Культурная спадчына савецкага перыяду на сённяшні дзень прадстаўлена на Беларусі надзвычай шырока: ад выбітных твораў архітэктуры і мастацтва, якімі ганарыўся б кожны горад і кожны музей, да “тыпавых узораў” — шараговых сведкаў сваёй эпохі. Ці магчыма знайсці ім пачэснае месца ў сучасным свеце? Патрэба абмеркавання гэтай тэмы наспела сама сабой.
У “круглым стале” прынялі ўдзел рэктар Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў, старшыня Рэспубліканскага экспертнага савета па мануменатльным і манументальна-дэкаратыўным мастацтве Міхаіл БАРАЗНА, скульптар і мастацтвазнаўца Павел ВАЙНІЦКІ, мастак Артур КЛІНАЎ, народны мастак Беларусі Іван МІСКО, , вядучы спецыяліст упраўлення па ахове гісторыка-культурнай спадчыны і рэстаўрацыі Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь Уладзіслаў РУТА, а таксама журналісты “К” Пётр ВАСІЛЕЎСКІ і Ілья СВІРЫН.
На гэтую сустрэчу былі свядома запрошаны творцы і мастацтвазнаўцы як мінімум трох розных пакаленняў, ці не кожны з якіх вядомы сваім крэда і паслядоўным нонканфармізмам у яго адстойванні. Тым не менш, жадання скінуць “састарэлага ідала” з пастамента — ды так, каб у друз! — не выявіў ніводзін удзельнік нашай гутаркі. І гэта дазваляе зразумець: сутнасць праблемы — не ў супярэчнасцях паміж культурнымі генерацыямі, а ў вечнай барацьбе паміж культурай увогуле ды яе банальнай адсутнасцю.
Ілья СВІРЫН: — Складаецца ўражанне, нібыта многія нашы сучаснікі яшчэ не да канца вызначыліся з тым, як ставіцца да савецкай культурнай спадчыны: як да нічога не вартых рудыментаў незваротна прамінулай эпохі або як да адметнага пласта беларускай культуры, што ўяўляе аб’ектыўную каштоўнасць і аказаўся здатны перажыць свой час ды ідэалагічны кантэкст. Як падаецца, менавіта ў гэтай агульнай нявызначанасці і хаваецца большасць канкрэтных праблем…
Міхаіл БАРАЗНА: — Шпацыруючы па праспекце Незалежнасці, я ніколі не думаю пра сусветную рэвалюцыю або будаўніцтва камунізму, ды і асяроддзе мне такіх думак не навязвае. Я проста гляджу навокал — і кожны раз атрымліваю асалоду ад цудоўнай архітэктуры. Сацыялагічнае апытанне на гэты конт мне праводзіць не даводзілася, але больш чым перакананы, што абсалютная большасць мінчан ды турыстаў успрымае згаданы гарадскі ансамбль менавіта такім чынам.
Уладзіслаў РУТА: — Даўно заўважана такая тэндэнцыя: новае пакаленне адпрэчвае досвед сваіх бацькоў, а вось ужо іх дзеці ставяцца да набыткаў дзядоў куды больш спагадліва. Тое ж самае, я назіраю, і датычна савецкай культуры. Яшчэ адносна нядаўна ансамбль цэнтральнага праспекта Мінска многія грэбліва таўравалі словамі “таталітарны стыль”. А вось моладзь, якая не паспела апрануць піянерскія гальштукі ды камсамольскія значкі, глядзіць на гэты шыкоўны помнік горадабудаўніцтва ўжо нібыта адсланёна — і сапраўды атрымлівае асалоду ад яго архітэктуры.
Павел ВАЙНІЦКІ: — Так, менавіта часавая дыстанцыя (пакуль яшчэ невялікая) перашкаджае нам абстрагавацца ад грузу ідэалагічнай барацьбы і ўспрымаць помнікі савецкай культуры як творы мастацтва, а менавіта імі яны, несумненна, і з’яўляюцца. Таму асабліва балюча глядзець, як чарговы “змагар з ідэямі” лупіць малатком (няхай сабе, і фігуральным) па гранітным носе безабароннага ідала. Лічу, гэта проста варварства!
Міхаіл БАРАЗНА: — Самае страшнае, што адбываецца ў такіх выпадках, — калі агулам абвінавачваюць стыль або метад. Гэта тое ж самае, што асудзіць, скажам, тэматычны жывапіс — на падставе яго асобных узораў. Калі мастак учыніў злачынства, ён нясе за яго персанальную адказнасць як грамадзянін. А садзіць на лаву падсудных мастацкі стыль — поўнае глупства!
Уладзіслаў РУТА: — Характэрны прыклад — той жа праспект Незалежнасці. Гэта выдатная прафесійная архітэктура, якая цалкам адпавядае класічным канонам Паладыё. Больш за тое: яна надзвычай цікавая для даследчыкаў! Не ведаю ніводнага іншага архітэктурнага стылю, які меў бы такі кароткі адрэзак жыцця: фактычна, усяго сем гадоў, бо потым не выкарыстоўваўся! І за гэты смешны для гісторыі час ён паспеў не толькі сфарміравацца, але і зведаць сапраўдны росквіт. Гэта стыль народа-Пераможцы, ён перадае тыя эмоцыі, якія панавалі ў паваенным грамадстве.
Артур КЛІНАЎ: — Эпоха сацыялістычнага рамантызму вельмі хутка скончылася — сацыялістычным рэалізмам і змаганнем з архітэктурнымі празмернасцямі.
Міхаіл БАРАЗНА: — Больш за тое: за гэты кароткі перыяд, па сутнасці, быў створаны сталічны вобраз Мінска! Мы ж ведаем, што яшчэ адносна нядаўна тут быў невялічкі губернскі гарадок, пазбаўлены характэрных сталічных рыс ды ўласцівай ім эстэтыкі. І вось, стараннямі таленавітых архітэктараў Мінск амаль вокамгненна ператварыўся ў паўнавартасную сталіцу.
Пётр ВАСІЛЕЎСКІ: — Так званы сталінскі ампір на першы погляд падаецца нейкім універсальным стылем той пары, распаўсюджаным на ўсёй савецкай прасторы. Але калі быць больш уважлівым ды ўглядацца ў дэталі, нельга не заўважыць, што ён паўсюль меў выразныя нацыянальныя рысы. У Мінску гэта пераважна класіцызм, ва Украіне — барока, у Прыбалтыцы ён меў цягу да готыкі, а ў Сярэдняй Азіі дык і ўвогуле — “караван-сарай”. Адпаведна, нават тыя з’явы культуры, якія “імпартаваліся” ў Беларусь звонку, настолькі добра прыжыліся на нашай глебе, што далі спецыфічны плён.
Міхаіл БАРАЗНА: — Згодны. Тым больш, праспект Незалежнасці і сапраўды выгадна вылучаецца сярод іншых узораў стылю, часам празмерна пампезных, як, напрыклад, ВНГ у Маскве. Забудову цэнтра Мінска стваралі прафесіяналы, якія праявілі сябе яшчэ да вайны, у час “аскетычнага” канструктывізму, і гэта дазволіла ім унікнуць спакусы празмернасці — прыкладам, у дэкоры. Яны выдатна адчувалі саму прыроду архітэктуры і вызначаліся выкшталцоным густам.
Ілья СВІРЫН: — Мне даводзілася бачыць мноства буклетаў і прэзентацыйных фільмаў, прысвечаных Мінску, і ні ў адным з іх я не сустрэў нейкай асобнай часткі, прысвечанай праспекту Незалежнасці, хаця, як ні круці, гэта самы маштабны ды адметны архітэктурны помнік горада. Але ж ён ніяк не выкарыстоўваецца ў брэндынгу сталіцы. Мінск спрабуюць пазіцыянаваць праз што заўгодна, апрача ўласна праспекта — нібыта саромеючыся гэтай савецкай спадчыны.
Артур КЛІНАЎ: — Дзіўная справа! Бо зразумела, што гэты помнік сусветнага маштабу з’яўляецца самым пазнавальным аб’ектам Мінска, і менавіта ён здатны прывабіць у наш горад масавага турыста. Дык чаму ж пра яго нават не згадваюць?
Ілья СВІРЫН: — Дадзенае пытанне варта было б адрасаваць прадстаўніку Нацыянальнага агенцтва па турызме, але, на жаль, за “круглым сталом” я яго не бачу, хаця запрашэнне мы высылалі…
Артур Клінаў у свой час сфармуляваў прыгожы, канцэптуальны і, галоўнае, універсальны ды сучасны “падыход” да ўспрыняцця гэтага помніка горадабудаўніцтва. І з лёгкай рукі мастака цэнтр Мінска сёння часцяком называюць Горадам Сонца. Амаль гатовы брэнд! Падкрэслю яшчэ раз: гэта зрабіў менавіта мастак, а не спецыяліст па турызме альбо геаграфічным маркетынгу!
Артур КЛІНАЎ: — Горад Сонца — метафара, пад якой я разумею будаўніцтва ідэальнага горада для ідэальнага грамадства. Так, гэты горад будаваўся на тэрыторыі, не раўнуючы, усяго Савецкага Саюза, яго фрагменты можна знайсці нават у дробных мястэчках. Але нідзе больш ён не меў такой цэласнасці, не ўвасобіўся ў такі маштабны ўрбаністычны ансамбль, як у Мінску. Сёння Горад Сонца выглядае як гіганцкі рамантычны помнік сусветнай ідэі камунізму — ідэі, што нарадзілася зусім не ў савецкія часы і, дарэчы, някепска карэлюе з еўрапейскім мысленнем. Цяга да будаўніцтва ўтопіі была спрадвеку ўласціва чалавецтву. І таму я цалкам перакананы, што мінскі Горад Сонца выкліча немалую цікавасць замежных турыстаў.
Ілья СВІРЫН: — Здавалася б, такі горад, як Кракаў, не адчувае браку турыстычных адметнасцей. Тым не менш, ён актыўна раскручвае свой “Горад Сонца” — ускраінны раён Нова Гута. І турысты з-за межаў былога “сацлагера” ахвотна туды едуць…
Артур КЛІНАЎ: — Хаця гэтыя два ансамблі нават цяжка параўноўваць паводле іх мастацкай вартасці.
Ілья СВІРЫН: — І тым не менш, Нова Гута сёння куды больш вядомая і запатрабаваная сярод турыстаў.
Міхаіл БАРАЗНА: — Памятаю, у 1994 годзе ў Мінск прыязджаў вучань знакамітага амерыканскага архітэктара Луі Кана. Мы доўга шпацыравалі з ім па праспекце, і ён у захапленні казаў: вы пакуль яшчэ, мабыць, не ўсведамляеце ўсе выгоды гэтага архітэктурнага планавання. На тэрыторыі прасторных двароў можна стварыць выдатныя ўмовы і для дзяцей, і для моладзі, і для сталых людзей... У цэнтры такіх буйных гарадоў, як Парыж ды Лондан, пра гэта нават марыць не выпадае: настолькі шчыльна яны забудаваны!
Артур КЛІНАЎ: — Так, усе разумеюць, што зямля ў цэнтры горада дарагая, і супрацьстаяць “ушчыльненню” становіцца папраўдзе складана. І гэта — сур’ёзная небяспека для Горада Сонца. Без сумневу, ніводзін з яго будынкаў знесены не будзе: усе яны — пад аховай дзяржавы. Але калі побач пабудаваць хмарачос... Унікальнасць Мінска акурат у тым, што мы маем менавіта цэласны ўрбаністычны ансамбль. І гэтая ўтопія можа знікнуць, растварыцца пад наплывам няўмольнай рэчаіснасці…
Пётр ВАСІЛЕЎСКІ: — На постсавецкай прасторы ўжо якое дзесяцігоддзе ідзе дыскусія: што рабіць з помнікамі манументальнага мастацтва былой эпохі?.. І варыянты, як мы ўсе ведаем, прапаноўваюцца самыя розныя...
Іван МІСКО: — Знішчыць — прасцей за ўсё! Але з чым мы застанёмся, маючы такі падыход? Бываючы ў Заходняй Еўропе, неаднойчы лавіў сябе на думцы: каму толькі ні стаяць помнікі на тамтэйшых вуліцах! І ніхто іх не збіраецца зносіць. Бо ўсе разумеюць, што гэта — гісторыя краіны, а таксама і гісторыя яе культуры!
Павел ВАЙНІЦКІ: — Мне здаецца, неяк дзіўна атаясамліваць ідэі ды іх мастацкае адлюстраванне. І, тым больш, архінедарэчна змагацца з ідэямі, вандалізуючы, скажам, скульптуру, якая гэтыя ідэі “ўвасабляе”.
Ілья СВІРЫН: — Калі рэч губляе сваё ўтылітарнае прызначэнне, яна альбо апынаецца на сметніку, альбо трапляе ў музей — не выключана, што з таго самага сметніка, які праз пэўны час стаў сапраўднай здабычай для археолагаў. Тое ж самае, як падаецца, датычыцца і артэфактаў мінулых эпох: яны немінуча губляюць сваю сувязь з ідэяй — ды пры гэтым выяўляюць куды большую жывучасць. Калі хтосьці едзе за тысячы кіламетраў, каб убачыць егіпецкія піраміды, гэта зусім не значыць, што ён тым самым дэкларуе прыхільнасць да сучаснага ім грамадскага і сацыяльнага ладу, уключна з рабаўладальніцтвам.
Міхаіл БАРАЗНА: — Шпацыруючы па Рымскім форуме ды ўглядаючыся ў статуі колішніх валадароў антычнага свету, сучасны чалавек наўрад ці нават задумваецца пра тое, што многія з увекавечаных там персаналій пакінулі па сабе не самую лепшую гістарычную памяць. Але сёння ўсе ўспрымаюць тыя скульптуры выключна як культурную з’яву.
Пётр ВАСІЛЕЎСКІ: — Між іншым, на Захадзе ўжо даўно прэвалюе менавіта такое стаўленне да тых жа помнікаў Леніну. Калі пасля распаду Варшаўскага блока ў Польшчы вырашылі дэмантаваць адзін з іх, было зроблена вельмі мудра: скульптуру не знішчылі, а выставілі на аўкцыён. І дзе яна ў выніку апынулася? У Стакгольмскім музеі сучаснага мастацтва!
Іван МІСКО: — У нас на той час быў крыху іншы падыход да гэтых твораў манументальнага мастацтва. Гадоў мо дваццаць таму ў маёй майстэрні прагучаў тэлефонны званок. Тагачасны дэпутат Вярхоўнага Савета ўсур’ёз звярнуўся да мяне са сваёй задумай: адпілаваць галаву ад помніка Леніну ля Дома Урада і прыварыць на яе месца галаву… Машэрава.
Ілья СВІРЫН: Я чуў падобную гісторыю, але быў у пэўнены, што гэта — анекдот…
Іван МІСКО: — У тым і справа, што — не.
Пётр ВАСІЛЕЎСКІ: — А вось два бюсты работы Азгура зніклі літаральна за адну ноч — як і не было! Чакалася нейкая заходняя камісія, і каб яе не нерваваць, было прынята такое, чыста валюнтарысцкае, рашэнне. Яно спарадзіла заразлівы прыклад: калі ты лічыш, што твор манументальнага мастацтва табе перашкаджае альбо проста не падабаецца, дык можаш яго ўзяць ды прыбраць. Натуральна, калі маеш адпаведныя паўнамоцтвы.
Іван МІСКО: — Калі тыя ж бюсты Маркса і Энгельса адвезлі ў майстэрню аўтара, Заір Ісакавіч мне патэлефанаваў. “Дык што, Азгур ужо нікому не патрэбны?” — з болем у голасе выгукнуў ён. Для яго гэта была сапраўдная трагедыя…
Уладзіслаў РУТА: — Ёсць лацінская прымаўка: “Час — лепшы дарадца”. Таму самае важнае — не прымаць паспешлівых ды незваротных рашэнняў. Патрэбна дзейнічаць, як лекар: калі ты не ведаеш, што трэба рабіць, дык старайся хаця б не нашкодзіць…
Іван МІСКО: — Пару гадоў таму, калі ў Маладзечне рыхтаваліся да рэспубліканскіх “Дажынак”, узнікла ідэя перанесці помнік Леніну работы Азгура на іншае месца — можа, крыху менш “пачэснае”, ды п’едэстал меўся стаць ніжэйшым. У звязку з гэтым, запрасілі мяне ў якасці старшыні абласнога Манументальнага савета, я пачаў рыхтаваць свае прапановы... Але тут дэпутаты-камуністы з райсавета рашуча выказалі мне сваю пазіцыю: не ты гэты помнік ставіў — не табе яго і пераносіць! У выніку ён так і застаўся на сваім месцы…
Ілья СВІРЫН: — Але, як падаецца, не ўсё так проста. Як вядома, помнікі Леніну ў нас былі ўстаноўлены, не раўнуючы, на гарадской плошчы паўсюль — нават у тых гарадах, назвы якіх сам “прататып”, мабыць, ніколі і не чуў, не кажучы ўжо пра асабістыя повязі. “Мастацкая якасць” многіх такіх помнікаў, скажам мякка, даволі сумніўная. Таму сёння ў некаторых муніцыпальных улад з’яўляецца цалкам натуральнае, на маю думку, жаданне: трошкі “пасунуць” Ільіча, каб вызваліць месца для сваіх уласных герояў, лёс якіх непасрэдна знітаваны з гэтым краем і якія былі незаслужана забыты на доўгія гады…
Павел ВАЙНІЦКІ: — Сапраўды, такое памкненне — цалкам натуральнае. Тым больш, на пачатку ХХІ стагоддзя беларускія творы манументальнага мастацтва аб’ектыўна павінны выконваць крыху іншую функцыю — усё ж мы цяпер жывём у незалежнай дзяржаве... Але што бачым на практыцы? Змена ідэалагічнага дыскурсу, на жаль, не прыводзіць да мастацкай эвалюцыі. Даводзіцца канстатаваць: паводле сваёй стылістыкі, творы манументальнага мастацтва ў пераважнай большасці падобны да сваіх папярэднікаў, выкананых згодна з канонамі сацыялістычнага рэалізму…
Пётр ВАСІЛЕЎСКІ: — Прынцыпова згодны! Як падаецца, адна з прычын захоўваць савецкую скульптуру — каб потым яе не паўтараць. Бо сёння мы і сапраўды бачым досыць парадаксальную сітуацыю. Усе постсавецкія краіны, нібыта, рашуча адпрэчылі сацрэалізм, ды і героі манументальных твораў істотна змяніліся. А вось ці змянілася сама стылістыка гэтых твораў? Хутчэй, не. І таму варта мець перад вачыма старыя ўзоры — ужо хаця б дзеля таго, каб гэты пласт культуры стаў фактам гісторыі культуры, а не яе сучаснасці. Каб мы маглі спакойна рухацца наперад…
Павел ВАЙНІЦКІ: — Змена гістарычных касцюмаў і атрыбутаў на натуралістычных бронзавых целах не вядзе да неадкладнага ператварэння герояў сацыялістычных у нацыянальных. Бо справа — не ў другарадных дэталях, не ў гіпертрафаваным гістарызме, што рызыкуе абярнуцца кітчам. Пры адсутнасці псіхалагізму ды глыбіні, заснаваных на вывучэнні аўтэнтычнага гістарычнага кантэксту, мы атрымаем замест сучасных помнікаў толькі пустыя абалонкі плакатных герояў, нічым не лепшыя за згаданыя вышэй узоры сацрэалізму…
Іван МІСКО: — Крытыкуючы савецкае мастацтва, многія забываюцца, што ў тыя гады існавала вельмі высокая творчая планка. Быў дух барацьбы, было сапраўднае спаборніцтва творцаў, бо і стымул быў не абы-які — хаця б нават чыста ў матэрыяльным вымярэнні. А для таго, каб уступіць у Саюз мастакоў, трэба было хаця б колькі разоў паўдзельнічаць ва Усесаюзнай выстаўцы ў Маскве, куды не кожны мог трапіць праз сур’ёзны адбор. Сёння такога бар’ера няма.
Ілья СВІРЫН: — І тым не менш, сярод помнікаў савецкай культуры ацалелі не толькі шэдэўры. Таму ўзнікае пытанне: як зрабіць своеасаблівае сіта, здатнае аддзяліць сапраўды каштоўныя артэфакты эпохі ад тых яе “перажыткаў”, якія не вартыя высілкаў па іх захаванні? Бо нельга ж, урэшце, захоўваць абсалютна ўсё! Тады музей пераўтворыцца ў сметнік…
Міхаіл БАРАЗНА: — Як старшыня Манументальнага савета краіны я абсалютна перакананы, што вырашальнае права голасу ў дадзеным выпадку належыць... усё ж менавіта грамадскасці, непасрэдным жыхарам таго ці іншага горада або вёскі. Менавіта яны павінны вырашаць, пакідаць помнік Леніну на сваім месцы ці кудысьці яго “пасунуць”…
Іван МІСКО: — Я даўно выказваў ідэю стварыць своеасаблівую камісію, прааналізаваць стан тых жа помнікаў Леніну ва ўсёй краіне. Вядома, тыя з іх, што зроблены з нетрывалых матэрыялаў, нічога асаблівага з сябе не ўяўляюць, ды і захаваліся ў кепскім стане, можна прыгожа дэмантаваць. Але астатнія, лічу, варта пакінуць — як памяць, частку гісторыі…
Міхаіл БАРАЗНА: — Не хацеў бы браць на сябе права вызначаць: вось той помнік трэба знесці, а той — пакінуць. Гэтыя пытанні — зноў жа, прэрагатыва грамадства. І яно мае стаць сілай, здатнай зрабіць кваліфікаваную экспертызу. Зрэшты, ёсць жа ў нас арганізацыі, якія займаюцца справай аховы спадчыны, ёсць журналісты, якія адлюстроўваюць гэтую тэму. Яны павінны фарміраваць грамадскую думку. І тады валюнтарысцкія рашэнні ўжо не будуць прымацца.
Калі на адрас нашага Манументальнага савета прыйдуць запыты, мы, вядома, не адмовім у рэкамендацыях. Але перакананы, што слоў “Абавязкова знесці!” у іх тэкстах не будзе. Мы ніколі не падпішам безапеляцыйны смяротны прысуд твору мастацтва, не возьмем на сябе такую адказнасць. Сапраўды, калі манументальныя або архітэктурныя помнікі не знаходзяцца ў тым стане, калі яны могуць нанесці шкоду здароўю людзей, фізічнаму або душэўнаму, — лічу, іх трэба пакінуць у спакоі.
Іван МІСКО: — У Слоніме ў скверыку стаіць помнік Леніну. Сёлета прыехаў туды — і бачу, што бронза пафарбавана алюмініевай фарбай, прычым не ў адзін слой... Запытаўся, навошта гэта было зроблена. І мне адказалі: “А каб не скралі...”. І як з гэтым змагацца?
Або іншы прыклад: мемарыяльныя дошкі фарбуюць у чорны колер. Я ўжо шмат разоў з гэтай нагоды абураўся, а мне ў адказ: такое ўказанне. І навошта тады адлівалі з бронзы, каб потым пакрываць гэтым “мазутам”? Гэта ж варварства!
Міхаіл БАРАЗНА: — Помнікі падзеям і героям Вялікай Айчыннай вайны вымагаюць асаблівай нашай увагі. Так, многія з іх — тыпавыя, і наўрад ці іх можна назваць шэдэўрамі. Ды, тым не менш, яны ўжо “ўжыліся” ў свой ландштафт, дзесяцігоддзямі пакідаючы след у свядомасці і падсвядомасці мясцовых жыхароў. І вось, сёння іх часам дэмантуюць ды замяняюць на безгустоўныя мемарыяльныя знакі — пліты з зорачкамі, зробленыя на Камбінаце бытавых паслуг. І знаёмы некалькім пакаленням вобраз савецага салдата паціху знікае. А нашы дзяды ды бацькі насілі да помніка яму кветкі на 9 Мая, ён быў цэнтральным месцам у паселішчы! І таму я супраць таго, каб ландшафты нашых вёсак, якія ўжо паспелі стаць гістарычнымі, змяняліся так радыкальна. Тым больш, сучасныя тэхналогіі дазваляюць абнавіць такія помнікі, прывесці іх у належны стан.
Іван МІСКО: — Некаторыя імкнуцца гэта зрабіць, але атрымліваецца ў іх... нешта не тое. У якасці старшыні абласнога Савета па манументальным мастацтве, прыехаў я не так даўно ў Слуцк. Падыходжу да скульптурнай выявы савецкага воіна — і ажно дранцвею ад здзіўлення: боты ў яго — чорныя, зорка — чырвоная, вінтоўка — карычневая...
Ілья СВІРЫН: — Гады чатыры таму мы ўжо пісалі пра тое, як пад час рамонтных работ на мануменце ў гонар маці-патрыёткі А.Ф. Купрыянавай у Жодзіне бронзавыя штыкі сталі карацейшымі — насуперак волі аднаго з аўтараў, Івана Міско. Хацеў бы ў яго запытаць: можа, сітуацыя ўжо выправілася?
Іван МІСКО: — На жаль, нічога з той пары не змянілася…
Уладзіслаў РУТА: — У Манхэтэне, дзе, дарэчы, ёсць свая Чырвоная плошча, хтосьці ўстанавіў помнік Леніну — проста на сваім балконе. Захацеў — і ўстанавіў.
Іван МІСКО: — Апрача помнікаў Леніну, сустракаюцца і зусім іншыя ўзоры савецкай манументальнай пластыкі. Раней у БССР вагонамі прывозілі дэкаратыўныя скульптуры піянераў, футбалістаў, трактарыстаў… Лічу, іх таксама трэба захоўваць.
Ілья СВІРЫН: — Бываючы ў камандзіроўках, часта сустракаю такія скульптуры ў розных вёсках ды мястэчках. І ў большасці выпадкаў да іх нікому няма справы. Хіба вусны нейкі “жартаўнік” пафарбуе…
Артур КЛІНАЎ: — Было б цікава стварыць у межах Горада Сонца своеасаблівы Музей сацыялістычнага рэалізму. Чаму б тыя творы мастацтва, якія сёння проста гінуць, бо нікому не патрэбныя, не сабраць у адным месцы? Паверце, гэта будзе выдатны бізнес-праект!
Ілья СВІРЫН: — Такая ідэя літаральна лунае ў паветры — зусім нядаўна мы ўжо агучвалі яе на старонках “К”. Пытанне толькі ў тым, як яе ўвасобіць у жыццё.
Артур КЛІНАЎ: — Гэта павінен быць інтэрактыўны музей, які з дапамогай звышсучасных тэхналогій глыбока адлюстроўваў бы старадаўнюю ідэю, што спрадвеку з’яўлялася адной з альтэрнатыў філасофскай думкі чалавецтва. Ён бы цудоўна дапаўняў прастору мінскага цэнтра — скажам, тыя ж дворыкі. Увогуле, лічу, што Горад Сонца павінен займець адмысловы статус — своеасаблівага культурнага запаведніка.
Уладзіслаў РУТА: — Згадайма тую ж самую сталярку дамоў па праспекце Незалежнасці! Вядома, мы будзем і надалей прыкладаць намаганні, каб вырашыць гэтую праблему, вынаходзіць ды ўкараняць новыя спосабы. Але... Што тут зробіш, калі ў чалавека няма ўнутранай культуры, няма элементарнага густу?
Ілья СВІРЫН: — Мы часта кажам пра праспект Незалежнасці, але не варта забывацца і на многія іншыя ўзоры таго самага часу, рассыпаныя па ўсёй тэрыторыі краіны. Статуса гісторыка-культурай каштоўнасці яны зазвычай не маюць, іх вывучэннем сёння ніхто мэтанакіравана не займаецца. Хаця, зноў жа, патрэбна інвентарызацыя, атрыбуцыя, ацэнка...
Уладзіслаў РУТА: — Дзяржаўны спіс дапаўняецца кожны месяц, у тым ліку, прырастае ён і помнікамі спадчыны гэтага перыяду. Тут іншая праблема: парушэнні заканадаўства фіксуюцца рэгулярна, але ніхто не нясе за іх належнае пакаранне. Думаю, тут павінна быць як у стасунках з інспектарам ДАІ: перавысіў хуткасць — плаці штраф. Трапішся ў другі раз — заплаціш значна больш. Тады многія праблемы вырашыліся б.
Міхаіл БАРАЗНА: — Але ёсць і такая праблема. Калі будынак адпавядае пэўным крытэрыям, ён можа быць унесены ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей, прычым закон у такім выпадку будзе ахоўваць і творы манументальнага мастацтва. Але што рабіць з творамі манументальнага мастацтва, якія з’яўляюцца ў экстэр’ерах і інтэр’ерах будынкаў 1960-х — 70-х гадоў?
Ілья СВІРЫН: — Прыклад, які ва ўсіх на слыху, — мазаіка Аляксандра Кішчанкі “Партызаны” на сцяне мінскага гатэля “Турыст”. Але ж ёсць і аб’екты, пра якія мала хто ведае...
Міхаіл БАРАЗНА: — Многія цікавыя творы савецкай пары — у тым ліку, выкананыя ў такіх складаных тэхніках, як сграфіта або энкаўстыка, — бяздумна знішчаюцца пад час капітальных рамонтаў…
Ілья СВІРЫН: — Прычым падазраю, што многія такія рэчы робяцца зусім “не па злой волі”. Дырэктар той або іншай установы, які мае далёка не мастацкую адукацыю, не заўсёды ўсведамляе, ці з’яўляецца нечым вартым, скажам, аблупленая мазаіка, якая “дасталася” яму “ў спадчыну”. А параіцца асабліва і няма з кім.
Міхаіл БАРАЗНА: — Менавіта таму, на маю думку, была б нялішняй своеасаблівая рэвізія падобных твораў манументальнага мастацтва ва ўсёй краіне. Можа, стварыць нейкую “лятучую групу”?
Іван МІСКО: — Цалкам падтрымліваю!
Уладзіслаў РУТА: — Было б выдатна прыцягнуць да гэтай справы творчыя аб’яднанні — той жа Саюз мастакоў.
Пётр ВАСІЛЕЎСКІ: — А ёсць і тыя дробязі, якія помнікам, нібыта, і не з’яўляюцца, але ж пры гэтым удала перадаюць каларыт сваёй эпохі. Прыкладам, у краме непадалёк ад таго ж праспекта Незалежнасці ў камені быў выбіты асартымент тавару! Уяўляеце, у людзей некалі было ўражанне, што ў гэтым месцы і праз сто гадоў будзе прадавацца рыба або хлеб. Гэта ўнікальны помнік часу! І вось, новы ўладальнік яго знішчыў, каб павесіць сваю рэкламу... Таму, мне падаецца, трэба займацца выхаваннем грамадства — міліцыянера да кожнага не прыставіш…
Міхаіл БАРАЗНА: — І гэта сапраўды так. Павінны быць публікацыі па архітэктуры Мінска, уключна з яе малымі формамі. Я не так даўно пабываў у яе Екацярынбургу, дзе захавалася ці не найбольшая колькасць помнікаў канструктывізму. Колькі ў іх выданняў на гэты конт! І яны вельмі спрыяюць папулярызацыі самой спадчыны. Таму нам таксама трэба быць больш актыўнымі на гэтай ніве.
Іван МІСКО: — На маю думку, было б мэтазгодна выдаць каталог, які ўтрымліваў бы выявы самых розных твораў манументальнага мастацтва савецкай пары — ад шэдэўраў і да тыпавой скульптуры. Важна падкрэсліць, што ўсе яны з’яўляюцца вартымі ўвагі культурнымі з’явамі.
Артур КЛІНАЎ: — Як мне падаецца, сёння Мінск стаіць перад выбарам свайго далейшага шляху развіцця на стагоддзі: ён можа стаць адным з самых адметных гарадоў Еўропы — альбо ператварыцца ў абязлічаны, стандартны горад. Без сумневу, аднаго рэцэпту вырашэння ўсіх згаданых намі праблем няма. Сярод магчымых шляхоў — стварэнне спецыяльнай грамадскай арганізацыі, якая вяла б маніторынг ды асветніцкую дзейнасць...
Міхаіл БАРАЗНА: — Калі такая структура будзе працаваць у суладдзі з тым жа Манументальным саветам, вынікі не прымусяць сябе чакаць. Думаю, зацікаўленыя людзі сёння павінны аб’яднаць высілкі для таго, каб захаваць ад знішчэння сляды часу…
Фота Таццяны МАТУСЕВІЧ і Андрэя СПРЫНЧАНА