“Шоўк”. Цяпер гэта не толькі тканіна. І не толькі раман сучаснага італьянскага пісьменніка Алесандра Барыка ці зняты паводле яго фільм. Цяпер гэта яшчэ і спектакль Беларускага дзяржаўнага тэатра лялек — ва ўсіх сэнсах гарачая (і нават спякотная) прэм’ера пад заслону сезона.
“Астыць” ад убачанага немагчыма. Нават за ліпень, традыцыйна перанасычаны фестывальнымі ўражаннямі. Дый сама літаратурная аснова новага спектакля — не астылая і зусім не застылая. Раман напісаны ў 1996-м, праз пяць гадоў — перакладзены на рускую мову. Яшчэ праз шэсць — на мову кіно. А праз наступныя пяць — на мову тэатра. З лялечным ухілам і беларускай ментальнасцю. Гэта менавіта той спектакль, дзе хочацца гаварыць не пра “што”, а пра “як”. Бо яго адмысловая форма і ўсе складнікі, што знаходзяцца паміж сабой у дзівоснай гармоніі, — гэта і ёсць большая частка сэнсу.
На працягу больш як дзвюх гадзін без перапынку нічога “гэткага” не адбываецца: няма, здавалася б, традыцыйнай інтрыгі, завязкі-кульмінацыі-развязкі. Замест гэтага — павольнае, няспешнае разгортванне жыццёвай гісторыі, не блізкай да нас ні гістарычна-геаграфічна-ментальна (падумаеш, нейкі там французскі кантрабандыст сярэдзіны ХІХ стагоддзя, які “падарожнічае” ў Японію), ні тэматычна (навошта нам тыя падрабязнасці вырошчвання чарвей, хай і шаўкапрадных?), ні па якіх іншых крытэрыях. Але, што цікава, — не адпускае. Увесь час знаходзішся ў куды большым напружанні, чым гледзячы іншы дэтэктыў і нават трылер, ад якога, здавалася б, мароз павінен па скуры бегчы.
На спектаклі “Шоўк” мароз па скуры не ідзе — наадварот! Уражанне, што цябе ўвесь час ахінаюць-расхінаюць найтонкай, ласкавай на вобмацак, зробленай бы з паветра шаўковай тканінай, якая мякка струменіцца не толькі па целе, але і па самой душы. Рэжысёр Аляксей Ляляўскі не рабіў інсцэніроўкі. Ён проста — прачытаў раман. Але, зноў-такі, як! У тэксце — самыя мінімальныя, амаль незаўважныя скарачэнні. Затое вытрыманы ўсе асаблівасці пунктуацыі: то вялізныя сказы на ўвесь абзац — то кожны новы сказ, часам зведзены да аднаго слова, пачынаецца з новага абзацу. Складаецца нават адчуванне самога італьянскага вымаўлення і размоўнай манеры, хаця ў спектаклі, вядома, выкарыстаны рускамоўны пераклад. Бо перададзена сама музыка гэтага рамана, выказаная, да прыкладу, такой яго фразай: “гукі стомленага раяля… распускалі час амаль да непазнавальнасці”.
Таму мы і не адчуваем праславутага “бегу часу”, што замест таго “бегу” (а значыць, панавання рытму) нам прапануюць агучаную “музыку цішыні”, дзе галоўнае — не развіццё меладычных ліній, а санорыка — само спалучэнне тэмбраў-фарбаў-рухаў. Музычнасць — не толькі ў спалучэнні тэмбраў галасоў, калі аповед перадаецца ад аднаго да другога (усе — і чытальнікі і героі). Яна быццам лунае, дыхае ў паветры.
І вось тут пачынаецца самае, бадай, цікавае: наколькі нацыянальным — у самым высокім сэнсе гэтага слова — становіцца спектакль, зроблены паводле замежнага першавытока з усім пералічаным вышэй захаваннем асаблівасцей арыгіналу. Мы прызвычаіліся, што беларускі нацыянальны — гэта “штосьці” пра нашу даўніну. І перасталі атаясамляць, наколькі нацыянальным можа быць уласнае прачытанне вядомага твора. Калі ласка, яскравы прыклад!
Асновай беларуска-італьянскіх (дакладней, беларуска-італьянска-французска-японскіх, паводле аповеду) узаемадзеянняў становіцца ўсё тая ж “музыка цішы” — самі прынцыпы разгортвання дзеі, абраны жанр і яго драматургія. Бо тут можна адчуць (не блытаць з “пачуць”) традыцыі французскага імпрэсіяналізму, усходніх медытацый, італьянскай опернасці і… беларускай эпічнасці. Той самай, за якую нашы творцы неаднаразова атрымлівалі нараканні, асабліва ў савецкія гады, калі патрабавалася не столькі разважлівая, няспешная эпіка, колькі — рамантызаваная героіка. Тут эпіка — лірызаваная, пафарбаваная ў сцішаныя пастэльныя адценні беларускай імглістасці,
сатканай з мяккіх, бы шаўковых туманоў. З усяго гэтага і нараджаецца прытча. Не проста пра каханне — пра сэнс жыцця і смерці. Пра бачнае і нябачнае. А між тым, з рамана можна зрабіць што заўгодна: меладраму, дэтэктыў, трылер, містычную драму, гістарычную хроніку, жыццёвы летапіс — дастаткова толькі закцэнтаваць штосьці адно. Дзівосна збалансаваная мешаніна ўсяго гэтага, дзе нічога не зацьмявае сабой астатняе, — таксама беларуская рыса, прыкмета культуры адкрытага тыпу, якая ўбірае ў сябе адценні многіх і многіх плыняў-павеваў.
Тая ж шматпланавасць, у якой незразумела, дзе заканчваецца адно і пачынаецца другое, — у самім відовішчы. Гэта нельга назваць ні лялечным спектаклем, ні драматычным з выкарыстаннем лялек, ні, тым больш, літаратурна-тэатральнай кампазіцыяй. Ягоны жанр — вышэйшы сінтэз, той высакародны “белы колер”, спектр якога, паводле фізікі, яднае ў сабе ўсе фарбы вясёлкі.
На відэаэкране ўзнікаюць і дакументальныя кадры, і выявы шоўку — у тым ліку, літарамі, на розных мовах свету. Іерогліфы, лічынкі, птушкі, вадзяная рабізна — усе падобныя адно да аднаго, усе ахоплены ўсеабдымным прынцыпам “вар’іравання”-пераўвасаблення. Чэрві-лялькі быццам узрастаюць да жанчын, закручаных у саван-кокан-кімано, “ператвараюцца” ў галовы-маскі-барэльефы (мастак — Таццяна Нерсісян, чый почырк чытаецца адразу). Акцёры-лялечнікі пераўзыходзяць саміх сябе, дасягаючы вышэйшага майстэрства драматычна-пластычных артыстаў. Узровень партнёрства і ўзаемадзеяння — вышэйшы пілатаж. Спектакль нагадвае бясконцую нітку, нідзе не парваную, не звязаную прыкрымі вузельчыкамі. Ну, як тут не ўзгадаць, што даўжыня шаўковай ніткі можа дасягаць кіламетру!
А што ж уласна музыка? Ягор Забелаў звяртаецца да свайго ўлюбёнага мінімалізму — і абсалютна дакладна трапляе ў неабходную атмасферу. Надзвычай цікава зроблены “народны” найгрыш — праз характарны біт, без аніякай мелодыі. Завершанасць формы акрэслена папраўдзе класічнымі сродкамі: пераходам асноўнай паўтонавай тэмы, пабудаванай літаральна на трох нотах, у іншую танальнасць: бы ад дамінанты, што ўвесь час трымала ў напружанні, да тонікі.
Адным словам, не спектакль — шоўк. Натуральны, а не штучны. Ва ўсіх сэнсах.
На здымках: сцэны са спектакля "Шоўк".
Фота Аляксандра ДЗМІТРЫЕВА