Традыцыйны “круглы стол” у рэдакцыі “К”, прымеркаваны да Міжнароднага дня аховы помнікаў і гістарычных мясцін, быў прысвечаны рэвіталізацыі колішніх шляхецкіх сядзіб. Тэма для газеты не новая, але вяртацца да яе шторазу прыемна: навідавоку станоўчыя зрухі, хай сабе і даволі няспешныя.
Гэтым разам мы вырашылі засяродзіць асаблівую ўвагу на двух канкрэтных аб’ектах: былых котлішчах Манюшкаў ды Ваньковічаў у Смілавічах і Рэйтанаў у Грушаўцы. Як падаецца, такі выбар цалкам вытлумачальны. Тыя некалькі соцень шляхецкіх сядзіб, якія больш альбо менш ацалелі і дайшлі да нашых дзён, можна ўмоўна падзяліць на тры групы. Першая — тыповыя ўзоры архітэктуры і ўвогуле культуры свайго часу (колькі ў нас такіх дамоў з амаль аднолькавымі порцікамі ў стылі класіцызму). Другая — выбітныя яе ўзоры: скажам, ансамблі ў Жамыслаўлі, Лынтупах, Жалудку, Паўлінаве, Чырвоным Беразе... Урэшце, трэцяя, самая нешматлікая — гэта тыя мясціны, што адметныя не толькі архітэктурай або экзатычнай флорай, але, перадусім, гісторыяй. Яны ўшчыльную звязаны з героямі не лакальнага, а, як мінімум, нацыянальнага маштабу. Натуральна, і ўвага да такіх помнікаў спадчыны павінна быць адмысловая.
Сядзібы Агінскіх у Залессі і Нямцэвічаў у Скоках ужо актыўна рэстаўруюцца. Котлішча Ордаў аднаўляецца, лічы, з нуля — услед за маёнткамі Міцкевічаў і Касцюшкаў. А вось лёс згаданых аб’ектаў у Смілавічах і Грушаўцы пакуль вельмі няпэўны. Іх шлях да рэвіталізацыі ўжо распачаўся, але.. па ўсім відаць, што ён будзе цярністым ды пакручастым. І справа тут зусім не ў браку турперспектыў альбо інтарэсу інвестараў...
Удзел у "круглым стале" ўзялі намеснік начальніка ўпраўлення па ахове гісторыка-культурнай спадчыны і рэстаўрацыі Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь Аляксандр ЛЕНКОЎ, старшыня праўлення ТАА “Белгазпрамбанк” Віктар БАБАРЫКА, дырэктар Смілавіцкага дзяржаўнага аграрнага каледжа (апошні сёння з’яўляецца ўласнікам сядзібы Манюшкаў) Тамара СЕНЬ і выкладчыца гэтай установы Алена АЎРАМЕНКА, намеснік Генеральнага дырэктара Нацыянальнага мастацкага музея Рэспублікі Беларусь Надзея УСАВА, мастак і краязнаўца з Ляхавічаў Сяргей ЧАРАНОВІЧ, арт-куратар і валанцёр Зміцер ЮРКЕВІЧ, а таксама рэдактар аддзела “К” Ілья СВІРЫН.
Ілья СВІРЫН: — Перш-наперш, хацелася б даведацца, што цяпер адбываецца з гэтымі помнікамі спадчыны. Як вядома, спробы, так бы мовіць, “вярнуць іх у гаспадарчы зварот” ужо робяцца...
Тамара СЕНЬ: — Так, вядома. Але ў нас пакуль усё застыла на стадыі падрыхтоўкі дакументаў, неабходных для правядзення аўкцыёну. Іх зборам мы ўсур’ёз заняліся мінулым жніўнем. І адразу высветлілася, што на многія будынкі сядзібнага комплексу адсутнічаюць прававызначальныя дакументы. Юрыдычна палац у нас лічыўся навучальным корпусам № 4, а руіны дык і наогул не мелі ніякага статусу. Паколькі палац з’яўляецца аб’ектам, які не выкарыстоўваецца ў гаспадарчым звароце, у нашых інтарэсах як найхутчэй надаць справе ход. Але ўжо неўзабаве мы сутыкнуліся з сур’ёзнымі бар’ерамі, якія пагэтуль не можам пераадолець. Падаецца, многія юрыдычныя моманты тут пакуль недастаткова ўрэгуляваны.
Аляксандр ЛЕНКОЎ: — Што вы маеце на ўвазе?
Тамара СЕНЬ: — На сённяшні момант справа застапарылася на стадыі правядзення ацэнкі аб’екта, неабходнай для аукцыёна. Нам паведамілі, што для гэтага патрэбны тэхнічныя пашпарты на кожную пабудову, але паводле заканадаўства такія дакументы не робяць на руіны. Вось і атрымліваецца замкнёнае кола, па якім мы ходзім ужо не першы месяц. Бачыце, колькі дакументаў назбіралася? Цэлая папка!
Дарэчы, летась ужо знайшоўся зацікаўлены прадпрымальнік, гатовы інвеставаць у гэты аб’ект уласныя сродкі і нават уласнаручна заняцца афармленнем усіх дакументаў. Але... Пахадзіўшы па розных інстанцыях і зразумеўшы, што справа складаная і вельмі няпэўная, гэты чалавек проста знік.
Аляксандр ЛЕНКОЎ: — У Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей на сённяшні дзень унесена больш за 170 гістарычных сядзіб. Некаторыя з гэтых аб’ектаў не маюць прававызначальных дакументаў, а іх афармленне і сапраўды патрабуе нямала высілкаў. Як падаецца, Камітэту дзяржаўнай маёмасці было б мэтазгодна выпрацаваць нейкія адмысловыя падыходы, якія ўлічвалі б спецыфіку менавіта гэтай катэгорыі аб’ектаў.
Тамара СЕНЬ: — Мы ўжо звярталіся ў КДМ і атрымалі адказ, што ацэнку можна рабіць і без тэхнічнай дакументацыі. Але “Белрэстаўрацыя”, якая непасрэдна ёю займаецца, усё адно патрабуе тэхпашпарты. Больш за тое: раней нам была выслана дамова, дзе фігуравала сума ў чатыры мільёны рублёў, але акурат днямі я мела тэлефонную размову з прадстаўніком арганізацыі, і яна агучыла ўжо зусім іншую лічбу — каля ста мільёнаў! І чым далей — тым болей непаразуменняў...
Сяргей ЧАРАНОВІЧ: — А помнік, між тым, разбураецца...
Аляксандр ЛЕНКОЎ: — Трэба высветліць гэтую сітуацыю. На сёння “Белрэстаўрацыя” і сапраўды з’яўляецца адзінай арганізацыяй, якая можа праводзіць ацэнку гісторыка-культурных каштоўнасцей. Да таго ж, ацэначная работа заўсёды каштуе нятанна, і гэта тычыцца не толькі помнікаў спадчыны. Аднак любая сума павінна быць нечым матываванай.
Тамара СЕНЬ: — Але дзе ўстанове адукацыі знайсці такія грошы?
Аляксандр ЛЕНКОЎ: — Наколькі я разумею, вы робіце ацэнку з мэтай продажу аб’екта. Дык, можа, уключыць гэтыя затрачаныя грошы ў першапачатковую аўкцыённую цану, прыплюсаваўшы іх да той сумы, што атрымаецца ў выніку ацэнкі?
Тамара СЕНЬ: — Трэба разумець розніцу паміж бюджэтнай арганізацыяй і прыбытковай камерцыйнай структурай. Тым больш, калі мы прададзім сядзібу з аўкцыёна, непасрэдна каледжу ні капейкі не перападзе, бо гэта — рэспубліканская ўласнасць.
Ілья СВІРЫН: — Продаж менавіта гэтай сядзібы з аўкцыёна разглядаецца як безальтэрнатыўны варыянт?
Тамара СЕНЬ: — Наша навучальная ўстанова не мае ніякіх рэсурсаў для таго, каб падняць з руін гэты вялізны комплекс. Яна адносіцца да Міністэрства сельскай гаспадаркі Рэспублікі Беларусь — зусім няпрофільнага органа дзяржкіравання ў сферы аховы спадчыны. Таму мы ўжо выступілі з ініцыятывай перадаць аб’ект у камунальную ўласнасць — раённую або абласную. Але вынікаў пакуль — ніякіх.
Аляксандр ЛЕНКОЎ: — Перадасьцё — і што далей? Што змогуць зрабіць раённыя ўлады?
Тамара СЕНЬ: — Ім куды прасцей вырашаць усе тыя размаітыя пытанні. Бо ў нас жа — зусім іншая функцыя. Я дырэктар навучальнай установы сельскагаспадарчага профілю, але цяпер мне часам здаецца, што я дырэктар помніка спадчыны — столькі клопатаў! Але ж наша галоўная задача — навучаць дзяцей. На балансе каледжа — 16 будынкаў, якія нам трэба даглядаць і рамантаваць па меры магчымасцей. І ўрэшце, што ў дадзенай сітуацыі можа зрабіць Міністэрства сельскай гаспадаркі?
Аляксандр ЛЕНКОЎ: — Прывяду такі прыклад. Будынак былога езуіцкага калегіума ў Полацку сёння з’яўляецца навучальным корпусам Полацкага дзяржаўнага ўніверсітэта. І штогод Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь падае заяўку аб уключэнні аб’екта ў Дзяржаўную інвестпраграму для таго, каб атрымаць фінансаванне на правядзенне рэстаўрацыйных работ. А што перашкаджае Міністэрству сельскай гаспадаркі скарыстацца падобным алгарытмам? Так, я разумею, што ў яго іншых клопатаў хапае, але пакажыце мне таго, хто будзе скардзіцца на іх нястачу!
Тамара СЕНЬ: — Мы ж не звяртаемся ў Міністэрства культуры з просьбай дапамагчы абнавіць статак альбо хлеб вырасціць. І таму хацелася б, канешне, больш увагі да гэтага аб’екта...
Аляксандр ЛЕНКОЎ: — Прывяду толькі дзве лічбы. У Дзяржспісе гісторыка-культурных каштоўнасцей на сёння фігуруе 5 532 аб’екта. Работнікаў нашага ўпраўлення — дванаццаць. Думаю, гэта ўсё вытлумачвае. Мы надаем кожнаму з помнікаў столькі ўвагі, колькі можам.
Надзея УСАВА: — Смілавіцкі палац — гэта сапраўдая перліна свайго краю, а калі згадаць, што яго атачае шыкоўны парк... Таму ўся справа толькі ў добрым гаспадары. Лепшае месца для турыстычнага аб’екта папраўдзе складана знайсці: менш за 30 кіламетраў ад Мінска, побач — Магілёўская траса...
Ілья СВІРЫН: — Апошняя акалічнасць таксама вельмі важная, бо недахоп незанядбаных адметнасцяў на шляху ад Мінска да Магілёва перашкаджае папулярнасці гэтага перспектыўнага турыстычнага напрамку.
Тамара СЕНЬ: — Да нас ужо і сёння экскурсіі ездзяць — нават не ведаю, хто іх арганізоўвае. Цэлае лета — аўтобусы адзін за адным, нават касцюміраваныя шоу ладзяцца...
Ілья СВІРЫН: — Я ўжо некалі пісаў: нікуды вам ад турыстаў не падзецца!
Надзея УСАВА: — Хочаце, распавяду пра аднаго з такіх турыстаў? Гэта Марк Рэстэліні, дырэктар знакамітай парыжскай “Пінакатэкі”, у якой праходзіла выстаўка “Суцін і Мадыльяні”. На пачатку ён не вельмі хацеў ехаць у Смілавічы: маўляў, што я там не бачыў. Але мы яго, разам з нашчадкамі мастакоў родам з Беларусі, усё адно павезлі: у Мінску, як вядома, не так і шмат месцаў, цікавых для такой публікі. І што б вы думалі? Французы адтуль з’язджаць не хацелі! Карова на полі, конь пасвіцца ля ракі... Яны залазілі на плот і здымалі падворкі дамоў. І пазней, калі я запыталася пра ўражанні ад паездкі на Беларусь, Смілавічы былі адназначны на вяршыні рэйтынгу! Госці нават памкнуліся купіць там адзін стогадовы драўляны дом: маўляў, чаму б там не нарадзіцца ў свой час Суціну? Французам гэта было б надзвычай цікава.
Сяргей ЧАРАНОВІЧ: — У Грушаўку таксама не зарастае народная сцяжына — часам па некалькі вялікіх груп на дзень прыязджае. Мне даводзілася ладзіць экскурсіі і для палякаў, і для немцаў, і для галандцаў — бо цікавасць да тых мясцін сярод замежнікаў немалая. Крыху ведаю іншыя мовы і таму часам разумею тое, пра што яны гутараць між сабой, абмяркоўваючы ўражанні. Ну што тут скажаш, не надта добра гэты аб’ект сёння пазіцыянуе Беларусь! Думаў ужо адмовіцца ад тых экскурсій, але... які сэнс? Той, каму цікава, і без мяне патрапіць у Грушаўку.
Віктар БАБАРЫКА: — На маю думку, любы паспяховы праект у галіне культуры павінен мець тры выразныя складнікі. Першы — гэта ідэя і лідары: канкрэтныя людзі, якія былі б адначасова і энтузіястамі, і спецыялістамі. Другі — падтрымка дзяржавы. Заўважце: я тут кажу нават не пра фінансавую падтрымку! Вельмі важна, каб органы ўлады выразна ўсведамлялі, што дадзены культурны пачын — сапраўды патрэбны для іх краю, і калі такое разуменне будзе, многія пытанні вырашацца самі сабой. І трэці — цікавасць з боку бізнесу , які, паверце, гатовы паспрыяць рэалізацыі добрай ідэі. У нас жа часта бывае так, што гэтыя тры фактары не складаюцца ў адно, не ўтвараюць адзінай сістэмы. Можна, вядома, абысціся і двума складнікамі (скажам, энтузіясты і бізнес, як гэта часам здаралася ў нашым выпадку з той жа калекцыяй Парыжскай школы), але самі ведаеце: крэсла на дзвюх ножках наўрад ці выпадае назваць трывалым.
Ілья СВІРЫН: — І сапраўды, як падаецца, было б няблага пачаць з самага галоўнага — з ідэі. Якім вам бачыцца магчымае прыстасаванне таго ж палаца ў Смілавічах?
Алена АЎРАМЕНКА: — Мы пыталі ў нашых навучэнцаў: што вы хацелі б бачыць у гэтай сядзібе? І адна дзяўчына, якая вучыцца на ветэрынара, адказала: чаму б не стварыць тут прыватную конна-спартыўную школу? А таксама звычайна ўсе кажуць пра гатэль з рэстаранам...
Надзея УСАВА: — У гэты палац “просіцца” музей, прысвечаны гісторыі будынка і звязанымі з ім слаўнымі постацямі — Агінскім, Манюшкам, Ваньковічам. Распавесці ёсць пра што і пра каго, ды і навуковы базіс будзе неблагім. Але наўрад ці прыватны інвестар захоча ўкладаць сродкі ў такі нерэнтабельны аб’ект. Гэта — справа дзяржаўная.
Віктар БАБАРЫКА: — Сапраўды, перад патэнцыйным пакупніком помніка спадчыны немінуча паўстае пытанне: гэта чыстае мецэнацтва, альбо, усё ж, бізнес-праект?
Ілья СВІРЫН: — А ці можна спалучыць гэтыя два складнікі, дзве формы ўласнасці і два праекты ў адно? Прыкладам, у старым палацы, дзе гасцяваў сам знакаміты кампазітар, стварыць музей, а ў новым, чыя гісторыя менш паважная па часе, — гатэль з рэстаранам. Натуральна, поўная музеефікацыя комплексу запатрабуе шалёных выдаткаў. У той самы час, пераўтвараць яго ў цалкам камерцыйны аб’ект — занадтна вялікая раскоша для нашай культуры.
Надзея УСАВА: — У Польшчы такіх “кентаўраў” нямала: частку плошчаў архітэктурнага помніка займае музей, адкрыты для ўсіх ахвотных, а побач з ім — звышдарагі гатэль з антыкварнай мэбляй. Дарэчы, падобныя VIP-аб’екты пакрысе з’яўляюцца і ў нас. Сядзіба Ваньковічаў у Сляпянцы не так даўно была набыта прыватнікам ды ўжо амаль адрэстаўравана, і там запланаваны дарагія рэстараны.
Аляксандр ЛЕНКОЎ: — Будзьма рэалістамі: сёння ні рэспубліканскі, ні мясцовыя бюджэты не ў стане забяспечыць патрэбнае фінансаванне для аднаўлення ўсіх нашых помнікаў спадчыны. Таму на ўзроўні Кіраўніка дзяржавы і пастаўлена задача прыцягваць на такія аб’екты інвестараў.
Сяргей ЧАРАНОВІЧ: — Ніхто ж не супраць. Але, як падаецца, тут варта добра падумаць: ці ўсё нам трэба прадаваць? Можа, пэўныя сядзібныя комплексы неабходна пакінуць ва ўласнасці дзяржавы — як наш своеасаблівы “залаты фонд”?
Зміцер ЮРКЕВІЧ: — У нас з калегамі былі думкі паспрабаваць набыць тую ж сядзібу ў Грушаўцы за сімвалічны кошт і пачаць паціху яе адраджаць уласнымі сіламі, але потым мы прыйшлі да высновы, што такія значныя аб’екты, усё ж, павінны заставацца ва ўласнасці дзяржавы.
Аднак, калі такі варыянт з нейкіх прычын немагчымы, лічу, за адраджэнне сядзібы павінны ўзяцца неабыякавыя грамадзяне — аматары гісторыі, дзеячы культуры. У кожным разе, я гатовы прыкласці для гэтага ўласныя намаганні.
Віктар БАБАРЫКА: — Нам, грамадзянам, вельмі важна разумець межы рэальных магчымасцей дзяржавы. Чаму б, напрыклад, не падзяліць усе нашы помнікі спадчыны на тры катэгорыі. Першая — гэта той самы “залаты фонд”: аб’екты, якія павінны застацца ў дзяржаўнай форме ўласнасці ды аднаўляцца за яе сродкі, бо гэта — наш нацыянальны гонар. Прычым такія спісы могуць складацца на розных узроўнях: рэспубліканскім, абласным, раённым. Другая катэгорыя — важныя для нас помнікі культуры, захаваць якія коштам дзяржбюджэту, аднак, не стае магчымасцей. Іх можна перадаць у прыватную ўласнасць, але толькі на адмысловых умовах — датычных, у тым ліку, і функцыянальнага прыстасавання. Урэшце, у апошнюю катэгорыю ўваходзяць тыя помнікі спадчыны, з якімі можна рабіць усё, што заўгодна, — вядома, у рамках заканадаўства.
Ілья СВІРЫН: — Неаспрэчна, тут паўстане пытанне адносна прынцыпаў класіфікацыі...
Віктар БАБАРЫКА: — І таму яна павінна стаць справай цэлага кансіліуму прафесіяналаў з бездакорнай навуковай рэпутацыяй. Вядома, пытанні тут у любым выпадку ўзнікнуць: кажуць, што сярод двух юрыстаў могуць быць тры розныя меркаванні, а сярод гісторыкаў, думаю, яшчэ больш... Але гэта ўжо “тэхнічныя складанасці” — у выніку дыскусій заўсёды можна прыйсці да кансэнсусу. А прынцыпова важна тое, каб першы крок у справе прыватызацыі помнікаў спадчыны быў менавіта такі — узважаная ды навукова матываваная класіфікацыя.
Сяргей ЧАРАНОВІЧ: — Сапраўды, такімі аб’ектамі, як Грушаўка, павінны займацца не аматары (кшталту мяне), а спецыялісты ў самых розных галінах — ад эканомікі да мастацтвазнаўства. Калісьці я спрычыніўся да праекта пераўтварэння Грушаўкі ў турыстычны цэнтр. Тады ён не быў рэалізаваны, што вельмі засмуціла. Але чым далей тым больш я задаюся пытаннем: а можа, яно і да лепшага? Я часта бываю ў той сядзібе, фатаграфую яе ў розную пару, ужо цэлую выстаўку падрыхтаваў... Гэта адна з нешматлікіх на Беларусі мясцін, дзе яшчэ раз-пораз адчуваеш той подых шляхецкай мінуўшчыны — нягледзячы на ўсё запусценне. Ці не будзе ён знішчаны пры пераўтварэнні сядзібы ў шыкоўны туркомплекс?
Надзея УСАВА: — Аднак тое самае можна сказаць і пра іншыя маёнткі...
Алена АЎРАМЕНКА: — Ды і смілавіцкі палац таксама. Зрабіўшы не так даўно экспазіцыю нашага музея пры каледжы, мы пераканаліся, што ці не кожная асоба, звязаная з гэтымі мясцінамі, — адметны дзеяч палітыкі, культуры, асветніцтва. Наша задача — захаваць не толькі матэрыяльную спадчыну, але і духоўную, перадаць яе дзецям.
Сяргей ЧАРАНОВІЧ: — Грушаўка — зусім не шэдэўр палацава-паркавага мастацтва, але не ў гэтым яе галоўная вартасць. Сядзібу праславіў пераважна адзін з яе былых гаспадароў — Тадэвуш Рэйтан. “Нязручны” чалавек, які зрабіў унікальны для сваёй эпохі ўчынак: асоба кінула выклік ці не ўсёй палітычнай ды эканамічнай эліце сваёй дзяржавы, Рэчы Паспалітай. Гэта было смяротна небяспечна! Таму сучаснікі, сваякі, і абвясцілі яго вар’ятам — хаця ніякіх дакументаў, якія пацвярджалі б псіхічную хваробу Рэйтана, даследчыкі і пагэтуль не выявілі. Але быў страх страціць сваю маёмасць...
Ілья СВІРЫН: — Самы час пачуць пра тое, што ж цяпер робіцца ў Грушаўцы.
Сяргей ЧАРАНОВІЧ: — Справа ўжо крыху зрушылася з месца. Ладная частка сядзібы — безгаспадарная, але на балансе тамтэйшай гаспадаркі знаходзяцца тры будынкі: кароўнік, які выкарыстоўваецца па прызначэнні і стварае ў гістарычным месцы адмысловую аўру, спіртоўня ды ўнікальнае па сваім архітэктурным рашэнні гумно. Калі паўстала пытанне аб вырабе прававызначальных дакументаў — а грошы ж трэба не абы-якія! — з’явілася задума перадаць тыя тры будынкі ў камунальную ўласнасць ды выкарыстаць у іх дачыненні Указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь
№ 108, які дазваляе прадаваць незапатрабаваныя аб’екты без ацэнкі, за адну базавую велічыню.
Аляксандр ЛЕНКОЎ: — Але ж гэты Указ ужо страціў сілу.
Сяргей ЧАРАНОВІЧ: — Райвыканкам пайшоў іншым шляхам. Аб’екты пакінуты на балансе гаспадаркі, і яна сама будзе рабіць усю дакументацыю, а потым ёй нейкім чынам гэта кампенсуецца. Не так даўно пачаўся працэс выключэння з Дзяржспіса тых аб’ектаў, якія ўжо не існуюць, бо былі страчаны. А далей — аўкцыён.
Аляксандр ЛЕНКОЎ: — Сапраўды, тры сядзібныя пабудовы, якія ўнесены ў Дзяржспіс, на справе ўжо не існуюць. Для таго, каб гэта зафіксаваць, патрэбна камісія, якая уключала б як спецыялістаў у галіне гісторыі, гэтак і прадстаўнікоў мясцовых уладаў. Але тут узнікае і іншае пытанне: чаму ж вы не афармляеце прававызначальныя дакументы проста цяпер? Прадстаўнікі мясцовых уладаў мне адказалі: пакуль мы не выключым гэтыя тры пабудовы, дык не зможам сітуацыю з месца зрушыць. І ў дадзеным выпадку, як мне падаецца, яны не маюць рацыі. Так, працэс выключэння можа зацягнуцца на пэўны час — гэта складаная працэдура. Дык чаму б ужо сёння не заняцца падрыхтоўкай дакументаў на кожны з ацалелых будынкаў?
Тамара СЕНЬ: — У нас таксама ёсць праблемы, датычныя асобных фрагментаў ансамбля. Прыкладам, флігель, які ўжо больш за 20 гадоў выкарыстоўваецца пад жытло.
Аляксандр ЛЕНКОЎ: — Значыць, трэба перасяляць жыльцоў.
Надзея УСАВА: — Такі досвед ужо ёсць, і тут няма нічога страшнага. Гэтая праблема — вырашальная.
Тамара СЕНЬ: — Можа, яно і так — на ўзроўні, скажам, райвыканкама. Але куды будзе перасяляць людзей установа адукацыі? Менавіта таму мы і імкнуліся перадаць помнік спадчыны ў камунальную ўласнасць. Ёсць і яшчэ адна праблема. Як выявілася, невялічкі будынак вартаўніка ўжо прададзены прыватніку. Ён хацеў там адкрыць кавярню, але яму не дазволілі, бо аб’ект мае статус гісторыка-культурнай каштоўнасці.
Аляксандр ЛЕНКОЎ: — Прабачце, але тут я не бачу ніякай логікі. Кавярні ды рэстараны размяшчаюцца ў многіх замках ды палацах — і за мяжой, і ў нас ужо таксама. Што ў гэтым кепскага?
Віктар БАБАРЫКА: — Пад час правядзення выстаўкі мастакоў Парыжскай школы мы пасягнулі на “святая святых” — у Нацыянальным мастацкім музеі з’явілася кавярня, упершыню на Беларусі. Нехта нават усклікнуў: рэвалюцыя! Хаця за мяжой музеі, што не маюць уласных кавярняў — вялікая рэдкасць.
І праблема не такая легкаважкая, як многім здаецца. Нядаўна мы збіраліся зладзіць вялікае мерапрыемства ў адноўленым Нясвіжскім замку. Але тут жа сутыкнуліся з пытаннямі: дзе харчавацца і начаваць гасцям, як ім стварыць насычаную і цікавую праграму? Тых адказаў на гэтыя пытанні, якія б задаволілі нас і гасцей, на жаль, сёння няма. Адпаведна, пакуль не будзе вырашана праблема з інфраструктурай, мы наўрад ці зможам годна прадставіць беларускую культурную спадчыну. Уявіце, быццам нейкі прадпрымальнік вырашыў наладзіць эфектыўную вытворчасць без затрат на сыравіну, энергію, заробкі... Даруйце, але так не бывае!
Аляксандр ЛЕНКОЎ: — Па вялікім рахунку, палітыка дзяржавы па перадачы помнікаў спадчыны ў прыватную ўласнасць ставіць перад сабой задачу вырашэння, у тым ліку, і праблемы з інфраструктурай. Іншая справа, што для інвестараў пакуль бракуе матывацый. Апрача вырабу праектна-каштарыснай дакументацыі, уласнік абавязуецца аднавіць і захаваць помнік у яго першапачатковым выглядзе. А гэта — сур’ёзныя абмежаванні для рэалізацыі камерцыйных намераў. Іншая справа, каб дадатковыя выдаткі хаця б часткова кампенсаваліся, скажам, падатковымі льготамі — прынамсі, на той перыяд, пакуль ідуць аднаўленчыя работы. У свой час для ўласнікаў аб’ектаў спадчыны ўжо былі пэўныя льготы па выплаце падатку на дададзеную вартасць пры правядзенні рэстаўрацыйных работ, але, на жаль, з 2007 года яны былі адменены. Сёння засталася хіба льгота па выплаце падатку на нерухомасць — і тое ў тым выпадку, калі будынак трапляе ў адмысловы спіс. Адпаведна, пытанне пра прэферэнцыі для інвестара ў сферу спадчыны пакуль застаецца адкрытым.
Віктар БАБАРЫКА: — Ведаеце, я так сказаў бы: нават не заахвочвайце — галоўнае, не карайце. Як, напэўна, многія ведаюць, мы набылі і прывезлі на Беларусь калекцыю твораў нашых суайчыннікаў з Парыжскай школы — яна, дарэчы, атрымала статус матэрыяльнай рухомай гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Але калі мы ўвозілі калекцыю на тэрыторыю краіны, ад нас запатрабавалі заплаціць падатак на дадатковую вартасць, і кампенсацыя гэтых выдаткаў расцягнулася амаль на год! І справа тут нават не ў грошах — справа менавіта ў адносінах. Бо што атрымліваецца: мы вярнулі на Беларусь нашу культурную спадчыну, а нас за гэта ўзялі і “пакаралі”! Бізнес-структура, якая хоча зрабіць нешта добрае для нашай культуры, апынаецца ледзьве не ў ролі мазахіста. Мабыць, менавіта таму і ахвотных не так шмат, як магло бы быць... Або яшчэ такі нюанс. Папраўдзе прыкра чытаць у газетах фразы кшталту “Адзін з банкаў прывёз на Беларусь творы Парыжскай школы”. Як быццам мы зрабілі нешта настолькі брыдкае, што нават наша імя ў прыстойных колах нельга вымавіць! Так, я разумею: дзейны на сёння Закон аб рэкламе... Але, як кажуць, асадак застаецца.
Надзея УСАВА: — На маю думку, павысіць інвестыцыйную прыцягальнасць аб’екта можа і добрае інфармацыйнае выданне, прысвечанае таму самаму смілавіцкаму палацу. Бо тлумачыць бізнесмэнам па пальцах яго багатую гісторыю — неяк не салідна. Ляхавіцкі райвыканкам з дапамогай такога рупліўца, як Сяргей Чарановіч, зрабіў вялікую справу — выпусціў прыгожыя і густоўныя брашуры, прысвечаныя Грушаўцы ды іншым адметнасцям края. А чаму ж на Чэрвеньшчыне іх няма? Здавалася б, мясцовыя ўлады павінны былі парупіцца...
Тамара СЕНЬ: — На жаль, Чэрвеньскі райвыканкам нам увесь час адказвае, што ўвогуле не мае дачынення да гэтага помніка — хіба толькі ў плане кантролю за выкананнем заканадаўства аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны.
Аляксандр ЛЕНКОЎ: — Скажыце, а Міністэрства сельскай гаспадаркі — хіба не дзяржаўны орган? Чаму ж яно не можа прыйсці да паразумення з Чэрвеньскім райвыканкамам і сумеснымі намаганнямі зладзіць належную прэзентацыю аб’екта? Бо гэта — праблема з праблем. Да нас пастаянна звяртаюцца патэнцыйныя інвестары, якія кажуць, што шукаюць інфармацыю пра тыя сядзібы, што прадаюцца — і нідзе яе не знаходзяць. Урэшце, абодва згаданыя органы маюць свае сайты. Але звесткі пра смілавіцкую сядзібу вы там не знойдзеце.
Ілья СВІРЫН: — На маю думку, раённыя сайты ў дадзеным выпадку — не самыя эфектыўныя сродкі пошуку інвестараў. Мала хто з іх будзе маніторыць 118 падобных рэсурсаў, шукаючы сярод бросавых ферм і зернесховішчаў патрэбны яму аб’ект спадчыны. Даўно паўстала патрэба стварэння нейкага адмысловага партала, прысвечанага продажу гістарычнай нерухомасці, каб любы ахвотны мог яго адкрыць — і даведацца ўсю патрэбную інфармацыю: што прадаецца, што рыхтуецца да продажу, якія патрабаванні...
Тамара СЕНЬ: — Урэшце, брашурку мы і самі можам выдаць, але ці вырашыць яна лёс сядзібы?
Надзея УСАВА: — Грукайце, і вам адчыняць!..
Тамара СЕНЬ: — Мы толькі гэтым і займаемся, хаця дагрукацца пакуль не атрымліваецца.
Віктар БАБАРЫКА: — Бывае, бізнесмэн укладае грошы ў пэўны аб’ект, і ўжо на стадыі рэалізацыі праекта яму раптам паведамляюць: твая будоўля — парушэнне Закона аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны. А ён, бедачына, нават і ведаць не ведаў, што пачаў будаўніцтва на месцы стаянкі старажытнага чалавека... Дык хто тут вінаваты?
Аляксандр ЛЕНКОЎ: — Мы ўжо не раз сутыкаліся з падобнай праблемай: на аўкцыён выстаўляецца помнік спадчыны, але яго ўласнік не тлумачыць патэнцыйным пакупнікам, што з такімі аб’ектамі можна рабіць, як з імі належыць працаваць. І таму калі да нас звяртаюцца з просьбай узгадніць адчужэнне таго ці іншага аб’екта для далейшага яго продажу, мы просім, каб ва ўмовах правядзення аўкцыёна абавязкова прысутнічаў выраз “гісторыка-культурная каштоўнасць”, каб адразу было разуменне, што на гэты аб'ект распаўсюджваюцца асаблівыя патрабаванні заканадаўства. Бо сёння інвестары і сапраўды часцяком купляюць ката ў мяху, не ўсведамляючы сваіх далейшых абавязкаў.
Ілья СВІРЫН: — А ці можна на стадыі аўкцыёна нейкім чынам перадвызначыць функцыянальнае прызначэнне? Прыкладам, абавязаць новага ўласніка выкарыстаць найбольш каштоўныя з гістарычнага пункту гледжання плошчы пад музейную экспазіцыю?
Аляксандр ЛЕНКОЎ: — Заканадаўства абмяжоўвае функцыянальнае прызначэнне толькі ў некаторых выпадках — скажам, помнік спадчыны не можа быць прададзены вайсковаму фарміраванню, у ім нельга размяшчаць шкодную вытворчасць. А вось што да астатняга, тут няма пэўнасці. Хаця самі ўласнікі цалкам могуць паставіць тыя ці іншыя канкрэтныя ўмовы. Прыкладам, прапанаваць пакупніку пэўную канцэпцыю выкарыстання. Дарэчы, а ці ёсць нейкія задумы адносна функцыянальнага прыстасавання пабудоў грушаўскай сядзібы?
Сяргей ЧАРАНОВІЧ: — Пакуль гэта пытанне без адказу. І я баюся, што сапраўдная Грушаўка будзе страчана. Так, сёння ў нас, магчыма, бракуе фінансаў, але калі мы цяпер ператворым такія помнікі спадчыны ў камерцыйныя аб’екты, ці скажуць нам за гэта “дзякуй” нашчадкі? І што з гэтага ў выніку атрымаецца? Зрэшты, на Ляхавіччыне ўжо купілі адну сядзібу, у Савейках. Будзем назіраць за працэсамі, якія там распачнуцца.
Ілья СВІРЫН: — Ляхавіцкі раён на сёння не мае нейкай сваёй “разыначкі”, здольнай выклікаць устойлівыя асацыяцыі. Ды і музея ў ім, здаецца, няма ніводнага — што і наогул рэдкасць для нашай краіны. Таму, як падаецца, Ляхавіччыне Грушаўка патрэбна больш, чым каму яшчэ.
Зміцер ЮРКЕВІЧ: — Для палякаў Рэйтан — сапраўды знакавая фігура, але ж яго постаць моцна міфалагізавана. А пра тое, што ён беларус па паходжанні, ніхто не згадвае. І менавіта таму нам, беларусам, важна самім парупіцца пра ўвекавечванне памяці гэтага героя — а не чакаць, што гэта зробяць замежныя кампаніі, якія сёння нярэдка набываюць шляхецкія сядзібы ў нашай краіне. Натуральна, захаванне беларускай мінуўшчыны не ўваходзіць у лік іх прыярытэтных задач і бізнес-інтарэсаў.
Ілья СВІРЫН: — Хаця, здавалася б, моладзь патрабуе такіх герояў. Ледзь не ў кожнага трэцяга нашага тынэйджара — майка ці бейсболка з выявай Чэ Гевары. Украінцы вунь пачалі раскручваць у супрацьвагу яму бацьку Махно — маечкі таксама ўжо прадаюцца...
Зміцер ЮРКЕВІЧ: — Тадэвуш Рэйтан у якасці героя важны для нас яшчэ і таму, што ён здзейсніў мужны ўчынак без праліцця крыві. Бо, хаця і быў добрым ваяром, але змагаўся за сваю справу не шабляй — як у тыя часы было прынята, — але словам, выкарыстоўваючы парламенцкія метады і дзейнічаючы ў рамках закону.
Сяргей ЧАРАНОВІЧ: — У Ляхавічах сляды Рэйтанаў прасочваюцца і пагэтуль. Мы сёння карыстаемся трыма будынкамі, якія паўсталі па фундацыі роду, прыкладам, — паліклініка месціцца ў былым касцёле. І таму паўстае лагічнае пытанне: чаму б не ўвекавечыць гэтае прозвішча ў назве адной з вуліц? Ведаеце, у нас ёсць вуліца Сцяпана Разіна, а вось вуліцы Тадэвуша Рэйтана — няма.
Ілья СВІРЫН: — У Смілавічах таксама не знойдзеш вуліц Манюшкі і Суціна. Падаецца, не ўсе іх суайчыннікі пакуль усвядомілі, што гэтыя постаці маюць не абы-якое дачыненне да нашай гісторыі...
Віктар БАБАРЫКА: — Суцін наш хаця б таму, што ён тут нарадзіўся і пражыў першыя гады жыцця — час, самы важны для фарміравання асобы, калі чалавек спазнае першы жыццёвы досвед, першыя, і таму самыя моцныя эмоцыі. Менавіта ў Смілавічах Хаім Суцін упершыню ўбачыў неба, траву, твары людзей — і гэтыя вобразы адбіліся ў ягонай свядомасці назаўжды. Ды і маляваць ён пачаў менавіта ў Смілавічах. А далей... далей яму проста “паставілі тэхніку”, даўшы магчымасць выявіць тое, што ўжо было назапашана.
Ілья СВІРЫН: — Сядзіба ў Грушаўцы ўключае з дзясятак будынкаў, што паўсталі ў розныя часы. З мемарыяльнага пункту гледжання, найкаштоўны з іх — гэта флігель-“мураванка”, дзе правёў апошнія гады Тадэвуш Рэйтан. І таму паўстае пытанне: ці не варта тут правесці пэўную дыферэнцыяцыю? Бо калі інвестар пераўтворыць у гатэль напаўзруйнаваную стайню, хто яго ў тым папракне? А вось калі ён “мураванку” прыстасуе, скажам, у якасці лазні... Натуральна падзел гістарычнага помніка паміж рознымі ўласнікамі — справа заганная, але ж тут і выпадак — асаблівы. Можа, ёсць мэтазгоднасць адасобіць гэты флігель разам з капліцай-спачывальняй ад усяго астатняга комплексу ды, усё ж, пакінуць іх на балансе дзяржавы і музеефікаваць? Балазе, абодва будынкі зусім маленькія, і таму неймаверных сродкаў не запатрабуюць.
Сяргей ЧАРАНОВІЧ: — Мне падаецца, гэта добрая ідэя. Увогуле, калі атрымаецца вярнуць да жыцця хаця б гэты будынак, ён стане абліччам сядзібы. Глядзіш, і дапамога з’явіцца.
Ілья СВІРЫН: — Цяпер тая самая камяніца — папраўдзе ў крытычным стане. Яшчэ колькі гадоў, і праблема вырашыцца сама сабой...
Зміцер ЮРКЕВІЧ: — Сапраўды, пытанне, з чаго пачынаць у Грушаўцы, нават не паўстае. Таму мы з калегамі першачарговай задачай паставілі правесці прэвентыўную кансервацыю “мураванкі” ды ўжо распрацавалі немудрагелістую канструкцыю, якую неўзабаве плануем прадаставіць на суд спецыялістаў з Міністэрства культуры краіны. Калі ўсё атрымаецца, сёлета нейкі дах над будынкам будзе.
Таксама ёсць задума аднавіць традыцыю правядзення ў Грушаўцы культурных імпрэз, зладзіўшы там улетку наш фестываль “Дах”. А што далей? Вядома, хацелася б бачыць там музей — ці, хутчэй, нават Цэнтр старадаўняй шляхецкай культуры, дзе знайшлося б месца і культурным падзеям, і гастранаміі, і коням беларускай вупражной пароды, што цяпер на мяжы вынішчэння. Такі аб'ект мог бы стаць моцным і самадастатковым культурна-гістарычным асяродкам, здатным паспрыяць пазітыўным зрухам не толькі ў сацыяльнай сферы, але таксама і ў эканоміцы рэгіёна.
Надзея УСАВА: — У тых жа Смілавічах музейная экспазіцыя “Прастора Хаіма Суціна” была створана намаганнямі трох-чатырох чалавек — і перадусім небезвядомага рупліўца Уладзіміра Шчаснага. Прытуліў нас Дом дзіцячай творчасці, выдзеліўшы два класы. Праект абыйшоўся ў 10 тысяч долараў, якія выдаткавала Парыжскае бюро UNESCO. У той экспазіцыі нават шыльды не было. Але калі з’явіліся артыкулы ў друку, наша сціплая “Прастора Хаіма Суціна” раптам зацікавіла ўсіх! Выкладчыца ДДТ Святлана Хасяневіч узяліся ладзіць там экскурсіі на грамадскіх пачатках. На першую пару ёй было цяжкавата (пра Суціна расказваць складана, гэта ж не Шышкін), будучыня экспазіцыі была непрадказальная, але, калі сталі прыбываць цэлыя дэлегацыі дыпламатаў ды вядомых асоб з Беларусі і замежжа, энтузіязму прыкметна паболела!
А далей праект стаў спакваля разрастацца. Прыкладам, “Белгазпрамбанк” выдаткаваў грошы на ўказальнік у цэнтры Смілавічаў (якога нам так не ставала), на рамы для выставак дзетак з ДДТ і іх паездку ў віцебскі музей Шагала... Адпаведна, і сапраўды важна пачаць, пры гэтым заяўляючы пра сябе.
Ілья СВІРЫН: — Безумоўна, “Прастора…” — гэта вельмі ўдалы прыклад музейнай экспазіцыі, зробленай у самых сціслых фінансавых варунках. Але... Як падаецца, сам маштаб постаці Суціна вымагае, усё ж, прынцыпова іншага падыходу. Тое самае, дарэчы, тычыцца і іншай знакамітай фігуры, звязанай са Смілавічамі, Станіслава Манюшкі. Наколькі мне вядома, яго музей у Азёрным і пагэтуль знаходзіцца ў “падвешаным” стане: школа, пры якой ён у свой час быў створаны, прададзена прыватнай фірме з Расіі. Я ўжо не кажу пра экспазіцыю, якая не мянялася з савецкіх часоў.
Алена АЎРАМЕНКА: — Калі мы ездзілі туды на экскурсію з навучэнцамі каледжа, дырэктар музея спецыяльна ўключала абагравальнікі, бо стацыянарнага ацяплення там няма ўжо каторы год.
Ілья СВІРЫН: — Уласна, гэта я да таго, што праблемы з тэматыкай музейнай экспазіцыі ў былым палацы наўрад ці могуць узнікнуць. Згадайма і яшчэ аднаго прадстаўніка Парыжскай школы — Сэма Зарфіна, які таксама нарадзіўся ў Смілавічах.
І напрыканцы нашай гутаркі — крыху правакацыйнае пытанне да Віктара Дзмітрыевіча. Наколькі вядома, цяпер вы шукаеце магчымасці здзяйснення грандыёзнага праекта “Арт-Беларусь”. Калі ў якасці пляцоўкі вам на спрыяльных умовах будзе прапанаваны той самы Смілавіцкі палац, ці сталі б вы разглядаць падобную прапанову?
Віктар БАБАРЫКА: — Паўтаруся: культурны праект павінен мець тры складнікі, і першы з іх — гэта менавіта ідэя, якую адстойвае канкрэтны лідар. Калі ўсе агучаныя вышэй разумныя і добрыя памкненні ўвасобяцца ў нешта больш-менш канкрэтнае, калі будзе сапраўды зразумела, каму і дзеля чаго патрэбна аднаўленне палаца ў Смілавічах, калі з’явіцца той самы лідар, без якога справа не зрушыцца, тады можна будзе далей весці гутарку. А пакуль ваша пытанне не мае адказу.
Фота Юрыя ІВАНОВА