Мемарыяльны комплекс “Брэсцкая крэпасць — герой” з’яўляецца адным з тых гісторыка-культурных аб’ектаў (не хочацца называць яго “брэндам”), якія не патрабуюць ні агрэсіўнага піяру, ні пошуку адмысловых крэатыўных хадоў для таго, каб “зацягнуць” да сябе наведвальнікаў: народная сцяжына сюды папраўдзе не зарастае. Асабіста ўпэўнілася, што не толькі экскурсійныя групы, але і прыватныя кампаніі ў тры-пяць чалавек на тэрыторыі комплексу — з’ява, так бы мовіць, пастаянная. “За мінулы год мы правялі каля ста мерапрыемстваў, крэпасць наведала больш чым 350 тысяч чалавек, — і гэта толькі ўлічаныя”, — распавядае дырэктар комплексу Рыгор БЫСЮК.
— Ды ўсё ж, Рыгор Рыгоравіч, нягледзячы на тую славу, якой Брэсцкай крэпасці не займаць, і на адсутнасць неабходнасці яе “рэкламавання”, што сёння робіцца ў Мемарыяльным комплексе для таго, каб наведвальнікі не проста пабывалі ў Цытадэлі, але і захацелі вярнуцца сюды яшчэ раз?
— Літаральна ў кастрычніку мінулага года, пад час нашай метадычнай вучобы, калегі з музея “Зеелаўскія высоты”, якіх мы запрасілі, паводле сваіх архіўных даных паведамілі надзвычай цікавы факт: аказваецца, на пачатку вайны, у першыя дваццаць хвілін абстрэлу Брэсцкай крэпасці, на яе тэрыторыю было выпушчана з рознай зброі каля пяці тысяч снарадаў і бомб! Толькі ўявіце сабе гэта... Вось вам дэталь у тэму пытання.
У нас бывае шмат не толькі айчынных, але і замежных турыстаў: паводле статыстыкі, у крэпасці пабывалі прадстаўнікі 140 краін свету. І, прыкладам, адзін з прадстаўнікоў амерыканскай дэлегацыі некалькі разоў звяртаўся да мяне з пытаннем: “Не разумею, навошта абаронцы крэпасці так зацята змагаліся і паклалі тут свае жыцці, калі фашысты былі ўжо за Мінскам? Няўжо не лепш было б здацца ў палон, магчыма, застацца ў жывых і скласці свой лёс іншым, больш шчаслівым, чынам?” Мне прыемна і важна, што нашым суграмадзянам, прычым самых розных пакаленняў, не патрэбна тлумачыць, што такое патрыятызм людзей, якія абаранялі не проста Брэсцкую крэпасць, а — сваю Радзіму, родных, уласныя грамадзянскія перакананні. Менавіта таму сёння людзі ідуць сюды, каб пакланіцца гэтай мужнасці, аддаць ёй даніну павагі.
Невыпадкова і Прэзідэнт краіны ў свой час прыняў рашэнне, якім вызначыў, што Брэсцкая крэпасць — цэнтр патрыятычнага выхавання. Неаднойчы мне даводзілася чуць ад тых жа расіян, што ў іх да патрыятычнага выхавання моладзі не падыходзяць так грунтоўна, сістэмна і на самым высокім дзяржаўным узроўні, як у нас. Невыпадкова і тое, што за апошнія дзесяць з невялікім гадоў у рэстаўрацыю ды іншыя віды работ у крэпасці было ўкладзена 19 мільярдаў рублёў, з якіх дзве трэці — фінансы, выдаткаваныя з рэспубліканскага бюджэту.
У нашых супрацоўнікаў, па сутнасці, адзін па-сапраўднаму выхадны дзень — 1 студзеня. У астатні ж час мы працуем, не зважаючы нават на афіцыйны графік работы: калі да нас прыязджаюць групы, якія спазняюцца да закрыцця, альбо, наадварот, завітваюць надзвычай рана, мы ўсё роўна даём ім магчымасць пазнаёміцца з музеем, скласці ўражанне пра Брэсцкую крэпасць…
— А як вы працуеце з вучонымі, даследчыкамі? Ці можаце сказаць, на колькі працэнтаў тэрыторыя крэпасці сёння вывучана?
— Тут працы яшчэ надзвычай шмат. Безумоўна, справа рухаецца. Так, летась, 25 верасня — у чарговую гадавіну адкрыцця мемарыялу, — мы нанеслі на памятныя пліты новыя прозвішчы: колькасць невядомых абаронцаў Брэсцкай крэпасці зменшылася на два. Замовілі літары для яшчэ аднаго “знойдзенага”. Але ж... З больш як 1 020 пахаваных астанкаў на сённяшні дзень, разам з адкрытымі, вядомы ўсяго толькі 276 прозвішчаў. А вы ж ведаеце: вайна не скончыцца, пакуль не будзе пахаваны апошні салдат...
— У вашым штаце ёсць спецыялісты, якія адмыслова займаюцца пошукава-даследчыцкай дзейнасцю?
— Безумоўна, гэтай дзейнасцю займаюцца нашы навуковыя супрацоўнікі, але, разам з тым, нам вельмі дапамагае 52-і пошукавы батальён, ён праводзіць вялікую працу. Аднак жа ў рэспубліцы шмат такіх мясцін, дзе патрэбна актыўная пошукавая работа...
— А валанцёры?
— Паколькі гэта — спецыфічны від дзейнасці, звязаны, у тым ліку, і з рызыкай для жыцця, валанцёры не маюць права на падобныя работы. Аднак увогуле ахвотнікаў дапамагчы крэпасці — хапае. Не першы год да нас прыязджаюць валанцёры з Масквы. Каля сотні чалавек, яны праводзяць тут амаль усё лета, прычым не проста “культурна адпачываюць” ды ладзяць сабе экскурсіі, а аказваюць заўважную дапамогу, вызываючыся на самыя няўдзячныя работы. Прыкладам, выдаляць траву, што прарастае паміж тратуарнымі пліткамі: можаце ўявіць сабе, што гэта за праца, калі агульная тэрыторыя тратуараў, дарожак ды плошчаў у крэпасці — сем гектараў! Усяго дваццаць гектараў з сямідзесяці, што складаюць плошчу мемарыяла, можна касіць трактарам, астатняе — выключна “ручная” работа: праца трымерам... Так што валанцёрам у нас занятку хапае.
— А што новага прапаноўвае музей наведвальнікам?
— Зараз мы актыўна працуем над стварэннем яшчэ адной экспазіцыі (а па сутнасці — яшчэ аднаго музея) у паўднёва-ўсходняй казарме. Гэта, выключаючы Барбакан, — дзесьці каля тысячы квадратных метраў новай плошчы, у дадатак да прыкладна такой жа ўжо існуючай экспазіцыі. Плануем завяршыць работы і адкрыцца да 3 ліпеня 2014 года — акурат да Дня Незалежнасці і 70-годдзя вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў.
— Што можна будзе пабачыць у новай экспазіцыі?
— Плануем паказаць жыццё і побыт нашых салдат у перадваенны перыяд.
— Атрымаецца, што ў дадатак да існуючай, так бы мовіць, патрыятычнай экспазіцыі дадасца зона побытавая?
— Не зусім так. Будзе, безумоўна, у новай экспазіцыі і казарма з яе побытам, і салдацкі клуб... Але, разам з тым, мы плануем закрануць такую вельмі няпростую тэму, як лёс абаронцаў крэпасці, што трапілі ў палон. Гэтая частка экспазіцыі мае распавесці, як яны выжылі, як склалася іх жыццё, чым яны займаліся ў пасляваенны перыяд. Зусім нядаўна мы атрымалі з Расіі дзённікі аднаго з такіх абаронцаў — Сяргея Перадзельшчыкава: іх нам перадала ягоная дачка. Сяргею, можна сказаць, пашчасціла: пасля таго, як усю вайну ён знаходзіўся ў палоне, у 1945-м годзе яго аднавілі ў званні, і ён служыў у нашай арміі, на тэрыторыі Германіі. Па тых дзённіках, якія ён вёў і ў палоне, і пазней, можна ўбачыць, як чалавек, трапіўшы ў жорсткія, нечалавечыя ўмовы, не страціў свайго аблічча, з якой цеплынёй і пяшчотай думаў ён пра родных, як не страціў пачуцця і павагі да сваёй Радзімы... Такі “штрых” — біяграфія аднаго чалавека — для нас, музейшчыкаў, дадатковая і таксама важная фарба ў гісторыі Брэсцкай крэпасці.
У Барбакане — крапасной вежы — плануем зрабіць аглядную пляцоўку. Здавалася б, другі паверх — не надта і высока, але ж мы зазвычай прывыклі бачыць крэпасць з зямлі. А так у наведвальнікаў будзе магчымасць акінуць вокам панараму Цытадэлі так, як бачылі яе абаронцы... Мы ўдзячныя, што ў гэтай справе нам дапамагаюць такія структуры, як, скажам, Белтрансгаз. Так, у нас падпісана пагадненне з “Белтрансгазам”, які ў памеры
15 мільярдаў рублёў фінансуе работы ў паўднёва-ўсходняй казарме: амаль 5 мільярдаў з гэтай сумы мы адправім на рамонт і рэканструкцыю, а астатнія — на набыццё адпаведнага выставачнага абсталявання і непасрэдна стварэнне экспазіцыі. 2,1 мільярда рублёў на работы ў Барбакане дае нам Дзяржаўная карпарацыя "Банк развіцця і знешнеэканамічнай дзейнасці "Знешэканомбанк" Расіі.
Разам з тым, працягваюцца работы па рэстаўрацыі падвальных памяшканняў 333-га палка — з часам і туды мы таксама плануем пачаць вадзіць экскурсіі... Безумоўна, работы хапае: гэта, у прыватнасці, рэканструкцыя моста ля нашага музея — адзінай транспартнай артэрыі, што аб’ядноўвае цэнтральны востраў і астатнюю тэрыторыю комплексу...
На тэрыторыі Цярэспальскага ўмацавання і памежнага вострава, якія знаходзяцца ў крэпасці, хоць і не непасрэдна на тэрыторыі Мемарыяльнага комплексу, мы падрыхтавалі ды правялі прэзентацыйную экскурсію для журналістаў, кіраўніцтва горада і вобласці, дыпкорпуса — там таксама ёсць на што паглядзець. Гэта не толькі цудоўная, некранутая прырода, але і цудоўна захаваныя парахавыя склады ХІХ стагоддзя з унікальнай кладкай цэглы... Плануем разгарнуцца літаральна як сыдзе снег, у красавіку — маі. Я ўжо не кажу пра Кобрынскае ўмацаванне: адзін усходні форт — каля дзвюх тысяч квадратных метраў, тут таксама ёсць дзе разгарнуцца. Так што планаў у нас хапае...
— У сувязі з планамі, не магу не запытацца і пра такі амбіцыйны праект, як Гісторыка-культурны цэнтр “Брэст”, які плануецца разгарнуць, у тым ліку, і на тэрыторыі Брэсцкай крэпасці. Якім чынам у яго рэалізацыі будзе задзейнічаны Мемарыяльны комплекс?
— Гэтая ініцыятыва з боку горада. Яна заключаецца ў тым, што тэрыторыя непасрэдна Брэсцкай крэпасці, улічваючы не толькі наш мемарыяльны комплекс, але і іншыя ўмацаванні, не проста даволі значная, але і хавае ў сабе папраўдзе глыбокі гісторыка-культурны патэнцыял. Прыкладам, усе ведаюць пра гісторыю абароны Цытадэлі, але ж не так і шмат жыхароў нават з Брэста распавядуць, што раней на гэтым месцы знаходзіўся сам горад, і толькі пазней, калі было прынята рашэнне аб пабудове крэпасці, ён быў па загадзе “перанесены” на некалькі кіламетраў убок...
Прызнаюся, напачатку ідэя гэтая ўспрымалася шмат у чым насцярожана, з пэўнай доляй скепсісу. Аднак кіраўніцтва горада падышло да пытання грунтоўна: у Брэст прыехалі спецыялісты з Расіі, Галандыі, Англіі, Польшчы, Украіны, прычым не толькі музейшчыкі ды практыкі турыстычнага бізнесу, але і архітэктары, маркетолагі... Тры дні ішоў папраўдзе інтэлектуальны мазгавы штурм, праводзіліся бурныя дыскусіі. У выніку іх сфарміраваліся чатыры рабочыя групы, кожная з якіх распрацоўвае свой кірунак: архітэктура, інфраструктура і яе развіццё, эканамічныя аспекты, арганізацыйныя моманты... І ўжо літаральна ў сакавіку — красавіку яны зноў збяруцца, каб прадставіць свае напрацоўкі з улікам тых пажаданняў, што былі выказаны.
— Якога кшталту гэтыя пажаданні?
— Адна з задач — тыя аб’екты, што засталіся, захаваць і па магчымасці прыстасаваць пад бягучыя мэты. Прыкладам, арганізаваць інфраструктуру турыстычнага абслугоўвання, каб нашы наведвальнікі маглі больш часу праводзіць на тэрыторыі крэпасці.
Вельмі сур’ёзная задача, пастаўленая мэрам горада, — аднаўленне вантавага моста ў раёне Цярэспальскіх варот, які ў свой час быў лепшым у Расійскай імперыі і адным з лепшых у Еўропе. Ёсць думка зрабіць яго пешаходным і веласіпедным пераходам паміж намі і Цярэспалем. Калі гэтая задумка здзейсніцца, можна чакаць значнага прытоку аматараў такога папулярнага сёння ў Еўропе руху, як пешы і велатурызм.
А чаму б не зладзіць і водны турызм: разам з гарадскімі ўладамі альбо ініцыятыўнымі прыватнымі прадпрымальнікамі закупіць некалькі прагулачных катэраў ці маламерных судоў і ладзіць прагулачныя экскурсіі з цэнтра набярэжнай, па абвадным канале, Мухаўцу, Бугу?.. Агучваю гэтую ідэю, спадзеючыся, што знойдуцца людзі, якія падтрымаюць такую задумку.
Зрэшты, цікавых ідэй самых розных кірункаў шмат. Многія з іх, перакананы, будуць рэалізаваны, частка, непазбежна, застанецца толькі ў выглядзе праектаў... Увогуле ж плануецца, што Гісторыка-культурны цэнтр “Брэст” паўстане ў 2019-м — да 1000-годдзя нашага горада.
— А што да выкарыстання інтэрактыўных тэхналогій — не толькі на перспектыву, але і сёння, у цяперашняй практыцы?
— Пэўная інтэрактыўнасць у нашай рабоце прысутнічае заўсёды — прыкладам, ваенная тэхніка, якая ў нас знаходзіцца на Пятым форце... Маем задуму перапрафіляваць парахавы склеп, дзе яна зараз знаходзіцца, у своеасаблівы салдацкі клуб. А паколькі знята нямала фільмаў пра абарону Брэсцкай крэпасці, дый пра Вялікую Айчынную вайну ўвогуле, мы маглі б гэтыя стужкі дэманстраваць акурат тут, у “аўтэнтычным” антуражы.
Зараз распрацоўваем новы музейны сайт, ізноў жа, намагаючыся яго палепшыць у бок большай інтэрактыўнасці. Пад час згаданага вышэй семінара па стварэнні Гісторыка-культурнага цэнтра “Брэст” нам, па сутнасці, падарылі віртуальную экскурсію па Брэсцкай крэпасці, якую мы плануем размясціць на сайце. Будзе тут і англамоўная версія — я прыхільнік таго, каб пра Брэсцкую крэпасць распаўсюджвалася як мага большая колькасць інфармацыі, каб людзі ведалі пра Подзвіг яе абаронцаў…
Фота Юрыя ІВАНОВА