У Маскве і Петраградзе бальшавікі нацыяналізавалі ўласнасць расійскіх кінапрадпрымальнікаў, тэхнічнае абсталяванне французскіх і амерыканскіх кінафірм. У Беларусі нацыяналізаваць не было чаго. Адпаведна, і кінавыторчасці не было адкуль узяцца. Але… У 1926-м годзе ў Прылуках каля былога палаца графа Чапскага не раз збіраўся натоўп. Што ж там дзеілася?

Краіна, якая не мае ўласнай кінавытворчасці, сваё, так бы мовіць, кінаразвіццё пачынае, вядома ж, з пракату. Такой краінай на сумежжы ХІХ і ХХ стагоддзяў была царская Расія. Замежныя кінааператары здымалі тут значныя падзеі: каранацыю Мікалая ІІ, Порт-Артур у Расійска-японскую вайну, паўстанне на браняносцы “Пацёмкін”. У першых кінатэатрах гарадоў будучай Беларусі дэманстравалася гэтая хроніка і мастацкія стужкі. Але пракат — не вытворчасць. Таму пачнём адлік гісторыі з даты, калі была зроблена

Гомель — першы буйны беларускі горад, які быў вызвалены ад фашыстаў. Там дае канцэрт Дзяржаўны джаз-аркестр БССР. У зале — камандуючы 1-м Беларускім фронтам Канстанцін Ракасоўскі. Яго рэакцыя знешне абыякавая. Ад’ютант тлумачыць музыкантам: ваеначальнік вельмі хворы. Аднак пасля канцэрта Ракасоўскі заходзіць за кулісы. З Рознэрам ён гутарыць па-польску. І вынік той сустрэчы: па хадайніцтве Ракасоўскага ў 1944-м годзе Рознэру прысвойваюць званне Заслужанага артыста БССР. Ён быў першым і потым яшчэ доўгія гады адзіным у СССР эстраднікам, які насіў такое званне!

З 5 па 15 чэрвеня 1940 года ў Маскве была запланаваная дэкада беларускага мастацтва, якая ўжо двойчы адсоўвалася на пазнейшы тэрмін. Адсутнасць у рэспубліцы калектываў народнага танца і народнага хора яе кіраўнік Панамарэнка вырашыў кампенсаваць гуртом салдацкага танца Беларускай Асобай ваеннай акругі і падрыхтаваным Генадзем Цітовічам сялянскім хорам вёскі Вялікае Падлессе, якая толькі ў верасні 39-га ўвайшла ў склад БССР. А ў якасці яшчэ аднаго “сакрэтнага козыра” ён планаваў гастролі ў Маскве свайго джаз-аркестра. Прычым слова “джаз” са сцэнарыя было выкрэслена.

І яшчэ адзін нечаканы вынік аб’яднання Усходняй і Заходняй Беларусі: з’яўленне ў рэспубліцы ўласнага джаз-аркестра. У 1939-м яго не мела ні адна іншая рэспубліка СССР! І таму мы лічым, што менавіта ўвосені таго года адбылося — Нараджэнне джаза ў Беларусі

Амаль у кожным горадзе, у мястэчку Беларусі, — а ў заходніх абавязкова! — ёсць вуліца “17 верасня”. І яны ніколі не будуць перайменаваныя, як, скажам, у Маскве вуліцы “25 кастрычніка”, што побач з Краснай плошчай, вярнулі былую назву “Нікольская”. Чаму такая ўпэўненасць? А таму, што ў 1921-м па Рыжскай дамове разарваная Беларусь, што амаль 20 гадоў была пад Польшчай, урэшце аб’ядналася, каб ужо назаўсёды стаць адзінай. І таму ў гісторыю краіны ўвайшла светлая дата.

“Нецукровае” жыццё Сідура пачыналася ва Украіне. Да вайны ён паспеў “пабатрачыць” у калгасе на Кубані, потым папрацаваць токарам ажно ў Сталінабадзе. Ну а пасля франтавога ранення стаў інвалідам 2-й групы. Выйшаўшы са шпіталю, вярнуўся на радзіму. Але ад роднага дома засталася адна печкавая труба — “помнік майму дзяцінству і маладосці”, як ён сам казаў.

10 ліпеня ў Нацыянальным гістарычным музеі адкрылася выстава твораў выдатнага савецкага мастака-авангардыста Вадзіма Сідура (1924 — 1986). Гэты ўнікальны праект пад назвай “Вайна і мір Вадзіма Сідура” ўжо паспелі ўбачыць жыхары Масквы, Пецярбурга, Страсбурга, Берліна, Люксембурга. Прыйшла чарга і нашай сталіцы. Адзначым, што ў Беларусі гэты бліскучы “падвальны нонканфарміст” вядомы мала. Тым больш цікавымі будуць чытачу жывыя ўспаміны вядомага мастацтвазнаўцы Барыса Крэпака пра сваю сустрэчу з мастаком у апошні год яго жыцця.

Памяць пра вайну… Яна не сціраецца, не становіцца больш цьмянай з цягам гадоў. Мабыць, таму, што гэта не толькі памяць асобных людзей ці аднаго пакалення. Гэта Памяць народа, навечна ўплеценая ў яго гісторыю, у яго сучаснасць і будучыню, у яго нацыянальную самасвядомасць. Прайшло шмат гадоў, як скончылася Вялікая Айчынная, але рэха яе і да гэтых дзён не сціхае ў чалавечых душах.