Ілья СВІРЫН: — Адзін з апошніх скандалаў, звязаных з тэмай аховы спадчыны, тычыцца дома па адрасе Рэвалюцыйная, 28 у Мінску — старой камяніцы з ляпнінай на фасадзе, якая ў выніку “рэстаўрацыйнага” ўмяшальніцтва пераўтварылася ў голую жалезабетонную каробку. Натуральна, узнікае пытанне: чаму так адбылося?
Вадзім ГЛІННІК: — Мне цяжка казаць, бо я не ведаю дэталей.
Ілья СВІРЫН: — Дзіўна чуць, улічваючы, што вы з’яўляецеся навуковым кіраўніком аб’екта...
Вадзім ГЛІННІК: — І тым не менш, гэта так! Па прапанове “Мінскай спадчыны” мяне сапраўды прызначылі навуковым кіраўніком, але ні ў даследаванні аб’екта, ні ў распрацоўцы праекта браць удзел не даводзілася. Улетку мінулага года быў праведзены тэндар на вызначэнне інвестара, мы пачалі працаваць сумесна з калегамі з “Грамадзянпраекта” над падрыхтоўкай праектнай дакументацыі... І раптам інвестар мне паведаміў, што на аб’екце поўным ходам ідуць будаўнічыя работы! Як толькі я ўбачыў, што там паспелі нарабіць, дык адразу выказаў свой пратэст, а потым адмовіўся і ад навуковага кіраўніцтва. Можа, дэ-юрэ я пакуль яшчэ і выконваю гэтыя функцыі, хаця дагавор са мной так і не заключылі. Тэхнічны стан будынка быў вельмі дрэнны, амаль аварыйны, але тыя рашэнні, якія прымяняліся для ўмацавання яго канструкцый, прывялі да страты самага важнага — аўтэнтычнай ляпніны. Прычым няма сумневаў у тым, што пры выкарыстанні іншых будаўнічых метадаў гэтых страт можна было пазбегнуць.
Ілья СВІРЫН: — Але як такое ўвогуле было магчыма? Гэта ж парушэнне самой логікі рэстаўрацыйнага працэсу: спачатку даследаванні, потым праект, потым ужо самі работы.
Аляксандр КАНАВАЛЕНКА: — Неяк са мной здарыўся ўвогуле анекдатычны выпадак. Паехаў я ў адпачынак — і раптам тэлефонны званок. Заказчык кажа: "Мы тут здаём аб’ект, але ў нас праблема: праектная дакументацыя не адпавядае выкананым работам”. Уяўляеце, да якога абсурду дайшло!
Ілья СВІРЫН: — У сэнсе, вас папрасілі змяніць дакументацыю ўжо пасля таго, як работы былі выкананы?
Аляксандр КАНАВАЛЕНКА: — Падрадчыкі вырашылі па ходу “ўдасканаліць” праект... На жаль, досыць звыклая практыка. Тым больш, архітэктурныя праекты не абаронены аўтарскім правам. Заказчыкі гэта добра ведаюць і ахвотна выкарыстоўваюць у сваіх інтарэсах. Калі нехта зменіць хоць слова ў чужой песні, яе аўтар мае падставы нават у суд падаць. А з праектам можна рабіць літаральна ўсё што заўгодна — не толькі змяніць, але і ўвогуле праігнараваць тое ці іншае рашэнне. І гэта сёння — спрэс, як у галіне рэстаўрацыі, так і ў новым будаўніцтве. Нават з творамі такога паважанага архітэктара, як Барыс Школьнікаў, на стадыі рэалізацыі робяць немаведама што.
Вадзім ГЛІННІК: — Выпадак з Рэвалюцыйнай, 28 дае падставы задумацца: ці эфектыўна ў нас арганізавана ўзаемадзеянне розных структур у сферы рэстаўрацыі і аховы спадчыны? Як магло стацца, што аб’ект у самым цэнтры Мінска быў, па сутнасці, страчаны? І гэта пры тым, што ім займаліся прафесійныя рэстаўратары, ды і заказчык надзвычай кампетэнтны. Ёсць дзяржаўная палітыка ў сферы аховы спадчыны, ёсць інфраструктура — арганізацыі і канкрэтныя спецыялісты. Але пры гэтым сама спадчына раз за разам нясе непапраўныя страты. Таму прэтэнзіі ў наш адрас з боку грамадскасці варта прызнаць справядлівымі.
Валянціна СМЯЯН: — Амаль заўсёды рэстаўрацыя цягне за сабою рэканструкцыю і прыстасаванне пад новыя функцыі. Адпаведна, мы павінны ісці на пэўныя кампрамісы, каб захаваць помнік і адначасова выканаць тыя сучасныя стандарты, якім абавязкова павінны адпавядаць аб’екты грамадскага карыстання — скажам, датычныя супрацьпажарнай бяспекі.
Вадзім ГЛІННІК: — Яшчэ на пачатку трэба вызначыць, што ж мы ахоўваем у будынку. Можна ўзяць пад ахову абсалютна ўсё, і ў такім выпадку атрымаецца музейны экспанат без ацяплення і каналізацыі. Натуральна, музеефікаваць такім чынам усе помнікі архітэктуры па тых ці іншых прычынах немагчыма. Проста захоўваць, ніяк іх не выкарыстоўваючы, — таксама не выйсце. Калі ў будынку няма жыцця, ён спакваля гіне. Адпаведна, паўстае праблема прыстасавання і выкарыстання помнікаў. Дакладна вызначаныя прыярытэты дазваляюць і захоўваць, і выкарыстоўваць.
У выпадку з той камяніцай на Рэвалюцыйнай прыярытэты былі вызначаны памылкова. Была пастаўлена задача захаваць трываласць лядашчых сцен. Прафесійныя інжынеры зрабілі добрасумленны праект па іх умацаванні — так, як гэтага патрабуюць нарматывы, распрацаваныя для звычайных будынкаў. Жалезабетонная абойма падалася ім належным спосабам выканання пастаўленай задачы. А вось мэту захавання аўтэнтычнага фасада (у якім сама “соль” помніка) ніхто перад імі не паставіў.
Галіна ЛЕВІНА: — У разуменні многіх заказчыкаў, гісторыка-культурная каштоўнасць — гэта вонкавая абалонка, знешні выгляд. І зусім няважна, з дапамогай якіх тэхналогій і матэрыялаў яго аднаўляць. Часам і ўвогуле кажуць: маўляў, мы нават лепей зробім, чым было раней. Таму важна, каб у людзей фарміравалася больш грунтоўнае ўсведамленне таго, што ж ёсць спадчына.
Вадзім ГЛІННІК: — Нават у Дзяржаўным спісе гісторыка-культурных каштоўнасцей не заўсёды вызначана, якія элементы таго ці іншага помніка знаходзяцца пад аховай. Прыязджаеш — дом стаіць, а кафляныя печкі і дэкор кудысьці зніклі. І нават спагнаць няма з каго!
Галіна ЛЕВІНА: — Важна захоўваць не толькі знакавыя помнікі, але і іх натуральнае культурнае асяроддзе. У тым жа Міры замак атачае традыцыйны для мястэчка ландшафт, у якім ацалела нямала старых камяніц. Але тое, што цяпер робіцца з былым дваром сінагогі, прымушае схапіцца за галаву: надбудоўваюць, перабудоўваюць...
Ілья СВІРЫН: — Гэты комплекс не мае статусу помніка спадчыны ды адпаведнай шыльды са словамі “Ахоўваецца дзяржавай”, як і многія з тых старых будынкаў, што ствараюць атмасферу мястэчка. І таму развіццё турінфраструктуры, якое там цяпер адбываецца, і сапраўды можа несці пэўную пагрозу для спадчыны. У сувязі з гэтым маю пытанне. Прыход прыватнага капіталу ў сферу рэстаўрацыі многія ўспрымаюць з надзеяй: маўляў, гаспадар парупіцца лепей за дзяржаву. Усе прысутныя маюць досвед, здатны падмацаваць альбо разбурыць гэтыя надзеі. Ці сапраўды інвестары зацікаўлены ў аднаўленні помнікаў спадчыны — альбо гістарычнае мінулае будынка ўспрымаецца імі толькі як “нагрузка” да нерухомасці?
Валянціна СМЯЯН: — Інвестар зацікаўлены тады, калі яму выгадна. Прыкладам, калі статус помніка спадчыны дазваляе зрабіць зручныя адступленні ад норм праектавання. Але калі ты заводзіш гутарку пра тое, што пад час рэстаўрацыі было б няблага аднавіць аўтэнтычныя элементы, бо для гэтага ёсць добрая дакументальная аснова, зацікаўленасць адразу згасае. Здараецца, заказчык і ўвогуле забываецца, што падпісваў ахоўныя абавязацельствы. І рэдкі інвестар успрымае статус помніка як нешта важнае і самакаштоўнае, дый тое зазвычай у выпадках, калі з часам можна разлічваць на дывідэнды — прыкладам, праз турыстаў. Але зазвычай інвестары альбо выконваюць патрабаванні закону, альбо шукаюць спосабы іх абысці.
Аляксандр КАНАВАЛЕНКА: — У Заходняй Еўропе капіталізм таксама спараджае пэўныя праблемы захавання спадчыны, але там яны вырашаюцца іначай. Аднойчы давялося папрысутнічаць на прыёмцы гольф-клуба, створанага ў былым маёнтку непадалёк ад Нотынгема ў Вялікабрытаніі. Быў вельмі ўражаны! Уяўляеце, прадстаўнікі інспекцыі па ахове спадчыны выявілі, што колер швоў у адноўленай кладцы мае трохі іншае адценне, чым колер аўтэнтычнага матэрыялу. На вока гэтыя нюансы даволі цяжка ўлавіць, а з часам яны б, мабыць, і зусім знівеляваліся. Тым не менш, гаспадары паставіліся да заўваг вельмі сур’ёзна: доўга апраўдваліся, абяцалі выправіць. І паспрабаваў бы хто з іх памяняць сталярку на пластыкавыя шклопакеты! На вялікі жаль, нашы інвестары арыентуюцца на тыя парадкі, якія ўсталяваліся ў сферы аховы спадчыны Масквы. Мне давялося неаднойчы працаваць з тамтэйшымі заказчыкамі, і пастаянна чуў ад іх нешта кшталту: "Мы вас не разумеем! Нам здаецца, быццам захаваць помнік — гэта пакінуць яго фасад, а ўнутры можна напхаць тое, што мы палічым патрэбным. А вы тут кажаце пра інтэр’еры, пра планіроўку...” І ў якасці апошняга аргумента яны любяць паўтараць: аб’ект — мой, я — уласнік, магу рабіць тое, што лічу патрэбным...
Вадзім ГЛІННІК: — Інвестар ставіць перад сабой зусім іншыя мэты — не адраджаць спадчыну, але атрымаць прыбытак, прычым як найхутчэй. Гэта вытлумачальна. Так, даводзілася сутыкацца і з адваротнымі прыкладамі, але... на жаль, гэта выключэнні, якія падкрэсліваюць правіла.
Ілья СВІРЫН: — Адна з апошніх буйных інвестыцый прыватнага капіталу ў сферу аховы спадчыны — рэстаўрацыя былой сядзібы Ваньковічаў у Мінску. Меркаванні грамадскасці на гэты конт падзяліліся: з аднаго боку, аб’ект выратаваны і адноўлены, з іншага — патрапіць туды сёння можа далёка не кожны ахвотны, бо элітныя рэстараны па кішэні не ўсім аматарам даўніны...
Аляксандр КАНАВАЛЕНКА: — Я з’яўляюся навуковым кіраўніком аб’екта і мушу зазначыць, што за час правядзення работ (а ён, між іншым, расцягнуўся) канцэпцыя прыстасавання помніка неаднойчы мянялася. Напачатку інвестар планаваў зрабіць там рэстаран, але я катэгарычна з гэтым не пагадзіўся. Сядзіба Ваньковічаў у свой час была вельмі важным пунктам на культурнай карце Мінска — своеасаблівым творчым клубам, дзе збіралася інтэлігенцыя, ладзіліся паэтычныя чытанні, канцэрты, дыскусіі... Таму я прапанаваў адрадзіць яе ў якасці культурнага цэнтра. На першым паверсе, дзе была сталовая з бальнай залай, — прастора для разнастайных імпрэз. Гарышча, якое раней не выкарыстоўвалася, — шматфункцыянальная зала для правядзення канферэнцый. Знайшліся б памяшканні і для музейнай экспазіцыі. Ды і гастранамічная тэматыка ўпісалася б у гэтую канцэпцыю — у часы Ваньковічаў імпрэзы не абыходзіліся без пачастунку. Адзін час мне здавалася, што з інвестарам удалося дасягнуць паразумення. Я памыляўся, бо ў выніку атрымаўся менавіта рэстаранны комплекс. Да сёння чую абяцанні нешта змяніць...
Ілья СВІРЫН: — Такое развіццё падзей — прадказальнае: рэстараны прыносяць гарантаваны прыбытак, у адрозненне ад культурных імпрэз. Але часам логіка ўласнікаў мне ўвогуле незразумелая. Чаму, напрыклад, была знявечана пад час “рэстаўрацыі” царква ў Валовелі на Драгічыншчыне — ці не самы выразны помнік драўлянага народнага барока XVIII стагоддзя?..
Аляксандр КАНАВАЛЕНКА: — Тут мы пераходзім да іншай катэгорыі ўласнікаў — культавых арганізацый. Я пачынаў прафесійную дзейнасць у 1969 годзе з удзелу ў рэстаўрацыі комплексу царквы святога Мікалая ў Магілёве — аднаго з найкаштоўных помнікаў праваслаўнага дойлідства краіны. Тады ўдалося выявіць самабытную архітэктурную школу, уласцівую для праваслаўных храмаў Магілёўшчыны, — унікальны культурны феномен. Але пасля таго як храм перадалі вернікам, я стараюся ў Магілёў не ездзіць. Плён працы шмат у чым быў змарнаваны, аўтэнтычны жывапіс на фасадзе знішчылі.
Галіна ЛЕВІНА: — На маю думку, важна праводзіць спецыяльныя курсы для людзей, якія прымаюць рашэнні, — скажам, чыноўнікаў. Прычым непасрэдна на аб’екце.
Аляксандр КАНАВАЛЕНКА: — Калі ў Падніколлі яшчэ толькі пачыналі тую “рэстаўрацыю”, я вырашыў сустрэцца з тагачасным архіепіскапам, настаяцелем... Але яны мяне нават слухаць не хацелі.
Галіна ЛЕВІНА: — У тых суплётах розных інтарэсаў, што атачаюць рэстаўрацыю будынка, навуковаму кіраўніку адведзена роля своеасаблівага “адваката” помніка, які выступае ад імя дзяржавы ды абараняе яе інтарэсы.
Вадзім ГЛІННІК: — Аднак адстойваючы інтарэсы дзяржавы, навуковы кіраўнік знаходзіцца ў прамой залежнасці ад заказчыка: плаціць за працу менавіта ён, а хто плаціць, той і... Адпаведна, кожны з нас адчувае гэты інвестыцыйны ціск.
Галіна ЛЕВІНА: — Важна, каб навуковы кіраўнік сам не “здраджваў” аб’екту і быў здольны вытрымліваць удары з боку заказчыка або падрадчыка. Не пагаджацца на пластыкавыя вокны ў тым выпадку, калі сталярка павінна быць толькі драўлянай, не фарбаваць фасад абы-якой фарбай... Увогуле, для сябе я выпрацавала такое правіла: каб захаваць аб’ект хаця б на 50%, трэба патрабаваць ад інвестара на ўсе сто. Альбо на 120%.
Аляксандр КАНАВАЛЕНКА: — Цалкам згодны. З той самай сядзібай Ваньковічаў здарыўся такі выпадак. Пачатак рэстаўрацыйных работ надоўга адклаўся, будынак не эксплуатаваўся, а першачарговыя аварыйныя работы не былі выкананы. Дзве зімы без ацяплення прывялі да аварыйнай сітуацыі: усходні мур мог у любы момант абрынуцца. Звычайна ў Мінску такія пытанні вырашаюцца проста: знесці і адбудаваць новае. У дадзеным выпадку заказчык таксама прапанаваў гэты алгарытм, але я заўпарціўся. У выніку пытанне было вынесена на разгляд Навукова-метадычнай рады, і яе члены мяне падтрымалі. Уласніку давялося выконваць складаныя інжынерныя работы, але затое сцяна была выратавана. Уласна, я да таго, што архітэктар альбо навуковы кіраўнік павінен мець магутную падтрымку дзяржавы. Ці, калі канкрэтней, тых інстытуцый, якія адказваюць за ахову помнікаў спадчыны і валодаюць дастатковай кампетэнцыяй і правамі, каб дамагчыся выканання заканадаўства.
Вадзім ГЛІННІК: — Трэба задаць пытанне, чаму мы апынуліся адзін на адзін з інвестарамі.
Ілья СВІРЫН: — У адным са СМІ надоечы прагучала прапанова ўвогуле скасаваць усе дзяржаўныя органы ў сферы аховы спадчыны. Маўляў, няма ад іх ніякага толку. Няўжо і праўда лепей будзе?
Вадзім ГЛІННІК: — Не буду нават каментаваць такія прапановы. Ні ў кога з прафесіяналаў не выклікае сумневу высокая кампетэнтнасць тых спецыялістаў, якія адказваюць за ахову спадчыны ў Міністэрстве культуры. Але... тут важная не толькі якасць, але і колькасць, а яна — мізэрная. Прыкладам, узгадненнем праектнай дакументацыі, наколькі я ведаю, сёння там займаюцца ўсяго два супрацоўнікі. Выйсце з дадзенай сітуацыі даўно зразумелае. Неабходна стварыць Дзяржаўную інспекцыю аховы помнікаў, незалежную ад мясцовай улады, паколькі менавіта яе прадстаўнікі і з’яўляюцца галоўнымі парушальнікамі заканадаўства ў сферы. Цяперашняя арганізацыя справы проста алагічная — што могуць зрабіць інспектары, якія знаходзяцца ў прамым падпарадкаванні ў саміх парушальнікаў? Да таго ж, інспектараў ніхто спецыяльна не рыхтуе і не кантралюе ўзровень іх кваліфікаванасці. Часта пасады займаюць “выпадковыя” людзі.
Ілья СВІРЫН: — Варта нагадаць, што ніякіх інспектараў у нас няма. Ёсць спецыялісты па ахове спадчыны, чые сціплыя паўнамоцтвы не так даўно былі яшчэ болей урэзаныя. Падысці да парушальніка, паказаць пасведчанне і прыняць меры яны не могуць — нават у тым выпадку, калі заканадаўства парушаецца ў іх на вачах.
Вадзім ГЛІННІК: — Затое мы бачым эфектыўнасць працы інспектараў па ахове прыроды, якія аператыўна рэагуюць на любую інфармацыю пра браканьерства, робяць рэйды, маюць транспарт, тэхнічныя сродкі і, вядома, паўнамоцтвы. Парушальнік разумее, што “дамовіцца” з імі не атрымаецца. Іх баяцца, і таму колькасць злачынстваў у гэтай сферы зніжаецца. Калі б такая самая структура, падпарадкаваная Адміністрацыі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, з’явілася і ў сферы аховы спадчыны... Перакананы ў тым, што паўсюдныя парушэнні заканадаўства былі б спынены вокамгненна. Калі будуць створаны прэцэдэнты адэкватнага пакарання за парушэнне заканадаўства, у наступны раз уласнік добра падумае, ці трэба яму зносіць гістарычныя муры альбо надбудоўваць паверхі.
Ілья СВІРЫН: — Той метад, які практыкуецца ў многіх краінах, можна ўмоўна ахарактарызаваць з дапамогай метафары "пугі і перніка". Калі ты выконваеш заканадаўства, дык можаш разлічваць на льготы альбо прэферэнцыі, а калі не — чакай бізуна. Уласна, гэта я да таго, што згаданыя сродкі ўздзеяння эфектыўна працуюць менавіта ў пары, а не паасобку.
Галіна ЛЕВІНА: — І сапраўды, каб было льготнае крэдытаванне рэстаўрацыйных работ на помніках спадчыны, сітуацыя, без сумневу, змянілася б да лепшага. Альбо хаця б вярнуць тыя льготы, што існавалі ў 90-я гады...
Валянціна СМЯЯН: — Хацела сёння падзяліцца і такім выпадкам з нядаўняй практыкі. Я з’яўляюся навуковым кіраўніком будынка на Бабруйскай, 19 — у комплексе Прывакзальнай плошчы Мінска. Ад пачатку ён меў тэразітавую атынкоўку, і я запатрабавала, каб яе аднавілі. Галоўны архітэктар супраць — бо на ключавых будынках комплексу тэразітавая атынкоўка не была адноўлена. Справа ў тым, што на момант іх рэстаўрацыі такіх магчымасцей не існавала, тэхналогія лічылася страчанай. Цяпер ужо каменную тынкоўку рабіць навучыліся, але ўзнікае дылема: можна аднавіць аўтэнтычны выгляд другасных будынкаў ансамбля, а вось дамінантныя ўжо адрэстаўраваны. І такіх пытанняў — процьма.
Вадзім ГЛІННІК: — Менавіта таму неабходна распрацоўка нацыянальных стандартаў у галіне рэстаўрацыі, якія датычаць даследавання, праектавання, адукацыі рэстаўратараў, патрабаванняў да навуковага кіраўніка і, натуральна, вытворчасці. Сёння мы часцяком змушаны дапасоўваць да работ у гістарычным цэнтры горада тыя стандарты, што распрацаваны для сучасных мікрараёнаў. І, натуральна, неабходна стварыць адладжаную сістэму адукацыі і павышэння кваліфікацыі.
Валянціна СМЯЯН: — Можна нават узяць савецкія стандарты, яны таксама някепскія.
Аляксандр КАНАВАЛЕНКА: — Я ў той час загадваў аховай помнікаў у Міністэрстве культуры БССР. Мы мелі падтрымку і ў Саўміне, і ў ЦК партыі, удавалася прымаць важныя рашэнні — скажам, па развіцці прафесійнай адукацыі. У Міры адкрылі вучылішча рабочых рэстаўрацыйных спецыяльнасцей, якое цяпер, здаецца, моцна саступіла пазіцыі. Было магутнае аб’яднанне “Белрэстаўрацыя” з філіяламі ў абласных цэнтрах, свае фізіка-хімічныя лабараторыі, спецыялісты ў галіне мастацтвазнаўства і гісторыі архітэктуры, сувязі з замежнымі калегамі....
Валянціна СМЯЯН: — Цяпер жа ў Акадэміі навук нам нават не даюць зрабіць копіі патрэбных для праектавання матэрыялаў. Маўляў, вы паглядзіце тут...
Вадзім ГЛІННІК: — Пакуль што ідзе дэградацыя парэшткаў старой, яшчэ савецкай сістэмы, а што з’явіцца наўзамен — невядома. Не, усё не так змрочна... Апошнім часам мне шанцуе працаваць з моладдзю — той жа Раман з’яўляецца нядаўнім выпускніком БНТУ, прычым менавіта па спецыяльнасці рэстаўратара. Але, наколькі я ведаю, і тут нямала праблем.
Раман ЗАБЕЛА: — Думка пра стварэнне калі не кафедры, то, прынамсі, спецыялізацыі, звязанай з рэстаўрацыяй помнікаў, лунала яшчэ з канца 1980-х, але рэалізавалася толькі ў наш час. Былі два выпускі БНТУ ў 2010 і 2011 гадах — агулам чалавек дваццаць. І на гэтым — пакуль усё! Прычына ў тым, што ўніверсітэт павінен размеркаваць выпускнікоў, а заявак не паступае.
Вадзім ГЛІННІК: — А колькі з тых дваццаці сёння працуе менавіта ў сферы рэстаўрацыі?
Раман ЗАБЕЛА: — Чалавек пяць, не болей.
Ілья СВІРЫН: — Парадокс атрымліваецца: паўсюль чуваць пра нястачу кваліфікаваных кадраў у галіне рэстаўрацыі, ды і лічбы тых аб’ектаў, на якіх вядуцца работы, унушальныя, але ж прафесійныя рэстаўратары не могуць уладакавацца па спецыяльнасці.
Вадзім ГЛІННІК: — Справа ў тым, што дыпламаваным спецыялістам цяжка вытрымліваць канкурэнцыю сярод людзей выпадковых. Сёння рэстаўрацыяй можа займацца любы чалавек з дыпломам архітэктара. Для таго, каб стаць навуковым кіраўніком, не патрэбна атэстацыя, і таму адказную ролю часам выконваюць асобы, якія нічога не цямяць у тэме спадчыны. Але пры гэтым яны надзеленыя правам прымаць адказныя рашэнні: надбудаваць, перабудаваць... Натуральна, такія людзі больш зручныя для інвестараў — з імі прасцей дамовіцца. Тое сіта, якое павінна адсейваць непрафесіяналізм, сёння адсутнічае. Навуковых кіраўнікоў у нас нідзе не рыхтуюць, яны нездаюць экзамены, каб атрымаць допуск да прафесіі. Ды і стандарты, якім павінны адпавядаць такія спецыялісты, пакуль што не распрацаваны. Дарэчы, тое самае тычыцца і будаўнічых арганізацый. Учора ты кароўнікі будаваў, а сёння ідзеш аднаўляць звышскладаны гістарычны помнік. Дзверы для некампетэнтнасці пакуль адчынены.
Раман ЗАБЕЛА: — У Польшчы распрацоўкай рэстаўрацыйнага праекта можа займацца любы архітэктар. Але не выпадае сумнявацца ў тым, што неадпаведныя рэчы адсеюцца на ўзроўні ўзгаднення, бо там працуюць кваліфікаваныя спецыялісты па ахове спадчыны.
Вадзім ГЛІННІК: — Сапраўды, у многіх краінах постаць навуковага кіраўніка наогул адсутнічае. Ёсць архітэктар праекта, а таксама інспекцыя, якая кантралюе выкананне заканадаўства, — і ўсё! Але ў гэтым выпадку работа інспекцыі павінна быць эфектыўнай і кампетэнтнай. Што да адукацыі... У некаторых краінах рэстаўратараў і “звычайных” архітэктараў нават рыхтуюць у розных ВНУ, бо ў іх сістэма падрыхтоўкі розная. Архітэктар — прафесія творчая, а рэстаўратар — не. Больш за тое, з маладога рэстаўратара трэба вытруціць усялякае жаданне творчасці, бо гістарычны аб’ект — не месца для сублімацыі ўласных амбіцый.
Раман ЗАБЕЛА: — Я меў паслядыпломную адукацыю па рэстаўрацыі ў Кракаўскай палітэхніцы. Усе студэнты, якія вучацца там на архітэктара, з трэцяга курса пачынаюць слухаць грунтоўныя лекцыі на тэму аховы спадчыны і абавязаны зрабіць пару-тройку праектаў рэстаўрацыйных работ. Закрану і яшчэ адну праблему. Рэстаўратар, праз розныя прычыны,3 часта ўспрымаецца ў нас заказчыкам не як высокакваліфікаваны спецыяліст, але проста ў якасці “рабочых рук”. І тыя, з кім я вучыўся, нярэдка выконваюць працу, якую можа рабіць любы тэхнік-архітэктар з сярэдняй спецыяльнай адукацыяй. Рэстаўратары, якія адпрацоўваюць размеркаванне, за два гады губляюць цікавасць да справы, якой марылі займацца.
Вадзім ГЛІННІК: — Думаю, ніводная дзяржава свету не здатная вырашыць усе тыя праблемныя пытанні, што паўстаюць у сферы аховы спадчыны. Гэта можа зрабіць толькі ўсё грамадства — сумеснымі намаганнямі яго прадстаўнікоў. Неабходны дыялог паміж зацікаўленымі суб’ектамі, які амаль поўнасцю ў нас адсутнічае.
Ілья СВІРЫН: — Фактычна адзіная грамадская ініцыятыва ў галіне адраджэння спадчыны, якая прыносіць адчувальны плён, — гэта аднаўленне Любчанскага замка. Але ж не так даўно і яна стала аб’ектам крытыкі — прычым менавіта з боку прадстаўнікоў грамадскасці. У Сеціве з’явілася рэндарная выява адноўленага замка, і многія прафесіяналы палічылі яе празмерна “фантазійнай”. Ейны аўтар Андрэй Карпук прасіў падкрэсліць, што гутарка пакуль вядзецца менавіта пра канцэпцыю, а не пра архітэктурны праект. Тым не менш, ужо на гэтай “ідэйнай” стадыі ўзніклі непаразуменні. Відавочна, ініцыятар стварэння фонду “Любчанскі замак” Іван Пячынскі хоча аднаўляць менавіта замак — нягледзячы на брак навуковых матэрыялаў. А многія вучоныя лічаць, што мэтазгодна не аднаўляць, а кансерваваць.
Вадзім ГЛІННІК: — Гэта дыскусія пра сістэму каштоўнасцей, і яна сапраўды важная з той прычыны, што замак не можа належаць аднаму суб’екту — гэта ўласнасць усяго грамадства. Не маю ніякіх сумневаў у шчырасці памкненняў тых, хто займаецца аднаўленнем Любчанскага замка. На маю думку, гэтыя людзі шчыра не ўсведамляюць, дзе ж яны памыляюцца. Але, паўтаруся, гэта мая думка. Я мяркую так, нехта — іначай. Пытанне толькі ў тым, як нас рассудзіць.
Аляксандр КАНАВАЛЕНКА: — Вінаваціць тых, хто ўжо амаль дзесяцігоддзе працуе ў Любчы, мы не маем ніякага маральнага права. Ніхто ім не дапамагаў, ніхто не кіраваў гэтым працэсам. Думаю, гэтыя людзі былі б толькі ўдзячныя, каб спецыялісты своечасова і далікатна ўмяшаліся ў ход падзей, нешта параілі, паспрыялі прыняццю абгрунтаваных рашэнняў.
Вадзім ГЛІННІК: — Што ж да прафесійнай ацэнкі... Тут яна можа быць адназначнай. Перад намі не стаіць дылема, будаваць наноў замкі альбо не. Наша асноўная прафесійная дактрына — рэстаўрацыю належыць спыніць там, дзе пачынаецца гіпотэза.
Ілья СВІРЫН: — Але падобная дылема ўсё ж такі паўстала не так даўно адносна лёсу замка Тыкоцін на Беласточчыне. Ад яго ацалелі хіба сціплыя парэшткі, якія, безумоўна, можна было закансерваваць. Цалкам магчыма, што нехта з навукоўцаў раз-пораз прыязджаў бы туды, каб на іх зірнуць. Аднак суседзі пайшлі іншым шляхам — аддалі замак прыватніку, і той літаральна за пару гадоў аднавіў яго ва ўсёй колішняй велічы. Лішне нават казаць, што рэканструкцыя была менавіта гіпатэтычнай. Але затое аб’ект стаў адным з цэнтраў турызму свайго края.
Вадзім ГЛІННІК: — Тут, ізноў жа, пытанне сістэмы каштоўнасцей. У чым найбольшая вартасць помніка спадчыны? Адна справа, калі ставіцца мэта атрымаць у выніку прыбытковы “дыснейлэнд”, а зусім іншая — гістарычную рэліквію нацыянальнага маштабу. І гэтыя рашэнні нельга прымаць кулуарна, кожнае з іх неабходна шырока абмяркоўваць у ходзе грамадскай дыскусіі. Тым больш, інтарэсы розных слаёў грамадства тут могуць істотна адрознівацца. Для кагосьці найбольшая каштоўнасць — аўтэнтычныя руіны, якія можна чытаць быццам кнігу, дакумент эпохі. А для кагосьці патрэбен нейкі атракцыён.
Ці магчыма сумясціць гэтыя інтарэсы на аб’екце? Мяркую, што так. Балазе, існуе процьма сучасных прыёмаў — скажам, лазерныя тэхналогіі альбо ландшафтны дызайн. Уласна, галоўная задача музеефікацыі помнікаў спадчыны і палягае ў тым, каб стварыць прывабны тураб’ект, не парушаючы аўтэнтыку.
Ілья СВІРЫН: — Колькі кпінаў было пра ліфт у Міры! Але за мяжой іх таксама ў замках усталёўваюць...
Вадзім ГЛІННІК: — Спадчына належыць таксама і інвалідам, таму яны маюць права ёю карыстацца. Вобразна кажучы, перавага аддаецца людзям, а не каменю.
Валянціна СМЯЯН: — Будынак працягвае жыццё, і таму ў ім цалкам могуць з’яўляцца новыя элементы, якія сведчаць пра свой час, не ўступаючы, аднак, у супярэчнасць з гісторыяй. Адпаведна, справа тут менавіта ў далікатнасці стаўлення.
Аляксандр КАНАВАЛЕНКА: — І самае важнае — каб заставалася магчымасць потым выкараніць гэты элемент без страт для помніка.
Замест рэзюмэ
Вадзім ГЛІННІК: — Нехта вінаваціць ва ўсіх бедах дзяржаву, нехта — рэстаўратараў, нехта — прыхадняў з Марса. Але ж прычына не ў канкрэтных чыноўніках альбо архітэктарах....
Ілья СВІРЫН: — І ўжо дакладна не ў прыхаднях.
Вадзім ГЛІННІК: — Прычына — у неадладжанасці самой сістэмы. У тым, як арганізавана ўзаемадзеянне розных суб’ектаў, як размеркаваны іх паўнамоцтвы, каму нададзены функцыі кантролю. І самае галоўнае — усім нам неабходна знайсці адказ на пытанне: “А навошта ўвогуле гэта патрэбна?”. Калі прадстаўнікі мясцовай улады зразумеюць, што без помнікаў спадчыны немагчыма развіваць турызм на іх тэрыторыі, сілы і сродкі ў іх дакладна знойдуцца. Прынамсі, на рулон руберойду, каб закрыць дзірку ў даху і выратаваць унікальны аб’ект ад згубы.
Перакананы, што толькі дыялог усіх зацікаўленых суб’ектаў прывядзе да ўсведамлення ўсяго аб’ёмнага комплексу праблем у галіне рэстаўрацыі і пошукаў іх канструктыўных рашэнняў. Хаця пакуль што я з цяжкасцю ўяўляю, як гэты дыялог можна арганізаваць.
Аляксандр КАНАВАЛЕНКА: — Між тым, нават руіны Крэўскага замка ўжо на маёй памяці яшчэ больш разбурыліся...
На здымках: Вадзім Гліннік, Галіна Левіна, Аляксандр Канаваленка, Валянціна Смяян, Раман Забела.
Фота Юрыя ІВАНОВА