Сярод беларускіх мясцін, звязаных з даўнім пражываннем татараў, старажытная Навагрудчына вылучаецца дзвюма мячэцямі, адна з якіх знаходзіцца ў самім горадзе, а другая - на Лоўчыцкім мізары ля вёскі Католышы. Абедзве яны не проста дзеючыя храмы - гэта помнікі драўлянага дойлідства і сведкі шматвяковай гісторыі мірнага суіснавання людзей розных веравызнанняў на нашай роднай зямлі, што чарговы раз засведчыў днямі гродзенскі Рэспубліканскі фестываль нацыянальных культур.
Да таго ж, Лоўчыцкая парафія - адна з самых старажытных на землях былога Вялікага Княства Літоўскага і адлічвае свой час ад 1420 г. Больш за тое: Лоўчыцкі мізар - беларуская Мекка, бо калі мусульманін не меў магчымасці здзейсніць хадж да свяшчэннай мячэці Каабы, ён адпраўляўся да цудадзейнай магілы пастушка святога Эўліі Кунтуся. Пра яго існавала шмат паданняў, а вобраз пастушка адлюстраваны ў мастацкіх творах. Нават і цяпер існуе павер'е сярод вернікаў некаторых канфесій: хто наведае магілу святога і шчыра памоліцца ля яе, той пазбавіцца хваробаў. Вылучаецца сярод іншых і Навагрудская мячэць. І цяпер у небе над Навагрудкам гукі царкоўных званоў і касцельнага аргана пераклікаюцца з напеўным азанам.
З часу першых буйных пасяленняў, здзейсненых пад апекай Вітаўта, татарскія жыхары, і ў першую чаргу - воіны на землях Вялікага Княства Літоўскага, здолелі годна заявіць пра сябе. Можна ўзгадаць хаця б іх актыўны ўдзел у Грунвальдскай бітве, пад час якой менавіта ад рук татарскага воіна Багардзіна загінуў галоўнакамандуючы Тэўтонскага ордэна - вялікі магістр Ульрых фон Юнгінген.
Пазней, у 1631 г., на землях Беларусі пасялілася вялікая колькасць прадстаўнікоў племя барын, у тым ліку ў Наваградскім і Мсціслаўскім паветах. У гэтае племя ўваходзілі нашчадкі найвышэйшых арыстакратычных родаў Крымскага ханства. Таксама ў Навагрудскім павеце жылі нашчадкі залатаардынскай знаці з уланаў і прадстаўнікі племені джалаір.
Першы спіс мячэцяў Рэчы Паспалітай 1795-га налічваў 23 храмы, і тры з іх знаходзіліся на Навагрудчыне. Так, прывілей на будаўніцтва мячэці ў Навагрудку каралём Станіславам Аўгустам Панятоўскім быў падпісаны ў 1792-м, і за чатыры гады на адной з асноўных вуліц горада мусульманскі храм быў узведзены. Мячэць дзейнічала амаль шэсць дзясяткаў гадоў, пакуль не прыйшла ў заняпад канчаткова, а затым была перабудавана.
Вінцэсь Каратынскі ў 1858 г., робячы свае падарожныя запісы "Наваградчына і Наваградак", пазначыў наступнае: "...У татараў здавён у Наваградку ёсць свая мячэць, здаецца, заўсёды, так, як і сёння, драўляная... Паводзіны насельнікаў горада, хрысціян і татараў, - узорныя; узаемаадносіны - шчырыя, простыя, амаль вясковыя; бура пачуццяў, якая стрымліваецца рэлігіяй і славянскаю лагоднасцю; прастата, ветлівасць, гасціннасць - усё гэта ўяўляецца вельмі сімпатычным..."
Трэба сказаць і колькі слоў пра архітэктурныя адметнасці беларускіх мячэцяў. Як вядома, мінарэт з паўмесяцам - адзін з тых архітэктурных элементаў, які вылучае мячэці сярод цэркваў і касцёлаў. Менавіта з мінарэта на мусульманскім Усходзе муэдзіны заклікаюць вернікаў на малітву. Але ці існавала такая традыцыя ў Вялікім Княстве? На нашых землях азан - заклік да малітвы - часцей абвяшчалі пры ўваходзе ў мячэць ці непасрэдна ў ёй. На здымку пачатку ХХ ст. бачна, што аснову мячэці складае зрубны, блізкі ў плане да квадрата, аб'ём, які пераходзіць у шатровы дах з нізкім чацверыком і спадзістай чатырохсхілавай страхой, мінарэтам з паўсферным завяршэннем. Мінарэт выкананы ў традыцыях мусульманскага дойлідства: выцягнуты гранёны барабан, увенчаны купалам, аснова якога падкрэслена карнізам.
Беларускі мусульманін у трактаце 1557 г., напісаным па просьбе вялікага візіра Рустэма пашы для султана Сулеймана, адзначае, што "...убогія і нізкія мячэці пабудаваны з дрэва без мінарэтаў". Аўтар трактата спрабаваў знайсці вытокі абвяшчэння азана: "Дзе-нідзе існуе дзіўны звычай, які заключаецца ў тым, што перад намазам адзін з нашых грамадзян абыходзіць вуліцу, гучна склікаючы ў мячэць на малітву. Я нідзе не бачыў падобнага звычаю, і пры спробе даведацца, ці практыкуюць дзе-небудзь у Азіі такі спосаб закліку ў мусульманскія храмы, мяне аднадушна запэўнілі, што гэта супярэчыць
дзеянням самога Прарока і не можа адбывацца ў храме прававерных. Я думаю, што так робяць у гэтых краях таму, каб такім чынам настойлівей заклікаць усіх у храм, альбо затым, каб ніхто не спазніўся..."
Першыя мячэці ВКЛ у большасці сваёй не мелі мінарэтаў, і заклік да набажэнства муэдзін абвяшчаў з ганку ці склікаў вернікаў, ходзячы па вуліцах. Цікава, што для зручнасці пачалі выкарыстоўвацца званы. Пра іншую мячэць на беларускіх землях яшчэ ў 1551 г. было напісана: "...Гук біцця ў звон не мае параўнання". У 1854-м пры апісанні мусульманскага храма ў Мінску, якое зрабіў беларускі этнограф Павел Шпілеўскі, адзначаецца, што мячэць не мела мінарэта, і муэдзін склікаў вернікаў з прыступак ля дзвярэй мячэці...
Сёння рэканструяваная Навагрудская мячэць, як і раней, мае прыбудову з асобным уваходам. Там працуе нядзельная школа, праходзяць агульныя сходы. А яшчэ ў адным з пакояў вырашана распачаць збор музейнай экспазіцыі. Першыя экспанаты з'явіліся ў мінулым годзе і прысвечаны 600-годдзю Грунвальдскай бітвы: гэта гістарычны зборнік, а таксама фрагмент карціны Эдуарда Рымаровіча "Грунвальдскай бітве прысвячаецца". На палатне мастак змясціў і такое выслоўе: "Толькі ў таго, хто памятае сваю гісторыю, ёсць будучыня".
Разалія АЛЕКСАНДРОВІЧ, магістр філалогіі, сябра татарскай суполкі
г. Навагрудка