ШТО Я ВЕДАЮ ПРА ГІБЕЛЬ ПЭНА?

— ...Дык вось, узнікае пытанне: што прымусіла старога Пэна пайсці на такі дэмарш — перадаць сваю калекцыю кудысьці за мяжу? Прычым ён жа добра разумеў, да якіх драматычных вынікаў усё гэта можа прывесці. Савецкую ўладу мастак безагаворачна прыняў, актыўна працаваў і як жывапісец, і як педагог. А вось ці стаў ён пазней яе праціўнікам, ці асуджаў дзеянні Сталіна па кіраўніцтве дзяржавай — на гэтыя пытанні павінен быў адказаць сам Пэн. Тым не менш, асмельваюся сказаць, што дысідэнтам яго ніяк нельга назваць.

Ён ніколі не выступаў з палітычнымі прамовамі, нічога не падпісваў, нікога, прынамсі, услых, не асуджаў. А калі з кім і канфліктаваў (напрыклад, з Керзіным), то гэта датычылася толькі нейкіх адміністрацыйна-арганізацыйных пытанняў працы наваяўленага Віцебскага мастацкага тэхнікума.

Аднойчы такі канфлікт, як мне расказвалі бацькі (ці то ў 1923-м, ці то ў 1924 годзе), скончыўся сыходам Пэна з тэхнікума. Каб пракарміцца, ён уладкаваўся настаўнікам рысавання ў нейкі электрамеханічны тэхнікум. Вось што ён пісаў у лісце да таго ж І.Мальцына: “Пачуваю сябе вельмі дрэнна — як маральна, так і матэрыяльна. Ужо некалькі месяцаў як няма заказаў. У механічным тэхнікуме атрымаю 7 руб. 23 кап. у месяц. Вось і ўсё. Словам, не вельмі добра нашаму брату…”

Праўда, з 1925 г. Юрый Масеевіч стаў атрымліваць персанальную пенсію ў памеры 25 рублёў. І нават па рашэнні ІІ З’езда Саветаў Віцебшчыны атрымаў званне “Заслужаны яўрэйскі мастак Віцебшчыны”. Не ведаю, радаваўся гэтай падзеі мастак ці застаўся абыякавым. Але ён адчуваў сябе па-сапраўднаму проста шчаслівым, калі знаходзіў дзесьці на Смаленскім рынку патрэбны яму “аб’ект” — цікавага чалавека — і пераконваў яго папазіраваць. Мог працаваць суткамі і не клапаціцца пра харч, пра свой надта неўладкаваны побыт. Ягоная ежа — гэта грэчневая каша раніцай і ўвечары, часам — селядзец-”шатландка”, чай з кавалкамі цукру, некалькі бульбачак, цыбуля, памідоры, а за поліўкай ён хадзіў з бідончыкам у сталовую, што знаходзілася побач з домам. Незадоўга да нашага першага прыезду да Пэна мастак якраз намаляваў карціну “Снеданне. Аўтапартрэт”, дзе паказаў, як і чым харчуецца раніцай. Прычым ва ўтульнасці і з задавальненнем…

Калі мы бачылі Пэна ў яго кватэры апошнім разам, ён ужо жыў зусім адзін. Ягоная старэйшая сястра Лісіцына раней доўгі час жыла з ім, вяла яго хатнюю гаспадарку, даглядала мастака, але памерла, здаецца, у 1934 годзе і была пахавана на Старасямёнаўскіх могілках. І мастак застаўся ў адзіноце. Звыклая цішыня парушалася толькі зрэдку, пад вечар, калі прыходзілі старыя сябры ці яго вучні, якія маглі штосьці маляваць акварэллю пад наглядам майстра.

У маі 1936-га, Юрый Масеевіч нам здаваўся ўжо вельмі старым. Дрэнна хадзіў, дрэнна бачыў. І ў той жа час імкнуўся шмат працаваць. Памятаю, у адным пакоі стаялі на двух мальбертах новыя палотны з яшчэ свежай фарбай: партрэт цудоўнай дзяўчыны ў ліловай сукенцы і партрэт элегантнай жанчыны ў белай блузцы, аздобленай фіялетавымі кветкамі браткоў, якая сядзіць у крэсле. Яшчэ было палатно, дзе рыжавалосая аголеная дзяўчына з вялікім клункам рэчаў імкнецца забрацца на паддашак і ўртавацца там ад пагрому, а на заднім плане бачыліся маленькія трухлявыя хаткі мястэчка. Запомнілася і алегарычная карціна. Там на лясной дарозе стаяў Ленін, а побач — жанчына-сялянка ў беларускіх нацыянальных строях, якая ў паўсне паклала галаву на калені. А на другім плане, зверху — зіхацела вясёлка. Гэта значыць, Ленін нібы заклікаў дзяўчыну да новага шчаслівага жыцця. Карціна, як я сёння разумею, выглядала наіўна, выпадала, так бы мовіць, з пэнаўскага вобразна-пластычнага стылю, але для мяне тады, дзяўчынкі, здавалася цікавай. А вось работа “Муза і Смерць” мне зусім не падабалася: навявала нейкі смутак і адарванне.

Затое падабаўся “Развод”, дзе раз’юшаны мужчына, які прывёў сваю прыгажуню-жонку да сінагагальных і грамадскіх старшынь, патрабаваў разводу, а пісар (на другім плане) не мог сабе ўявіць, як можна адмаўляцца ад такога скарбу. Цікавае палатно “Сват”: персанаж стаіць на вуліцы мястэчка, абдумваючы план сваёй чарговай камбінацыі, і складаная работа думкі адлюстроўваецца на яго твары. А ў глыбіні карціны — два сялянскія — яўрэйскі і беларускі — домікі, худая каза і парася. Канешне ж, “Гадзіншчык” — мабыць, адзін з лепшых твораў жывапісца па глыбокай псіхалагічнай характарыстыцы героя, па кампазіцыі і па-майстэрску выпісаных атрыбутах. Памятаю яшчэ выяву параненага маладога салдата, які ляжаў на ложку, вакол яго — спагадлівыя сваякі, а над ложкам хворага вісеў партрэт... Карла Маркса. На сценах было таксама шмат іншых твораў, жанравых замалёвак, партрэтаў, гарадскіх і вясковых пейзажаў, цудоўная копія “Старога ў чырвоным” Рэмбранта, партрэт Бетховена. А ў невялічкім пакойчыку накшталт спальні мастак захоўваў чатыры ці пяць ню, некалькі эцюдаў жаночых галовак, якія ён мала каму паказваў…

Што мяне заўсёды асабліва ўражвала, дык гэта тое, як у кватэры мастака магло размясціцца столькі соцень карцін, напісаных у розны час! Там былі такія цудоўныя палотны, як “Сват”, “Кравец”, “Сляпы са скрыпкай”. Фаварытам з’яўлялася, безумоўна, гумарыстычная карціна пра гандляра-разносчыка, які хацеў трапіць дамоў своечасова, да пачатку свята. Ён імчыцца з усіх ног, бачыць, што ў крайніх скасабочаных местачковых хатках запаліліся суботнія свечкі, а ў гэты час з яго заплечнага мяшка вылятае наравісты, стракаты певень, набыты выпадкова.

Канешне ж, назвы многіх работ не запомніла. Мне бацькі казалі, што перад нашым першым прыездам у Віцебск, Юрый Масеевіч чамусьці змяніў абстаноўку сваёй кватэры. Прыбраў лішнюю мэблю. У першым пакоі паставіў толькі тры крэслы, у другім — карычневую дэрмацінавую канапу, у трэцім — тахту, накрытую белым даматканым палатном. Але ва ўсіх пакоях — ад падлогі да столі — віселі карціны. Адсутнасць мэблі давала магчымасць добра іх разглядзець. Усё было прадумана Пэнам як бы для будучай пастаяннай музейнай экспазіцыі. Хаця, прыгадаю, калі-нікалі штосьці ў “экспазіцыі” трошкі змянялася.

Словам, больш чым годны вынік яго доўгага творчага шляху, які распачаўся яшчэ ў пецярбургскай Акадэміі мастацтваў, затым — у Дзвінску, дзе ён у якасці вучня маляра зарабіў свой першы ганарар, потым — у Рызе. Затым каля васьмі гадоў Пэн жыў у маёнтку барона Мікалая Мікалаевіча Корфа на беразе Заходняй Дзвіны ў мястэчку Крэйцбург Дзвінскага павета Віцебскай губерні. Там жа зрабіў у “чысцякоўскім” духу цудоўны пакаленны партрэт яго жонкі — баранэсы Корф. А прадоўжыўся і скончыўся гэты шлях у блаславёным Віцебску, куды Пэн прыехаў па запрашэнні мясцовага губернатара Уладзіміра Аляксандравіча Левашова. Менавіта з дапамогай апошняга Пэн у самым канцы пазамінулага стагоддзя стварыў у Віцебску сваю прыватную школу-майстэрню малюнка і жывапісу, якая і стала асновай будучай знакамітай на ўвесь свет Віцебскай мастацкай школы. А роўна праз 10 гадоў, у 1906-м, сюды паступіў вучыцца, хаця і на вельмі кароткі час, Марк Шагал.

…Дзесьці краем вуха чула, што Пэн аднойчы папрасіў гарадское кіраўніцтва ператварыць яго кватэру ў дзяржаўны музей. Мо і так. Але, напэўна, атрымаў адмову, бо хутка пасля гібелі мастака кватэра была заселена віцебскімі чаргавікамі, а карціны часова размясцілі ў архівах розных навучальных устаноў горада. Трэба сказаць, што ў 1930-я мясцовае кіраўніцтва ды і большасць членаў аргкамітэта будучага Саюза беларускіх мастакоў ставіліся да Пэна менш уважліва, чым у 20-я. Былі начыста забыты ранейшыя абяцанні наконт шматлікіх ільгот як першаму заслужанаму мастаку Віцебшчыны. Не клапаціліся пра яго побытавыя патрэбы. Без сумнення, унутраны пратэст Пэна не насіў палітычнага характару — усё было абумоўлена асабістымі матывамі і надзеяй на тое, што ягоная калекцыя карцін атрымае тое, што яна заслугоўвае…

Тым не менш, мастак быў забіты бязлітасна, люта, жорстка — нават па мерках 1937 года. Я добра памятаю тыя часы, калі дастаткова было выпадкова кінутага слова ці ананімкі на суседа, каб чалавека ператварыць у “ворага народа” або проста яшчэ да суда паплаціцца галавой, як гэта здарылася, напрыклад, у Мінску з Саламонам Міхоэлсам — пазней, у студзені 1948 года. Можа, і Пэна напаткала такая доля?..

(Працяг будзе.)