычам. Заўсёды вельмі арганічна існавалі ва ўсіх спектаклях. На некаторых артыстаў глядзіш: тут ён лепш іграе, а тут толькі прадстаўляе, падае сябе. Здаецца, такога за вамі не заўважала.
Аляксандр Шаўкаплясаў: Вы ж разумееце, што арганічнасць — гэта адзін са складнікаў. Нельга казаць: ой, які арганічны артыст. Бо калі ён не арганічны, ён не артыст.
Таццяна Арлова: (Смяецца.) Яшчэ якімі бываюць неарганічнымі!
Аляксандр Шаўкаплясаў: Ну бываюць, але гэта няправільна. Кожны мусіць разумець, што ён робіць на сцэне. Наша прафесія — траістая. Драматург прыдумаў гісторыю, рэжысёр паводле гэтага паставіў спектакль. Акцёр павінен сыграць тое, што паводле прыдуманага драматургам зразумеў рэжысёр. І пры гэтым яшчэ выявіць сваю грамадзянскую пазіцыю, калі гэта магчыма, акрэсліць сваё стаўленне да гісторыі і вобраза. (Таццяна Арлова смяецца.) Яна такая траістая прафесія. І таму складаная. Ды калі разумееш, навошта выйшаў на сцэну і чаму са сцэны сыходзіш, калі ў свабоднае плаванне адпускаеш сябе... (Паўза.) Ведаеце, на прэм’еры «Фаўста» ў Жугжды мой персанаж Фаўст бярэ бакал, і раптам я адчуваю, што ў мяне рука дрыжыць. Я ж нібыта ў рэпетыцыях, у працэсе, усё разумею... І вось «трэмала» ад таго, што ўсё новае, нязвыклае, дзіўнае. Усвядомленае, але...
Людміла Грамыка: Вас увогуле не хочацца далучаць да нейкага амплуа, тым больш да пэўна акрэсленага. Затое разумею, як вас вучылі, што і чаму вы робіце на сцэне.
Аляксандр Шаўкаплясаў: Вучылі нас вельмі цікава. І жорстка, і пяшчотна. Не пасваволіш. Або свяшчэннадзейнічай, або пайшоў прэч! Таму што нельга прыходзіць на сцэну ад баршча, нельга з халодным носам, нельга праз губу да працы ставіцца. Нельга па тэатры хадзіць ступаючы з абцаса, толькі з мыска, таму што можаш замінаць рэпетыцыі, перапыніць працэс. Трэба паважаць сваіх калег.
Таццяна Арлова: І гэта этыка акцёрскай прафесіі, тое, чаму цяпер не вучаць.
Аляксандр Шаўкаплясаў: Тое, што нельга кранаць кулісы, нам удзёўбвалі з першага курса. А цяпер хадзіць па тэатры ў шапцы — нармальна.
Людміла Грамыка: Беларуская акцёрская школа адрозная ад рускай?
Аляксандр Шаўкаплясаў: Калегі, якія атрымалі адукацыю ў Беларусі, — цудоўныя акцёры. Сяргей Курыленка — мой улюбёны партнёр. Вася Мініч — проста разумнік. У Гродзенскім каледжы мастацтваў яго вучыў Мушперт. Мініч — малады прафесіянал. Я бачу яго імкненне штораз спасцігаць штосьці новае, рэалізоўваць сябе праз гэта. Бачу, як ён пакутуе, калі нешта не атрымліваецца, як імкнецца да выніку. Мне здаецца, гэта не надта залежыць ад сістэмы адукацыі, больш ад асобы педагога і ад таго, наколькі студэнт яму верыць. Мушперту яны верылі ўсе. Атрымалася цэлая кагорта цікавых маладых акцёраў. Таленавітых вучняў з курса Сяргея Курыленкі таксама спісам можна называць.
Людміла Грамыка: У Беларусі ёсць тэатры, з якіх тэатр даўно сышоў. Мабыць, у вас інакш.
Аляксандр Шаўкаплясаў: Часам, калі думаеш пра камерцыялізацыю тэатра, становіцца страшна. Так, нам неабходна зарабляць грошы, але ж не якім заўгодна спосабам. Ёсць рэчы, якіх трэба пазбягаць. Бо пачнецца незваротны працэс.
Людміла Грамыка: Творчы тандэм, які адбыўся ў вас з Генадзем Мушпертам, з Сяргеем Курыленкам, — дорага каштуе.
Аляксандр Шаўкаплясаў: Знак лёсу. Іначай і не скажаш.
Таццяна Арлова: Што было б, калі б на вашым шляху не апынуўся рэжысёр Мушперт?
Аляксандр Шаўкаплясаў: Не ведаю, магчыма, шукаў бы іншы тэатр, іншага рэжысёра. Ды толькі ўсё роўна я перакананы: нас нехта вядзе па жыцці. І не выпадкова Мушперт прыехаў у Гродна на пастаноўку. Не выпадкова трупа на той момант была ў такім складзе, а ягоны першы спектакль цудоўна разышоўся на акцёрах. Напачатку было няпроста. Для мяне «Дацкая гісторыя» ніяк не складалася ў мазаіку. Памятаю, мы з рэжысёрам селі ў кабінеце і доўга разбіралі, што да чаго. Чаму неабходны пераход з гэтай сцэны ў іншую. Ацэнка павінна быць такой, бо далей адбудзецца наступнае. Мы выбудоўвалі такія масткі. І ўсё склалася. «Рок-канцэрт з Рыгорам Горыным» рэпеціравалі ў кабінеце ў Мушперта, за кубачкам гарбаты. Размаўлялі, пісалі, думалі. Потым імгненна раскідалі эпізоды на сцэне. Хоць, у прынцыпе, спектакль быў зроблены ў кабінеце. На пальцах. Азартна.
Людміла Грамыка: Можаце сказаць: «У тэатры ёсць рэжысёр, якому я веру»?
Аляксандр Шаўкаплясаў: Так. Але ж я чалавек, які верыць усім рэжысёрам. Бо калі пачынаюцца непаразуменні, рознагалоссе, няма сэнсу прыходзіць на рэпетыцыі. Рэжысёр галоўны ў нашай звязцы, я — вядомы. Натуральна, імкнуся адстойваць свае ўяўленні. Але яны не заўсёды бываюць правільнымі, яму збоку лепш бачна.
Людміла Грамыка: Ваш Макмёрфі з «Палёту над гняздом зязюлі» — які ён? Увогуле пра што гэта?
Аляксандр Шаўкаплясаў: Вось Макмёрфі, дарэчы, на мяне паўплываў. Праз яго зразумеў — трэба любіць жыць. Напрыклад, прачынаюся раніцай, і мне падабаецца прачынацца. Але вось прыходзіць чалавек і кажа: «Ты няправільна жывеш!» Ды не мае значэння! Галоўнае, што жыву. І тады ўзнікае канфлікт інтарэсаў. Бо я жыву, як жыву, не лезу з парадамі, нікому не замінаю, імкнуся атрымаць ад жыцця задавальненне. І раптам: гэтага нельга, так не трэба думаць, гэта блага, ты не так сябе паводзіш. Калі дзіцяці бясконца казаць: «Ты кепскі» — ён будзе кепскім; «Ты геній» — ён будзе геніем. Усе людзі таленавітыя, але не кожны можа знайсці прымяненне свайму таленту. І гэта вялікая бяда. У сваім спектаклі мы не даем парад, не вучым, як трэба рабіць правільна. Мы проста пражываем сітуацыю, у якой можа апынуцца кожны чалавек. Хто Макмёрфі? Хуліган, нягоднік, хам, герой, балбатун, гарэзнік? Складана сказаць.
Таццяна Арлова: А можна, я правяду адну аналогію? Калі напрыканцы «Дацкай гісторыі» ў спектакль уварваўся Мушперт са сваёй скрыпачкай, я адчула моцнае ўзрушэнне. Нават не зразумела, што мяне больш уразіла — акцёр або рэжысёр Мушперт. Ваш Макмёрфі таксама ўрываецца ў сітуацыю з нейкага ўласнага свету, і ўсё гэта захапляе надзвычайна.
Аляксандр Шаўкаплясаў: Цудоўна. Калі рэпеціравалі «Палёт над гняздом зязюлі», не забываліся на «Дацкую гісторыю», хоць яўных паралеляў не праводзілі. У любой ролі ёсць асаблівы ўнутраны маячок, які цябе трымае. Вось Макмёрфі стаіць і глядзіць у вакно, потым кажа: «Чуеш, дзікія гусі паляцелі на поўдзень, будзе ранняя зіма». А «дзікія гусі» — з «Дацкай гісторыі», і яны паляцелі на поўдзень. І калі гэта звязаць у галаве, калі пра гэта ведаць, то неабавязкова іграць. А гледачам неабавязкова здагадвацца пра паралелі. Проста з чалавекам штосьці адбываецца. Яны гэта адчуваюць. Так, «Дацкую гісторыю» мы згадвалі штораз.
Людміла Грамыка: І што тут галоўнае?
Аляксандр Шаўкаплясаў: Кожны дзень, пакуль ты існуеш, трэба пражываць напоўніцу. Божа, колькі прапіта дарэмна, колькі часу змарнавана і колькі можна было паспець! Пакуль магу, я мушу паспяваць, мушу жыць. Жыццё — гэта і ёсць свята. А ў Макмёрфі ад усяго — кайф.
Людміла Грамыка: Ваш герой Колеман з «Самотнага захаду» Марціна МакДонаха — кепскі чалавек?
Аляксандр Шаўкаплясаў: Чаму кепскі? Ён жа прыходзіць да пакаяння, перапрашае брата: «Даруй, мне шкада, што я адрэзаў вушы Лэсі, што расстраляў тваю пліту, а грошы прапіў, мне сапраўды шкада». І Колеман, і Вален разам ідуць да пакаяння. Тое, што цяпер ва Украіне адбываецца, — катастрофа, брат на брата. І ў нашым спектаклі брат на брата, з нажом, са стрэльбай. Ну як гэта магчыма? — пыталіся мы ў сябе. Ды толькі стаіць мой герой з ружжом, збіраецца стрэліць. Стрэліць ці не? Няма адказу. І ў гледачоў не павінна быць адказу. Жудасна, і шлях да пакаяння, даравання, прымірэння — доўгі і складаны.
Людміла Грамыка: І ваш шлях у мастацтве не ўяўляецца простым. Паказваеце дрэнных, з пункту погляду абывацеля, людзей, але схіляеце гледачоў быць лепшымі. Гэта, здаецца, місія.
Аляксандр Шаўкаплясаў: У спектаклі «Вяртанне Дон Жуана» Эдварда Радзінскага мой герой, распуснік, які спакушаў чужых жонак, кажа: «Калі ў жанчыны не было страсці, няхай самай брыдкай, самай няшчаснай, але страсці, яна не жыла». Дон Жуан нёс з сабой каханне. Зрэшты, часам трэба зрабіць кепска, каб потым было добра. Гэта так відавочна. «Рабі выдых, каб можна было ўдыхнуць», — казала мая класная кіраўніца. Каб скокнуць, трэба набраць разгон. Гэта натуральна для любога чалавека — і ў жыцці, і на сцэне, і ў ролі. Надзвычай складана, але такая праца. Хто на што вучыўся. Ды толькі я б не называў гэта місіянерствам. Проста мне падабаецца, калі чалавек выйшаў з глядзельнай залы і яму хочацца зрабіць добрую справу. Значыць, і я не дарэмна выйшаў на сцэну, нехта потым ўсміхнуўся, стаў лепш. Вось і цудоўна, значыць у выніку свет таксама стаў лепшым.
Людміла Грамыка: Здаецца, што вы натуральна падышлі да вобраза Фаўста, якога ўвасобілі ў спектаклі Гродзенскага тэатра лялек.
Аляксандр Шаўкаплясаў: З Фаўстам было складана. Іншая прастора, іншы калектыў, іншы спосаб існавання. Я вельмі перажываў. Але ж сама магчымасць працаваць з Алегам Жугждам цудоўная.
Людміла Грамыка: Вы ведаеце, навошта існуе тэатр і навошта вы ў тэатры?
Аляксандр Шаўкаплясаў: Вось вы прачынаецеся раніцай, робіце ўдых — навошта вам гэта трэба?