Аўтары

“Я па­ва­жаю ся­бе, бо па­ва­жаю вас”… Гэ­та на­ша, бе­ла­рус­кае, за­ме­ша­нае на спрад­веч­ным го­на­ры. Ад­па­чы­ва­ла пля­мен­ні­ца ў Гру­зіі. Згад­ва­ла, як ура­жа­ны быў мясц­овы так­сіст: “Не ла­еце­ся, смец­це праз вок­ны не вы­кі­да­еце, на род­най мо­ве раз­маў­ля­еце — Еўро­па!” А я б да­даў: “Ку­ль­ту­ра!” Ад­куль што бя­рэц­ца? Ня­ўжо то­ль­кі ма­ла­дым над­аку­чы­ла быць па­мяр­коў­ны­мі? Не! Уз­рост, я пе­ра­ка­на­ны, тут ні пры чым. Ста­рэ­нь­кая ба­бу­ля на Дра­гі­чын­шчы­не за­хо­дзіць у кра­му, кі­ёк звон­ку па­кі­дае, а мне важ­на тлу­ма­чыць: “Па­ля­шуц­кая ку­ль­ту­ра та­кая”. Ку­ль­ту­ра… Ку­ль­ту­ра! Сяб­ра Ві­ця Стры­жак з рэ­чыц­кай За­спы да апош­ніх дзён сва­іх Ма­му на­зы­ваў на Вы. Ку­ль­ту­ра! Дык ад­куль яна? Мя­не зра­зу­мее за­раз то­ль­кі той, хто лю­біць Бе­ла­русь. Шля­хет­насць — у кры­ві. У па­ва­ро­це шыі вунь той вяс­ко­вай ка­бе­ты — вы­тан­ча­ная па­ста­ва кня­зёў­ны. У вы­раз­ных ва­чах вя­лі­ка­га Раз­ана­ва — спа­кой­ная ўла­дар­насць вя­лі­ка­га Ві­таў­та. Ва ўсмеш­цы ссі­ве­ла­га дзе­да — па­ля­шуц­кая вы­на­ход­лі­васць гас­па­да­ра ле­су, ра­кі і ба­ло­та. І мо­ліц­ца ён не­бу, со­нцу і ча­ла­ве­ку. Ку­ль­ту­ра! Яна ў мат­чы­най пес­ні, дзе­да­вай пры­па­вес­ці, у вы­шы­ва­ным руч­ні­ку ды звон­кім глі­ня­ным збан­ку. І ўсё гэ­та пе­рад­аец­ца з ро­ду ў род шчы­рым по­зір­кам, га­ра­чым па­ца­лун­кам, пяш­чот­ным до­ты­кам ды ўзнёс­лым сло­вам. Пра­цэс ня­спын­ны, бо на­ту­ра­ль­ны. Пту­ша­ня­ты не пы­та­юцца ў ма­ці, як ля­таць. Яны ста­но­вяц­ца на кры­ло, праз якое і пра­рас­тае ку­ль­ту­ра, чы­тай — шчас­лі­вае ўмен­не лу­наць над не­бам Бе­ла­ру­сі. Ку­ры­ру­юць пра­цэс “пра­рас­тан­ня” гіс­то­ры­кі, му­зы­кан­ты, лі­та­ра­та­ры, ра­бот­ні­кі ку­ль­ту­ры. Дай Бог, каб так яно і бы­ло.

Гіс­то­рыя гэ­тая мно­гім зна­ёмая, ад­нак вар­та час ад ча­су ад­на­ўляць яе ў па­мя­ці, бо глы­бо­кі сэнс та­го па­тра­буе… Дык вось, ка­лі­сь­ці спар­тан­цы, каб пе­ра­маг­чы ў чар­го­вай біт­ве, па­пра­сі­лі ў афі­нян вай­ско­вай да­па­мо­гі. Тыя пры­сла­лі… двух му­зы­кан­таў. Спар­тан­цы пе­ра­маг­лі. Чар­го­вы до­каз вя­лі­кай ро­лі мас­тац­тва ў раз­віц­ці гра­мад­ства. Цу­доў­ная му­зы­ка на­тхняе на вя­лі­кі подзвіг. Так што жа­лей­ка бы­вае ча­сам бо­льш па­гроз­лі­вай, чым гар­ма­ты. Да ўся­го зга­дай­це гіс­то­рыю пра ду­дач­ні­ка з ня­мец­ка­га Га­ме­ль­на, што сва­ім му­зыч­ным та­лен­там вы­ра­та­ваў го­рад ад на­шэс­ця па­цу­коў. Та­кім чы­нам мы пра­цяг­ва­ем з ва­мі га­вор­ку пра мес­ца ку­ль­ту­ры і мас­тац­тва ў на­шым жыц­ці. Пры­нам­сі, амаль у кож­ным ліс­це вы рас­па­вя­да­еце пра вы­ключ­на важ­ную мі­сію ра­бот­ні­каў сель­скіх біб­лі­ятэк, клу­баў ды му­зе­яў. Ад ся­бе да­дам у чар­го­вы раз, што вёс­ка тры­ма­ецца не то­ль­кі на хле­ба­роб­скім ха­рак­та­ры. Ся­род яе вер­ных за­ха­ва­ль­ні­каў — лю­дзі з му­зыч­най ду­шой.

Навошта патрэбны пісьменнікі, калі ўжо былі Аляксандр Пушкін і Максім Багдановіч, Васіль Быкаў ды Іосіф Бродскі? Патрэбны! Няспынны і натуральны працэс творчага самавыяўлення. І кожны век дае цудоўныя прыклады пераходу колькасці ў якасць. Мастацтва пачынаецца там, дзе заканчваюцца засмучэнне і абыякавасць. Не, смутак можа прысутнічаць, але паводле класіка ён павінен быць светлым. І тады вершы вырастаюць са “смецця”, героі прозы перастаюць слухацца аўтара, а фарбы ды ноты кладуцца так, што музыка набывае адлюстраванне, а жывапіснае палатно — незямное гучанне. Галоўны вораг мастацтва — шэрая банальнасць кшталту рыфмаў графамана: “розы — марозы”, “слёзы — бярозы”. Сапраўдны творца мае здольнасць бачыць і чуць. Я не паспеў узяць вялікае інтэрв’ю ў свайго суседа і непераўзыдзенага аўтара жывапіснай графікі Валерыя Шкарубы. Але добра памятаю ягоны ўспамін пра першае дзіцячае здзіўленне, што выклікаў нейкі заезджы мастак. Яго не хвалявалі прыгожыя вясковыя пейзажы, а зацікавіў звычайны касцёр дроў ля падворка. Мастак пабачыў нешта адмысловае, нешта знакавае для сябе, што і нараджае са “смецця” твор. Я перакананы, што без гэтага дару няма і работніка культуры. Шырспажыў бачаць усе, парасткі мастацтва — толькі абраныя.

“Перастварэнне” — вельмі цікавае значымае слова. У сферы культуры і мастацтва, можна сказаць, ключавое. І корань адмысловы — “тварэнне”. Копія класічнай жывапіснай карціны — усяго толькі копія. Няхай гэткая ж геніяльная па выкананні, як і арыгінал. А вось якасны пераклад, скажам, “Слова аб палку Ігаравым”, які зрабіў на беларускую мову Янка Купала, — менавіта перастварэнне, то-бок паралельная “пабудова” раўназначнага літаратурнага твора на іншай лексічнай аснове з улікам усіх алюзій, іншасказанняў, зашыфраваных філасофскіх, фразеалагічных, маральных кодаў. А гэта неймаверна цяжка. Як, да прыкладу, дакладна перакласці на замежную наша знакамітае “затапчы яго камар”? На мой погляд, улічваць трэба не толькі гумарыстычную семантыку фразеалагізма. Больш важна мець на ўвазе, што такая пагроза можа зыходзіць з боку чалавека не надта рашучага, які спадзяецца на падтрымку хіба што камара. І такіх акцэнтаў пры лінгвааналізе любога жывога тэксту — плойма. Іншым разам перакладчык пераўзыходзіць таго, каго перакладае. У пісьменніцкіх нататках Сяргей Даўлатаў піша, што Курт Ванегут на радзіме карыстаецца значна меншай папулярнасцю, чым у Савецкім Саюзе. Заслуга геніяльнай перакладчыцы Рыты Райт.

Кніга Лёсаў, кажуць, захоўваецца ў нейкай таямнічай бібліятэцы. І ляжыць яна, відаць, паміж Бібліяй ды выданнем Генрыха Крамера “Молат вядзьмарак”. І сказана ў Той Кнізе Лёсаў, калі ў каго будзе век скасаваны. Не дай Бог на яе патрапіць. Я, да прыкладу, да такіх звестак яшчэ не падрыхтаваны. Да таго, праўда, што кожны дзень як апошні трэба пражыць, ужо дарос. І такой філасофіі мне пакуль дастаткова. Але што за таямнічая бібліятэка? Тут, відаць, і сумнявацца не варта: або Александрыйская, або Івана Жахлівага. Не паспелі праславіцца на ўвесь свет, як беззваротна зніклі. Шукалі — так і не знайшлі. Шмат ведаў — шмат суму? Так альбо інакш, але сваю ролю ў гісторыі яны адыгралі. У Александрыйскай, кажуць, у дзень да сотні навукоўцаў працавала… У любым выпадку, бібліятэкі знікаюць не ад добрага жыцця. Ці не натуральная падводка да сённяшняй аптымізацыі ў сферы культуры? Не. Я цяпер — пра іншае. Шмат пабачыў сельскіх бібліятэк і пераканаўся, што ёсць і такія: нібыта працуюць, але мёртвыя; ніхто нічога не чытае, а ходзіць сюды, каб гарбаты папіць ды апошнія навіны абмеркаваць. Такія вёскі, дзе згас агмень духоўнасці, і знікаюць, перакананы, у першую чаргу. Тут і без Кнігі Лёсаў усё зразумела.

Мы так часта ўжываем слова “культура”, што іншым разам не задумваемся над глыбінным сэнсам паняцця. І дарэмна. Напэўна, у гэтым прычына не надта вялікай чысціні нашых ліфтаў і душ. А таксама — не вельмі добрага ведання роднай гісторыі ды імя продка ў пятым калене. А сапраўды, што за паняцце такое — культура? Звернемся да цытат. Наш Васіль Быкаў, да прыкладу, сцвярджаў, што “аснова беларускай культуры — мова”. Ці не за век да Быкава расійскі журналіст Рыгор Ландау заўважыў: “У культуры асновай з’яўляецца вяршыня”. Геніяльна! Лагічны працяг усяго згаданага ў тым, што без нацыянальнай мовы і гаворкі няма пра нацыянальную культуру. І не толькі пра культуру. Пацвярджаюць думку Рыгор Барадулін: “Без мовы я — нішто” і Пімен Панчанка: “Я — сірата без маёй Беларусі”. Мова атаясамліваецца з Бацькаўшчынай. Культура гарантуе захаванне і першага, і другога. У доказ — выказванне аднаго з вядучых кардыёлагаў планеты Себасціяна Кербера: “Карціна не можа спыніць кулю, але можа спыніць таго, хто страляе”. Трапна і ёміста. А як разумееце слова “культура” вы, яе носьбіты і чытачы “К”?

Пра бібліяаптэку мы яшчэ пагаворым. А зараз — пра рэчы не менш важныя. Свой першы твор Янка Купала напісаў па-польску, Якуб Колас — па-руску. Але кожны вярнуўся да родных вытокаў. Рашуча і канчаткова. Так бусел вяртаецца з выраю менавіта ў сваю буслянку… У кожнага — свой шлях да роднай мовы. У кагосьці ён кароткі і светлы, як ноч у чэрвені, у кагосьці — доўгі і пакручасты. А нехта ўвогуле выбірае шлях у супрацьлеглы бок. Пакутуе, не разумее, што з ім, але ўпарта працягвае блукаць ля роднага ганка. Усё гэта з дакладнасцю нагадвае пошукі веры. І вельмі важна, каб той, хто шукае, убачыў агонь паходні ў руках таго, хто знайшоў. Арыенрцір — гэта выключна важна. Кожны, хто чытае гэтыя радкі — арыенцір для тых, хто не знайшоў пакуль ні мовы, ні веры, ні радзімы. Не падвядзіце!

На пачатку 1980-х нам, маладым веткаўскім газетчыкам, мастадонты ад журналістыкі прыводзілі вось які прыклад прафесіяналізму: “Прыехаў са сталіцы спецкар. Мэта: напісаць нарыс пра камбайнера. Дык як сеў той журналіст у кабіну да хлебароба, так да абеду і не вылазіў. Камбайн на жытнёвым палетку шчыруе, а ў кабіне два профі гутарку вядуць… У выніку матэрыял як звон атрымаўся. Вучыцеся!” Мы вучыліся. Вельмі хутка зразумелі, што прыклад — не надта красамоўны. Журналіст сеў у кабіну, каб хлебаробу замінаць, а той высокаму госцю адмовіць не змог, а таму палову рабочага дня працаваў са стратамі. Мы высвятлялі ў агранома: пэўная доля ўраджаю так на ржышчы і засталася. Cпакваля ў мяне сфармавалася сваё бачанне прафесіяналізму. Гузакоў пры гэтым набіў шмат, але пераканаўся: каб зазірнуць у душу чалавеку, неабавязкова хадзіць за ім тыдзень ці месяц. Дастаткова ў вочы паглядзець, на рукі, на вынік працы, паслухаць як будучы герой нарыса пра жонку распавядае, пра дзяцей, пра вясковыя праблемы. З усяго гэтага партрэт пакрысе і складаецца. І свой канкрэтны прыклад прафесіяналізму ў мяне назапасіўся.

Суб’ектыўнае. Чым адрозніваецца чалавек, які прачытаў “Каласы пад сярпом тваім”, ад чалавека, які нават не ведае, хто такі Уладзімір Караткевіч? Чым? Усім! Верай, перакананнямі, жыццёвымі мэтамі, адукацыяй… Я цяпер не пра вялікую сілу мастацтва, якая робіць з істоты асобу. Памятаеце, Уладзімір Высоцкі спяваў пра патрэбныя для правільнага сталення кніжкі? Маўляў, камусьці шанцуе іх прачытаць, а камусьці — не. Дык вось, вельмі важна, каб правільная кніжка патрапіла ў рукі маладога чытача тады, калі трэба. А гэта ўжо клопат бацькоў, педагогаў, работнікаў культуры. І з такой нагоды — вельмі важная думка. Пісаў, пішу і буду пісаць, што нічога не памяняецца ў статусе клубніка, бібліятэкара, музейшчыка, пакуль яны будуць лічыць галоўнай сваёй мэтай толькі задавальненне культурных патрэб насельніцтва. Яшчэ і звышзадача ёсць. Яна ў тым, каб напоўніцу ўплываць на станаўленне нацыянальнага светапогляду, заснаванага на нашай беларускай традыцыйнай культуры, каб істотна мяняць жыццё ў лепшы бок. Пагадзіцеся, місія не для абыякавых выканаўцаў чужых загадаў.

Мышкавічы — гэта калгас “Рассвет”. Калгас “Рассвет” — гэта Кірыла Арлоўскі. І вёска, і гаспадарка, і яе кіраўнік грымелі за савецкім часам не толькі на родны Кіраўскі раён, але і на ўвесь СССР. Усё, што было тады створана рукамі і розумам Кірылы Пракопавіча, засталося напамінам пра тое, як трэба працаваць на карысць простага вяскоўца. Маю на ўвазе і бібліятэку, пра якую сёння пойдзе гаворка. Інфармацыйная нагода таксама не абы-якая. У рэспубліканскім конкурсе “Бібліятэка — асяродак нацыянальнай культуры” Мышкавіцкая ўстанова сярод гарпасялковых і сельскіх бібліятэк заняла адно з прызавых месцаў “за значны ўклад у работу з падрастаючым пакаленнем”.