— Аляксандр Васільевіч, вы адзначылі свой юбілей прэм’ерай чэхаўскага “Дзядзькі Вані”. Ваш спектакль, як я яго ўбачыла, атрымаўся пра загубленыя чалавечыя лёсы: ні ў воднага з герояў жыццё не склалася. А ў вас асабіста яно склалася, і вельмі добра! Ці ёсць у вас нейкі практычны рэцэпт ці парада, што рабіць, каб усё атрымалася?
— Наконт майго жыцця, дык у мяне да яго ёсць уласныя прэтэнзіі, хай і не радыкальныя.
— Думаю, такія прэтэнзіі ёсць у кожнага чалавека, асабліва творчага.
— Магчыма. А для таго, каб штосьці склалася, трэба працаваць. Не займацца абы-чым, а працаваць. Вось і ўвесь сакрэт! Я ўсё жыццё працую, пачынаючы з 10-ці гадоў, таму ведаю, што гавару.
— І што ж вы рабілі ў такім узросце? Біяграфія любога творцы звычайна пачынаецца з навучання, і ў вас гэта тэатральная вучэльня ў Ніжнім Ноўгарадзе, потым знакаміты ВГИК (цяпер гэта Усерасійскі дзяржаўны інстытут кінематаграфіі імя Герасімава). А ў 10 гадоў — дзіцячыя “спробы пяра”? Чытанне вершаў на ранішніках?
— Мы жылі вельмі бедна. І я разам з братам хадзіў у саўгас палоць бульбу — гэта называлася “зарабіць на форму”.
— На якую форму — на школьную?
— Так. Два лета бульбу палоў, а ў 12 гадоў пачаў падпрацоўваць на будоўлі. Я не згадваю гэта з нейкай журбой, тугой: маўляў, вось што нашаму пакаленню давялося вынесці. Не, для мяне гэта было весела, займальна, цікава.
— Тое разуменне асаблівасцяў будаўнічых, сельскагаспадарчых спраў, прычым не звонку, а, што называецца, “знутры” — неяк дапамагло вам потым у рэжысуры?
— Там была вельмі своеасаблівая спецыфіка. На бульбе, акрамя нас, брыгада была цалкам жаночай. Жанчыны не цырымоніліся — папросту не бралі нас з братам ва ўвагу, распраналіся, як ім зручней (тады ва ўсіх была аднолькавая ніжняя бялізна: майткі, пашытыя з чорнага саціна, станікі з той жа тканіны). І не толькі распраналіся, але і адна адной адкрыта пра ўсё распавядалі. Так што я тады шмат чаго даведаўся. Не пра батаніку — пра фізіялогію.
— Наколькі ўвогуле жыццёвы вопыт дапамагае ў рэжысёрскай працы?
— Лічу, ён дапамагае ва ўсім, у любой працы. Мы ўсё жыццё чамусьці вучымся, вучымся, вучымся. Выдатнікамі, мабыць, не становімся, ды чагосьці дасягаем, штосьці разумеем. Чым далей, тым больш павінны былі б разумець, ажно не — пачынаем больш адчуваць, а не ўцямляць.
— Героі вашага новага спектакля, здавалася б, робяць усё паводле сфармуляваных вамі прынцыпаў. Яны працуюць, працуюць, яшчэ і паўтараюць увесь час, што трэба працаваць, ды толькі шчасцейка штосьці не маюць. Мабыць, тое залежыць не толькі ад працы?
— Чэхаў напісаў вельмі сучасную п’есу. З філасофскага пункту гледжання, гэта вельмі мудрае даследаванне сапраўднага і ўяўнага — у жыцці і ў чалавеку. Бо жыццё можна прысвяціць не сапраўднаму, а ўяўнаму, што здарылася з дзядзькам Ванем і прывяло яго да жыццёвага краху. Але ж там ёсць і тая ж Соня. У яе таксама нічога не складаецца, ды яна верыць у лепшае, у добры зыход. І верыць вельмі шчыра! Я не ўяўляю, што было б з п’есай, калі не было б апошняга маналогу: “Мы адпачнем! Мы пачуем анёлаў, мы ўбачым усё неба ў дыяментах…”.
— Вера — галоўнае, што вядзе і трымае ў жыцці?
— Маеце на ўвазе веру ў Бога?
— Спектакль вырашаны менавіта так.
— Там ёсць і вера ў Бога, і вера ў сябе — вера ў шырокім сэнсе слова. “Мы адпачнем” не азначае, што “мы памром”. Адпачнем — значыць, пазбавімся тых праблем, што пагружаюць нас у бездань. Жыццё ўвогуле патрабуе вялікай мужнасці, каб не страціць тое чалавечае, што ў нас ёсць, не стаць здольным на подласць, мярзоту, падман, грэбаванне людзьмі, адчуванне ўласнай звышзначнасці. Гэта ўсё тое, што тычыцца пабудовы маральнай структуры асобы — тое, чым і павінна займацца культура.
— Ва ўсе часы гаворыцца пра тое, як нізка ўпалі норавы ў параўнанні з мінулым. Вы таксама падзяляеце такую думку ў дачыненні да сучаснасці?
— Не падзяляў бы, калі б не быў сведкам таго, што адбываецца зараз у свеце. Размова не толькі пра раней і цяпер. Проста 2000 гадоў таму нам былі падараваны запаветы Хрыстовы, што натхняюць на дабро, справядлівасць, любоў і т. п. Але за гэты час так нічога і не змянілася. А калі і змянілася, дык толькі ў дрэнны бок. Культура заўжды развівалася ў барацьбе традыцый і наватарства. А мадэрнізм, што нарадзіўся ў пачатку ХХ стагоддзя, адсек традыцыю начыста: маўляў, трэба быць толькі новым, нечаканым, ні на кога не падобным. Але ж культура не церпіць прагалін, гэта працэс непарыўны. Чалавек нараджаецца, не забяспечаны культурай генетычна. Яе асновы яму штодзённа павінны прывіваць дзяржава, грамадства. У 1990-я гады гэты працэс у нас аказаўся амаль цалкам страчаны, ён і дагэтуль перажывае нейкі крызіс. Мы забываемся, што культура — важней за ўсё. Не палітыка робіць культуру, а культура робіць палітыку.
— Мастацтва можа неяк паўплываць на гэтае культурнае выхаванне?
— Канешне, не. Я не наіўны чалавек, ваша пытанне апрыёры не патрабуе адказу. Мастацтва не ў стане штосьці змяніць, але яно ўдзельнік гэтага культурнага працэсу і павінна разам з культурай, палітыкай, філасофіяй, эканомікай абараняць вечныя каштоўнасці і прывіваць іх чалавеку.
— А сям’я? Наколькі асабіста для вас маюць значэнне сямейныя каштоўнасці?
— Яны для мяне вельмі важныя, хаця я і жанаты другі раз.
— Ну, гэта таксама пошук — сябе сапраўднага, пра што вы гаварылі ў дачыненні да “Дзядзькі Вані”.
— Я вельмі люблю сваю дачку, жонку, унучку. Ва ўсім свеце для мяне няма людзей важней за іх траіх, бо мае маці і бацька ўжо не з намі.
— А з розных сфер дзейнасці — што вам бліжэй? Тэатр, кіно, выкладанне ў Акадэміі мастацтваў, грамадская дзейнасць (вы ж пэўны час былі старшынёй Беларускага саюза кінематаграфістаў) — што для вас галоўнае?
— Я ніколі цалкам не прысвячаў сябе таму ж Саюзу кінематаграфістаў. Дый педагогам надта заўзятым не быў: ужо некалькі гадоў, як больш не выкладаю. Для мяне больш важная мая ўласная праца ў якасці рэжысёра. А ўжо ў тэатры ці кіно, асаблівай ролі не іграе.
— Але кожны з гэтых відаў мастацтва мае сваю спецыфіку.
— Спецыфіка паўсюль адна: калі ты робіш нейкую работу, дык трэба пастарацца рабіць яе добра. І прынцыпы маральныя, этычныя — нязменныя, незалежна ад таго, тычацца яны працы ў тэатры ці кіно. Па меншай меры, у маім выпадку гэта менавіта так.
— Неяк вы гаварылі, што вашы любімыя драматургі — Астроўскі і Чэхаў. А беларуская драматургія? Вы ж звяртаецеся да яе ў кіно, здымаеце стужкі паводле беларускіх сцэнарыяў.
— Калі шчыра, дык з кінадраматургіяй у Беларусі, на жаль, сітуацыя сёння не лепшая. Я шукаю сцэнарыі, гатовы працаваць, нават прапаноўваю тэмы. Але хто іх напіша і як гэта потым рэалізуецца ў кіно, пакуль незразумела. Будзем спадзявацца, менавіта пакуль.
— А што трэба, каб добрыя сцэнарыі ўсё ж такі з’явіліся?
— Не ведаю. Я сорак пяць гадоў тут жыву, працую ў гэтай сферы — і не ведаю. Разумею толькі адно: патрэбны таленавітыя людзі, якія хацелі б не толькі зарабляць матэрыяльна, а імкнуліся б рэалізоўваць свае ўласныя ідэі, творчыя і чалавечыя пазіцыі. Калі ж чалавек піша і пры гэтым думае, колькі ён на гэтым страсе грошай, тэкст атрымліваецца пустым, непатрэбным, калі можна так сказаць, “дробнатраўчатым”. У выніку рэалізаваць яго практычна немагчыма. А вось калі з’яўляецца ідэя, за якой ёсць праўда, ісціна, гісторыя, дзяржава, народ — іншымі словамі, ёсць тое, што хвалюе, тады і атрымліваецца мастацтва.
— Але ж і мастацтва, і добрыя ідэі, у сваю чаргу, патрабуюць фінансавай падтрымкі. Памятаю, як у свой час вы ўзнімалі гэту тэму ў вашым колішнім спектаклі “Таленты і прыхільнікі”. Без матэрыяльнага складніка не абысціся.
— Я ж і кажу: дзяржава павінна фінансаваць культуру, абапірацца на яе, разлічваючы, што гэта сфера шмат зробіць для захавання дзяржавы, для рэалізацыі дзяржаўных прынцыпаў.