Чамара. Пачатак XIX ст. Віленская губерня. |
Аднак мы гэта і не бралі за мэту, а паспрабавалі паказаць агульныя тэндэнцыі і эвалюцыю касцюма беларусаў. У нашых працах няма выдумкі, нашы высновы — на падставе дакументаў, цытаты з якіх мы прыводзім. Пачыналі мы з дакументаў самых-самых глыбінных: летапісаў, хронік. Потым, звяртаючыся да ХVІ — ХVІІ стагоддзяў, асноўнымі крыніцамі былі актавыя матэрыялы: вопісы маёмасці, інвентары надзелаў, адзення, жывапіс, нататкі падарожнікаў, мемуарная літаратура.
З сярэдзіны ХІХ стагоддзя нам дапамагала фатаграфія, якая давала падставу меркаваць пра касцюмы тагачасных людзей “у рэальнасці”, без мастацкага вымыслу.
— Магчыма, былі нейкія сенсацыйныя адкрыцці?
— Падчас працы было шмат цікавых знаходак. Напрыклад, у вопісах нам часта сустракаліся побач словы “сорочка” і “кашуля”, і натуральным было меркаваць, што гэта сінонімы. Так яны і ўспрымаліся, пакуль мы не натрапілі на адзін дакумент, які даў зразумець, што “сорочка” — гэта, аказваецца... бялізна. “Кашуляй” жа тады называлі толькі апранутую паверх “сорочки” верхнюю кашулю. Гэтак жа зацікавілі нас у мужчынскай вопратцы і нейкія “хусты”, пакуль мы не сустрэлі гэты панятак як азначэнне бялізны ў шырокім сэнсе слова. Дакументы часам збівалі нашых папярэднікаў з верных высноў паланізмамі. Напрыклад, думалі, што “сподні” — гэта бялізна, а ў палякаў “споднямі” называліся штаны. Паланізм “убіоры”, “убранні” тлумачыліся як упрыгожанні, а аказалася, што гэта таксама мужчынскія штаны.
— Колькі каштавала, напрыклад, шляхціцу прыдбаць сабе новы касцюм, і як часта ён мяняў свой гардэроб?
— Апрануцца прыгожа на тыя часы было вельмі і вельмі дорага, нават цяжка гэта вымераць чымсьці, таму вопратка цанілася і перадавалася з пакалення ў пакаленне як спадчына. Паняцця моды раней не існавала, дэкор і крой адзення не змяняліся гадоў сто, таму даношваць рэчы бацькоў было ва ўсіх сэнсах нармальна. У XV — XVII стагоддзях адзенне шляхты было ўсходняга каларыту,у асноўным запазычанага з турэцкага і
Гарадскі святочны касцюм з пінжаком. Гомель. Пачатак XXст. |
— Калі ж беларусы сталі сапраўднымі моднікамі?
— Гэты панятак — моднікі — мог тычыцца толькі магнатаў, шляхты. І ўласна мода з’явілася на Беларусі, як і ва ўсёй Еўропе, напрыканцы XVII стагоддзя, калі Францыя пачала рассылаць па краінах апранутыя па каралеўскай модзе лялькі. Беларускія гараджане, шляхта, магнаты, як і людзі іншых краін, крочылі за той модай, якая ўсталёўвалася ў Еўропе. Таму нашы продкі не пазбеглі ні іспанскай моднай экспансіі, ні французскай раскошы, ні англійскага дэндзізму, што адлюстравалі жывапісныя партрэты, а затым і фотаздымкі... Дагэтуль жа, да пачатку моды, галоўным было, каб адзенне было прыгожае і багатае. Не існавала нават асобных касцюмаў для зімы і для лета, і калі шляхціц у ХVІ стагоддзі сустракаў гасцей у разгар летняй спёкі, ён усё роўна апранаў на сябе футра, важкія дарагія ўбранні, каб паказаць свой статус. Вядома, і хітравалі, эканомілі: “з твару” апраналіся “пазаможнаму”, а для спінкі касцюма выбіралі матэрыялы папрасцей.
— А як выглядалі тагачасныя прыгажуні?
— Да XVIIІ стагоддзя жанчыны мала выходзілі ў свет. З гэтай прычыны іх вопратка не здзіўляла раскошай, як мужчынская. А калі сувязі з Еўропай умацаваліся і магнаты на французскі манер пачалі ладзіць балі, жаночы касцюм “дацягнуўся” да прыгажосці мужчынскага, а потым і ўвогуле перасягнуў яго.
Дарэчы, як гэта ні дзіўна, інфармацыі пра жаночую вопратку ў актах XVІ — XVII стагоддзяў захавалася не так шмат. А ў мужчынскай можна было не толькі прасачыць тэндэнцыі, а нават і скласці “радаслоўную” таго ці іншага віду адзення. Бо інвентары, вопісы складалі толькі мужчыны, якія не вельмі рупіліся, каб падрабязна апісваць усе жаночыя “прыбамбасы” касцюма. Мабыць, яны іх не дакладна ведалі, а мо ім гэта, як мужчынам, было не вельмі цікава. Таму тое, што насілі жанчыны, яны апісвалі павярхоўна, агульна, карацей кажучы, не так, як гэта апісала б сама жанчына.
Заходнееўрапейскі палацавы касцюм. Партрэт Уладзіслава Дамініка Астрожскага. 1630-я гг. |
— Наадварот. Калі Пётр І уводзіў еўрапейскую моду ў Расіі прымусова, пад страхам штрафаў, нашы магнаты яшчэ прыкладна за сто гадоў да пятроўскіх рэформ увялі еўрапейскі касцюм у побыт, зразумеўшы яго зручнасць і прыгажосць. Дзеці магнатаў, шляхты вучыліся ва універсітэтах Еўропы і прыязджалі адтуль апранутымі па тамтэйшай модзе, якая, спускаючыся ўніз, даходзіла да гараджан. Моладзь, асабліва шляхецкая, вельмі цікавілася еўрапейскай модай, але з узростам гэты інтарэс часта зноў пераносіўся на касцюм продкаў, які больш адпавядаў традыцыям і статусу пасталелага шляхціца. Вяртанне да каранёў адбывалася і з патрыятычнай прычыны, а шляхта на той час была вельмі патрыятычнай і ганарлівай.
— Ці можна сёння заўважыць нейкія тыпова беларускія рысы ў сучасным адзенні грамадзян?
— Сёння мы, як і многія іншыя краіны, ужо не маем уласных традыцый у побытавым адзенні, бо апранаемся па сусветнай модзе. Час ад часу беларускія дызайнеры спрабуюць адрадзіць нацыянальныя традыцыі ў сучасным касцюме, і былі цікавыя вынікі ў 70-ыя, 90-ыя гады, якія прэзентаваліся і атрымоўвалі высокія ўзнагароды на міжнароднай арэне. Аднак гэта асобная плынь развіцця нацыянальнага касцюма ў кантэксце сучаснай моды. А ў побыце ж мы — цалкам еўрапейцы з арыенцірам на сусветную моду.
Святлана КАСЯЧЭНКА