Аўтары

Уявіце: летні ціхі вечар, вёска, якую дзеліць шаша, ля адчыненых дзвярэй бібліятэкі сядзіць на крэсле маладая жанчына і чытае кніжку. І ў гэтай паставе столькі стрыманай прыгажосці і нейкай унутранай годнасці пры поўнай адсутнасці паказухі, што нельга было не спыніцца на гэтым абсалютна выпадковым журналісцкім маршруце. Уразіла пазіцыя прыгажуні: “Я раблю сабе рэкламу тым, што яе не раблю”. Яшчэ адзін доказ таго, што ў прыгожых людзей і ўчынкі прыгожыя. Так, расчаравання ад выпадковай сустрэчы не было. Я пісаў пра гэта некалькі гадоў таму. І пра тое, што чытальная зала тады была паўнюткая і чытачоў на абанеменце хапала. Карціна, скажам, не надта стандартная. Як, зрэшты, і сама гаспадыня ўстановы. Усё правільна: кожная асоба выбітная па-свойму. Але ўсіх аб’ядноўвае артыстызм, смеласць, упэўнены прафесійны гонар і такая арганізацыя працы, што складваецца цвёрдае ўражанне: усё робіцца само па сабе. Аднак вы ведаеце: які аркестр без дырыжора!

Мы з ва­мі за­йма­емся ве­ль­мі ня­сум­най спра­вай. Пры­нам­сі, так яно па­він­на быць. Ня­сум­ная спра­ва — ці­ка­вая для ця­бе і мя­не, ра­дас­ная і свет­лая. Якая, да пры­кла­ду? Кра­язнаў­ства! Мно­гія клу­бы і біб­лі­ятэ­кі аб­ра­лі яго для сва­іх гур­ткоў і ама­тар­скіх аб’­яднан­няў ці не ге­не­ра­ль­ным кі­рун­кам дзей­нас­ці. І пра­ві­ль­на зра­бі­лі. Іншым раз­ам за спі­на­мі ра­бот­ні­каў ку­ль­ту­ры на гэ­тай вяс­ко­вай ці ра­ённай дзя­лян­цы пра­цы ня­ма бо­льш ні­якіх да­след­чы­каў. Што клуб­ні­кі ды біб­лі­ятэ­ка­ры збя­руць і за­пом­няць, тое і за­ста­нец­ца. На ўва­зе маю ды­ялек­ты знік­лых вё­сак, тво­ры на­род­на­га мас­тац­тва, рэ­чы ся­лян­ска­га по­бы­ту, гід­ро­ні­мы, та­по­ні­мы і ці ма­ла яшчэ якія артэ­фак­ты. Ве­даю біб­лі­ятэ­кар­ку, якая з не­ўтай­моў­нас­цю сап­раў­дна­га ка­лек­цы­яне­ра да­сле­дуе га­рыш­чы асі­ра­це­лых вяс­ко­вых хат, збі­рае ста­рыя фо­та­здым­кі. На­ко­ль­кі ве­даю, у за­меж­жы та­кі за­ня­так да­ўно лі­чыц­ца то­па­вым ся­род ама­та­раў да­ўні­ны. Дос­ле­ды гэ­тыя я на­зваў бы ўмоў­на “Па­гар­та­ем дзя­ду­леў фо­та­аль­бом”. Усё так: за кож­ным здым­кам — лё­сы, гіс­то­рыя і ку­ль­ту­ра асоб­на ўзя­тай ся­м’і. А ўсё раз­ам і на­зы­ва­ецца “Ра­дзі­маз­наў­ствам”. Хто нам за­мі­нае ўзяц­ца та­ла­кой за рэ­алі­за­цыю та­ко­га пра­екта на рэ­спуб­лі­кан­скім уз­роў­ні?

Ма­ла аб чым шка­дую. Хі­ба што аб не­йкіх не­рэ­алі­за­ва­ных твор­чых маг­чы­мас­цях. Ці ж зва­жа­еш у юнац­тве на ўсё тое, што на­стой­лі­ва пра­па­ноў­вае Бог? Бух­гал­та­ры так і за­ста­юцца бух­гал­та­ра­мі, інжы­не­ры — інжы­не­ра­мі. Не, па­сля пра­цы яны скла­да­юць вер­шы пі­шуць пей­за­жы і ле­пяць з глі­ны, але то­ль­кі для ся­бе, у стол, на­ват без ма­ры пра ска­рэн­не не­йкіх твор­чых вяр­шынь. І гэ­та яшчэ доб­ра, ка­лі га­лоў­ная спра­ва жыц­ця за­ста­ецца ў вы­гля­дзе хо­бі. Але ж і так бы­вае: што па­він­на бы­ло вы­рас­ці і за­бу­яць, на­ват і кво­лых па­ра­сткаў не дае. Так ба­га­тая за­ла­тая жы­ла вя­ка­мі ха­ва­ецца па­ся­род пус­той па­ро­ды. Тра­ге­дыя! І не то­ль­кі аса­біс­тая…

Не­як ня­ўда­ла я ў той СДК за­ехаў. Пры­нам­сі, так спа­чат­ку пад­ало­ся. Час быў не над­та по­зні. У клуб­най за­ле лю­дзі ў чор­ным рас­стаў­ля­лі ста­лы і ла­вы. Па­мі­на­ль­ная вя­чэ­ра! За­гад­чы­ца, якая не ча­ка­ла май­го пры­езду, гля­дзе­ла кры­ху ві­на­ва­та. Як мог, су­па­ко­іў. Тут, аказ­ва­ецца, і вя­сел­лі час ад ча­су ла­дзяц­ца. І так­са­ма бяс­плат­на… Сус­трэў­ся з та­кой “арэн­дай” упер­шы­ню. А асэн­са­ваў усё так: ка­лі клуб па­трэб­ны і ў го­ры, і ў ра­дас­ці, зна­чыць, су­пра­цоў­ні­кі не да­рэм­на хлеб ядуць. Ва­кол та­кіх і гур­ту­ецца гра­ма­да. І не то­ль­кі для та­го, каб во­ль­ны час ба­віць. Ме­на­ві­та та­кая ўста­но­ва і з’яў­ля­ецца дзей­сным са­цы­яль­ным цэн­трам, дзе ця­бе зра­зу­ме­юць, пад­тры­ма­юць і па­ста­ра­юцца да­па­маг­чы. І не­здар­ма не­абы­яка­выя ра­бот­ні­кі ку­ль­ту­ры час­ця­ком — яшчэ і ста­рас­ты вё­сак, дэ­пу­та­ты мясц­овых са­ве­таў, ка­ра­цей, сель­ская інтэ­лі­ген­цыя вы­шэй­ша­га кштал­ту, якая імкнец­ца ста­яць за сва­іх зем­ля­коў га­рой.

Дзіў­ная рэч: жы­ву на­ста­ль­гі­яй па ча­се, ка­лі мае ба­ць­кі бы­лі ма­ла­ды­мі. Ад­куль гэ­та? З глы­бі­ні свя­до­мас­ці, на­пэў­на, з-за жа­дан­ня зра­зу­мець, што за эпо­ха бы­ла: у жу­дас­най вай­не пе­ра­маг­лі, а ка­му­нізм так і не па­бу­да­ва­лі. Га­ла­да­ва­лі, але за­ха­ва­лі да­бры­ню, якая доў­га яшчэ за­ста­ва­ла­ся сі­лай вы­ра­ша­ль­най. Ме­на­ві­та яна да­па­маг­ла ге­ра­ічна ўзняць ца­лі­ну, упар­та пра­клад­ваць рэ­йкі БА­Ма, а по­тым вы­тры­маць раз­умен­не бес­сэн­соў­нас­ці гэ­тых пра­ектаў. Ды ці то­ль­кі іх… Але я па­ста­ра­юся пра тое доб­рае, якое і па сён­ня акры­ляе, да­дае го­на­ру і вя­дзе за са­бой. Так, ду­хоў­насць не лі­чы­ла­ся на­быт­кам аб­ра­ных. Не­ве­ра­год­на, але по­руч з ад­на­ўлен­нем па­сля­ва­еннай гас­па­дар­кі ў Бе­ла­ру­сі вы­дат­коў­ва­лі­ся гро­шы на ўзнаў­лен­не біб­лі­ятэч­най дзей­нас­ці. На­ват у ма­мі­ну ма­ле­нь­кую вёс­ку пры­вез­лі сто­сы но­вых кніг, пе­ра­вя­за­ных вя­роў­кай. Яна згад­ва­ла, як ма­ле­нь­кая вяс­ко­вая дзяў­чын­ка пла­ка­ла, бо ні­як не маг­ла тую вя­роў­ку раз­вя­заць, а чы­таць ве­ль­мі ха­це­ла, хоць і не ўме­ла яшчэ. Чыс­тыя слё­зы бу­ду­ча­га шчы­ра­га кніж­ні­ка! Па­ка­жы­це мне та­го, хто ця­пер за­пла­ча з гэ­тай пры­чы­ны…

Хто пра што, а я ўсё пра тое ж. У Ма­гі­лё­ве, у шум­ных ку­лу­арах ад­на­го з фэс­таў тэ­атра­ль­най са­ма­дзей­нас­ці, дзяў­чы­на з ад­чай­ны­мі ва­чы­ма рас­каз­ва­ла: “Ка­лі па­сту­па­ла, у ка­мі­сіі быў Мі­кі­та Мі­хал­коў. За­га­даў: “Здзі­ві!” Я за­па­ль­ніч­кай фі­ран­ку пад­па­лі­ла”. Не важ­ным пад­ава­ла­ся, па­сту­пі­ла ў на­ву­ча­ль­ную ўста­но­ву тая дзяў­чы­на ці не, га­лоў­ным для мя­не быў твор­чы за­гад: “Здзі­ві!” Усё пра­ві­ль­на! Гля­дач ча­кае не ру­ці­ны, а цу­да, якое вар­та ка­лі не ўдас­ка­на­ль­ваць, дык ві­даз­мя­няць. Па­ліць, на­ту­ра­ль­на, ні­чо­га не трэ­ба: у нас і без та­го ге­рас­тра­таў ха­пае. А вось доб­рым ча­раў­ні­ком ра­бот­нік ку­ль­ту­ры і мас­тац­тва ад­чу­ваць ся­бе па­ві­нен. Не­вя­ліч­кае ўдак­лад­нен­не: той ра­бот­нік ма­ецца на ўва­зе, які хо­ча здзіў­ляць, а не ездзіць па­ся­род ра­бо­ча­га дня ў гры­бы. “Дзе ж та­кіх на­брац­ца?” — за­пы­та­ецца з енкам на­ча­ль­нік ад­дзе­ла ку­ль­ту­ры. Пы­тан­не зна­ёмае, хрэс­та­ма­тый­нае, мож­на ска­заць, ры­та­рыч­нае, але не кан­струк­тыў­нае. Ко­ль­касць якас­ных ма­ла­дых спе­цы­яліс­таў за­ле­жыць ад якас­ці клуб­ных ды біб­лі­ятэч­ных ме­рап­ры­емстваў, на якіх тыя спе­цы­яліс­ты вы­хоў­ва­лі­ся з дзя­цін­ства. І ў пед­аго­гі ідуць тыя вы­пус­кні­кі, якіх ка­лі­сь­ці здзі­ві­ла пер­шая на­стаў­ні­ца. Мне, да пры­кла­ду, мае клуб ды біб­лі­ятэ­ка ні­чо­га ці­ка­ва­га не пра­па­ноў­ва­лі, та­му і па­йшоў я ў “злыя” жур­на­ліс­ты.

Сам са­бе да­ка­раю: ма­ла пі­шу пра клу­бы. І не то­ль­кі та­му, што не ўмею тан­ца­ваць, вы­сту­паць у ро­лі тэ­атра­ль­на­га акцё­ра і спя­ваць хо­рам, а люб­лю чы­таць ды сяб­ра­ваць з не абы-які­мі кніж­ка­мі. Тлу­ма­чэн­не тут та­кое. Не­як так атры­ма­ла­ся, што ў пе­ра­важ­най бо­ль­шас­ці біб­лі­ятэ­ка­раў (і гэ­та доб­ра бач­на з на­шых па­што­вых агля­даў) бо­льш ці­ка­ва­га ў жыц­ці, а клуб­ні­кі час­ця­ком ад­моў­чва­юцца, пі­саць пра ўлас­ныя зда­быт­кі не над­та спя­ша­юцца. Мо та­му, што не над­та шмат тых зда­быт­каў? На­ту­ра­ль­на, не ўсіх маю на ўва­зе. Але ж ёсць вы­клю­чэн­ні, і не­ма­лыя. Вось яны і ад­бі­ва­юць ахво­ту час­та згад­ваць клуб­ную спра­ву. Ка­юся, не­да­ра­ва­ль­на гэ­та. І мож­на зра­зу­мець клуб­ні­каў. У біб­лі­ятэч­ных спе­цы­яліс­таў па­лі­ты­ку чы­тан­ня і ўсіх за­ха­даў для гэ­та­га дык­ту­юць кні­га і вы­со­кая лі­та­ра­ту­ра (яны, як доб­ры сцэ­на­рый у кі­но, вы­цяг­ва­юць не за­ўжды ад­да­ную ігру акцё­раў). А клуб­ні­кам са­мім трэ­ба пад лю­бы крок сваю ме­та­дыч­ную асно­ву пад­во­дзіць. А тут без на­леж­най ад­ука­цыі, фан­та­зіі і здо­ль­нас­ці здзіў­ляць не­ча­ка­нас­цю сю­жэ­та не аб­ысці­ся. Вось пра гэ­та, на маю дум­ку, і трэ­ба пі­саць. І не то­ль­кі мне, але і вам, ша­ноў­ныя пад­піс­чы­кі. Пра змест ме­та­дыч­най стра­тэ­гіі, так­ты­ку пра­фа­ры­ента­цыі, пад­выш­ку ква­лі­фі­ка­цыі, вы­ка­рыс­тан­не іна­ва­цый­ных тэх­на­ло­гій. У ад­ва­рот­ным вы­пад­ку на пы­тан­не: “Які пра­ект ця­пер ажыц­цяў­ля­еце?” — ад­каз за­ўжды бу­дзе не ве­ль­мі ары­гі­на­ль­ны: “Вось кан­цэрт дня­мі арга­ні­за­ва­лі!”

Га­доў па­ўсот­ні та­му. Вет­ка. Іду са­бе па Пра­ле­тар­скай (сён­ня ву­лі­ца ко­ліш­ня­га мі­ніс­тра за­меж­ных спраў СССР Андрэя Гра­мы­кі, зем­ля­ка, да яко­га, пра­ма ска­жам, пі­етэ­ту не маю, бо пі­саў ён ва ўсіх аўта­бі­ягра­фі­ях, што рус­кі). Дык вось, кніж­кі пад­па­хай, у біб­лі­ятэ­ку шы­бую. На­сус­трач ся­бар Са­нь­ка з мін­скім зя­цем. Зяць спы­няе: “Што за кніж­кі?.. Сай­мак Шэк­лі — ня­кеп­скі вы­бар!” Упер­шы­ню па­сля сус­трэ­чы з раз­умным зя­цем па­чы­наю за­дум­вац­ца, а кні­гі якіх аўта­раў я, улас­на ка­жу­чы, чы­таю… Ку­зь­ма Чор­ны здзі­віў не­зна­ёмай лек­сі­кай. Янка Маўр ура­зіў ве­дан­нем экза­тыч­ных кра­ін. Лі­та­ра­ль­на ага­лом­шыў не­ча­ка­нас­цю О. Ген­ры. Рэ­аліз­мам фан­та­зій уз­ялі ў па­лон Стру­гац­кія. Да­даў ва­ль­на­дум­ства Сід Чап­лін. З сам­вы­да­там па­зна­ёміў не­да­ся­га­ль­ны Мі­ха­іл Бул­га­каў.

Андрэй Фе­да­рэн­ка, яко­га бяс­кон­ца па­ва­жаю за грун­тоў­нае ду­ман­не ў тво­рах, пі­ша ў сва­ёй “Сеч­цы”: “І як цяс­ляр, ста­ляр бу­даў­нік ва­ло­дае ся­ке­рай, ру­бан­кам, ке­ль­маю, так і пі­сь­мен­нік па­ві­нен ста­рац­ца да аўта­ма­тыз­му ава­ло­даць мо­ваю”. Хто бу­дзе спра­чац­ца? Як, зрэш­ты, і з тым, што “мо­ваз­наў­ства” пі­сь­мен­ні­ка на­ўпрост уплы­вае на “мо­ваз­наў­ства” чы­та­ча. Але то­ль­кі ў пэў­най сту­пе­ні. Агу­ль­ная пі­сь­мен­насць па­ку­туе ад ліч­ба­ва­га на­шэс­ця ўсю­ды­існай рэ­кла­мы, дзе рэй вя­дзе ма­не­ты­за­цыя, а не арфаг­ра­фія з пун­кту­ацы­яй. Са­мы час ка­заць пра моў­ную дэг­ра­да­цыю і “дыс­тра­фію” чы­тан­ня. Фі­зі­кі пе­ра­ста­лі быць лі­ры­ка­мі, і кроп­ку з кос­кай у скла­да­ных ска­зах здо­ль­ная па­ста­віць то­ль­кі гу­ма­ні­тар­ная элі­та. На трэ­цім па­вер­се на­ша­га До­ма дру­ку пра­цуе аген­цтва “Да­лі­на ту­раў”. Яго шчы­та­вая рэ­кла­ма на­за­ляе штод­ня: “Ван­друй­це з “Да­лі­на ту­раў”. Як бы ні мя­ня­лі­ся пра­ві­лы пра­ва­пі­су, не­па­руш­ным, я пе­ра­ка­на­ны, за­ста­нец­ца ад­но: кан­струк­цыя ска­за па­він­на ад­па­вя­даць пры­нцы­пам гар­мо­ніі, а не ха­осу. У ад­ва­рот­ным вы­пад­ку цал­кам маг­чы­мае на­пі­сан­не “Я еду на “Мер­сэ­дэс” або “Я жы­ву ў Мінск”. Са­мае мес­ца на­га­даць: чы­тан­не за­гар­тоў­вае роз­ум.

Амаль два га­ды як ня­ма ма­ёй ма­ці. То­ль­кі ця­пер раз­умею, на­ко­ль­кі моц­ным ча­ла­ве­кам яна бы­ла. Не па­мя­таю, да пры­кла­ду, каб ма­ці ка­лі-не­будзь пла­ка­ла. Аўта­ры­тэт ме­ла не­звы­чай­ны. Ка­лі я гу­ляў з ёю па мік­ра­ра­ёне, з усіх ба­коў чуў: “Доб­ры дзень, Та­ма­ра Аляк­сан­драў­на!”, “Як жыц­цё?”, “Як зда­роў­е?” Ві­та­лі­ся яе бы­лыя вуч­ні: сі­выя дзя­ды, ка­бе­ты ся­рэд­ня­га ве­ку, ма­ла­дыя хлоп­цы і дзяў­ча­ты. Бы­ва­ла, што з ад­ной ся­м’і яна ву­чы­ла і ба­ць­ку, і яго сы­на, і яго ўну­ка. Ву­чы­ла ма­ці і мя­не: чы­таць, пры­бі­раць ха­ту, са­дзіць і ка­паць бу­ль­бу, збі­раць яга­ды, лю­біць лю­дзей і жыц­цё. Мне пад­ава­ла­ся, ма­ці не ве­ль­мі ша­на­ва­ла мае твор­чыя ста­ран­ні. Але за па­ру дзён да сы­хо­ду ска­за­ла, што ў жур­на­ліс­ты­цы і лі­та­ра­ту­ры я ад­быў­ся. Бо­ль­ша­га пры­знан­ня і не ча­каю. Ад­нак рас­па­вес­ці ха­чу пра іншае. Пра вы­пад­ко­васць як склад­нік за­ка­на­мер­нас­ці.