22 кастрычніка на сцэне Нацыянальнага акадэмічнага драматычнага тэатра імя М.Горкага адбудзецца творчы вечар народнага артыста Беларусі, знакамітага рэжысёра Барыса ЛУЦЭНКІ, які нядаўна справіў сваё 75-годдзе. Будуць і віншаванні, і музычныя ды тэатральныя прысвячэнні, і дэманстрацыя відэафільма Сяргея Кацьера, знятага пра майстра крыху раней, і “Плач па ненароджаных спектаклях”, як акрэсліў сваё “сола” сам юбіляр. А ўвесь гэты тыдзень у тэатры — своеасаблівая рэтраспектыва яго пастановак. Заўтра, дарэчы, — акурат 300-ы (і, хутчэй за ўсё, апошні) паказ “Свабоднага шлюбу”.
Але наша размова пачынаецца зусім іншай “рэтраспектывай”. Бо я мела “неасцярожнасць” пачаць з кампліментаў, узгадаўшы, з якім захапленнем глядзела яшчэ школьніцай, напрыканцы 1970-х, яго “Трохграшовую оперу”. Не ведаючы гэтай п’есы, спакусілася на слова “опера” і імя Б.Брэхта, які, як я вучыла па гісторыі музыкі, ужываў зонгі. Як трапіла ў тэатр — асобны “дэтэктыў”, бо білетаў было не дастаць: спектакль — “дзецям да 16-ці…”. Але з таго часу я “захварэла” не толькі на оперу і балет, што неслі эстэтычную асалоду, а яшчэ і на тэатр драматычны. Калі раней, пасля школьных культпаходаў, ён здаваўся мне “пераказам” таго, што можна проста пачытаць, дык цяпер паўстаў хітра сплеценым дыялогам думак. І — усяго таго, што нараджалася не толькі ў тэксце, але і між словамі…
— …Сам памятаю, як пра білеты пыталіся не толькі ля тэатра, а ўжо на праспекце, на подступах да яго. Дый “Макбет” пратрымаўся ажно шаснаццаць гадоў. Нават я ўжо ў Рускім тэатры не працаваў, а ён заставаўся ў рэпертуары. І быў любімы гледачамі! У чым жа прычына? Я ж не намагаўся забаўляць…
— У 1970 — 80-я публіка была іншай. І тэатр быў гэткай “трыбунай”, праз якую можна было данесці нават “забароненыя” думкі — на тэатральнай эзопавай мове…
— Так, быў тэкст п’есы, але рэжысёр дазваляў сабе “падтэксты”. А я ж звычайна нешта ў тэксце перарабляў. Праўда, здаралася, што прыходзіла камісія і не прымала спектакль. З-за адной-адзінай фразы маглі ўчыняцца баталіі, скандалы.
Вось хаця б гісторыя з “Раскіданым гняздом” Янкі Купалы. Спектакль быў прыняты, што называецца, на ўра, і аднойчы яго прыйшла глядзець Вышэйшая партыйная школа. Я думаю: як добра! Раптам пасярод спектакля — апладысменты. Чаму? Іх нават на прэм’еры не было! Апладысментамі сустрэлі адну фразу (дакладней, саму інтанацыю) Леаніда Рахленкі, які іграў Старца: маўляў, пра торбы не павінны забывацца і тыя, хто на высокіх пасадах сядзяць. І паглядзеў гэтак угару. Работнікі партшколы не толькі не абурыліся, а яшчэ і запляскалі. Але праз нейкі час у тэатр прыйшла папера — “з самога верху”, у якой нам тлумачылі, што мы няправільна зразумелі купалаўскі тэкст: маўляў, пасада — гэта не “кар’ернае крэсла”, не “должность” у перакладзе на рускую мову, а… месца, дзе жыве памешчык, ягоны маёнтак, пасаг, кавалак панскай зямлі. У Купалы, дарэчы, былі толькі пасады, без “высокіх”: гэтае слоўца я дабавіў… Але спектакль пасля таго ліста не знялі. Нягледзячы на складанасць успрыняцця, ён пратрымаўся ў Купалаўскім тэатры дзесяць гадоў.
А “Зацюканы апостал” Андрэя Макаёнка — той увогуле прайшоў ледзь не 450 разоў. Але ж як доўга яго не выпускалі! Ён быў ужо пастаўлены ў Маскоўскім тэатры сатыры, мы з Макаёнкам ездзілі глядзець. А ў нас усё ніяк. Ну, а як там дазволілі, дык дазволілі і ў нас. Праўда, у Маскве папярэдне шмат тэксту з п’есы выкінулі. Толькі хто пра гэта ведаў? І я вырашыў нічога не скарачаць: маўляў, Масква ж дазволіла! А потым з гэтым спектаклем мы і самі былі ў Маскве. І там здзівіліся: “Як так? Нам сказалі: выкінуць, а ў вас усё ідзе”. І ціхенька адкрылі ўсе купюры. Так што потым ужо і там спектакль ішоў цалкам, без скарачэнняў. Такі быў час.
Цяперашняя моладзь, пэўна, не зразумее: пачытаўшы нашу размову, будзе смяяцца. І нават вырашыць, што гэта ўсё няпраўда, бо так быць не можа і не магло. А нам жа было не да смеху! Гэта зараз я пра гэта распавядаю, як нейкі жарт ці анекдот. А тады — каштавала нерваў, здароўя, сіл…
А той жа “Макбет”! Ён ужо быў вылучаны на Дзяржаўную прэмію, быў паказаны на гастролях. І раптам — адзін вельмі вядомы і ўплывовы тэатразнаўца, доктар мастацтвазнаўства, прафесар і, шчыра кажу, неблагі чалавек стаў распаўсюджваць думку: маўляў, гэты спектакль — “антысавецкі”. Я, вядома, спрачаўся. Нават ехаў аднойчы з ім у машыне, і той пачаў “наступленне”: “Ты не атрымаў першаснага піянерскага выхавання! Цябе не навучылі! Ты ў гэтым спектаклі — супраць улады!” “Канешне, — кажу, — я — супраць улады. Каралеўскай улады! А супраць савецкай у Шэкспіра нічога няма”. А ў мяне ў тым спектаклі ў фінале Макбет, загінуўшы, сыходзіў у люк, каралём прызначалі Данальбайна — і Макдуф, зазірнуўшы ў яго вочы, пужаўся: гэты будзе горш за Макбета! А потым ішла фраза: “Няхай жыве кароль наш Данальбайн!”. Я паўтараў яе столькі разоў, што яна ўжо гучала, як праклён. На фоне музыкі артысты, што “ўслаўлялі” новаспечанага караля, паступова апускалі рукі. Выходзілі, як і на пачатку ўсяго спектакля, старыя жанчыны з лапатамі — на гэтым дзеянне завяршалася. Здавалася б, што тут такога?
— “Такога”? Нічога. Але калі спектакль вымушаў не проста глядзець і “паглынаць”, а задумвацца… Дарэчы, менавіта тады, у 1970 — 80-я, па маім меркаванні, і пачынаў складацца беларускі (і, шырэй, савецкі) постмадэрн, звернуты да “перапрачытання”, пераасэнсавання, “гульні” сэнсамі. Знешне — звыклая класіка, а насамрэч — штосьці найноўшае, надзвычай актуальнае…
— Калі на “Макбеце” пабываў паэт Андрэй Вазнясенскі, ён таксама “ўгледзеў”: “Як табе дазволілі гэты спектакль? Тут жа не толькі пра Сталіна…” “Добра, — кажу, — што ты не ў Міністэрстве культуры працуеш, а то не дазволіў бы…” Час быў такі; і ў таго ж Валерыя Раеўскага спектаклі таксама засноўваліся на роздуме, філасафічнасці, прытчавасці. Але, што цікава, працуючы над “Макбетам”, я ставіў спектакль пра чалавека! І — намагаўся зразумець, чаму чалавек становіцца такім. Мне важная была ўнутраная псіхалогія: чаму яны з жонкай (а для мяне гэта былі Рамэа і Джульета, бо сапраўды кахалі адно аднаго!) становяцца на шлях злачынства. Даследаванне, як у добрым чалавеку нараджаецца д’ябал, для мяне было больш прыцягальным за ўсе іншыя кантэксты. А глядач — той бачыў, пэўна, што хацеў убачыць.
Сапраўды, кожны бачыць тое, што хоча бачыць…
— Ад вас таксама прагнулі бачыць розныя спектаклі. Не кожны драматычны рэжысёр можа пахваліцца тым, што ставіў містэрыю (“Блаславі нас, Госпадзі…” з удзелам Музычнай капэлы пад кіраўніцтвам Аляксея Шута, які днямі заўчасна пайшоў з жыцця). Ці, да прыкладу, оперу — ды яшчэ ХХ стагоддзя, камічную: “Кавалер руж” Рыхарда Штраўса. Здавалася б, вам бліжэй магла б стаць “Саламея” таго ж аўтара…
— Я не выбіраў. На той час, у 1987 годзе, я працаваў у Тэатры-студыі кінаакцёра. Неяк патэлефанавалі з Опернага, што Генадзь Праватораў збіраецца ставіць “Кавалера руж”. Сёння (а я паглядзеў некалькі апошніх оперных пастановак) рэжысёр ужо больш умешваецца ў працэс. Тады ж мне цяжка было змагацца з дырыжорам, а хацелася і скараціць, і сумясціць оперныя спевы з “драматычна-акцёрскімі”, і карэту, якую мы прыдумалі з мастаком Барысам Герлаванам, вымусіць імпазантна раз’язджаць па сцэне — разам з салістамі ў час іх спеваў. Бо, на маю думку, опера павінна быць папраўдзе сінтэтычным жанрам, дзе ўсе складнікі знаходзіліся б у раўнавазе ды гармоніі. Але яшчэ тады я адразу зразумеў, што Праватораў — вялікі дырыжор!..
— Ён умеў увесь той сінтэз, пра які вы кажаце, “увесь тэатр цалкам” выказаць ужо адно ў музыцы. Шкада, што “Кавалер руж” так хутка сышоў з рэпертуару. Але ж і вашы стасункі з музыкай шырэйшыя: жонка — музыкант, сын — паяднаўся з песняй. Дый сярод вучняў — тая ж Наталля Кузьмянкова сёння паспяхова працуе ў Вялікім тэатры…
— А прыйшла да мяне — “кнопачка” нейкая, ніколі не думаў, што пойдзе ў оперу. А зараз — як яна ўзрасла! Але ж і я оперы зайздрошчу. Не жанру — тэатру. Пасля рэканструкцыі там такое абсталяванне! Гэта папраўдзе вялікая перамога, калі праз новыя магчымасці дасягаецца непарыўнасць не толькі музычнага, але і драматычнага дзеяння. Зараз Купалаўскі тэатр будзе абсталяваны па апошнім слове тэхнікі. Цырк, дзякуючы намаганням дырэктара Таццяны Бандарчук, атрымаў новыя тэхнічныя магчымасці (я, дарэчы, вельмі люблю цырк — нават не ведаю, чаму). ТЮГу, дзе ідзе рамонт, прапануюць добрае сцэнічнае абсталяванне. Трэба спадзявацца, чарга дойдзе і да нашага тэатра…
— Але ж абсталяванне — яшчэ не гарантыя рэжысёрскага таленту. Бывае і акурат наадварот…
— Я вучу сваіх студэнтаў: калі ў тэатры вам кажуць, што грошай няма ні на што, стаўце “бедны” спектакль, разлічаны амаль адно на акцёраў. Прыкладам такога спектакля стаўся мой “Распуснік”, для многіх нечаканы: што, маўляў, Луцэнка і такое можа ставіць?
— Ну, вы даўно ўжо даказалі, што можаце ўсё. Але для многіх прыхільнікаў тэатра (і для мяне асабіста) усё роўна застаяцеся, найперш, майстрам метафарычнага тэатра, дзе на сцэне можа быць і пуста, а ў галовах гледачоў — усё думкамі запоўнена…
— Смяяцца таксама карысна. Але нават у простай камедыі не магу не выходзіць на абагульненні…
Паспрабуем “абагульніць” і мы. Барыс Луцэнка — гэта больш як сотня спектакляў, пастаўленых у розных тэатрах краіны ды замежжа. Прызнанне, якое таксама даўно выйшла на замежныя прасторы. І часам і непрызнанне, боль, пакуты. І — вечныя ваганні творцы, гэткія “вымучванні” сябе не толькі тым, што пастаўлена, але і тым, што з розных прычын пакуль не здзейснена…
Фота Юрыя ІВАНОВА