Бадай, з часоў пастаноўкі "Вяселля" на Купалаўскай сцэне ў айчыннай тэатральнай прасторы не складвалася такая цікавая сваім запалам сітуацыя, пры якой тэатралы рэзка дзяліліся на два супрацьлеглыя "лагеры". Адны красамоўна крывіліся, даючы зразумець, што ўбачанае наўрад ці варта разглядаць усур'ёз, другія ж горача даводзілі: новая работа - менавіта тое, чаго сучаснаму тэатру не хапала, і менавіта з прычыны гэтай адсутнасці глядач не ў стане адэкватна ацаніць і ўспрыняць убачанае. І вось новая прэм'ера Нацыянальнага акадэмічнага драматычнага тэатра імя Максіма Горкага - "Гора ад розуму" Аляксандра Грыбаедава ў пастаноўцы Сяргея Кавальчыка - ізноў справакавала дыскусію вакол класікі на сучаснай сцэне.
Не займаючыся падлікамі "галасоў", што складаюць той або іншы "лагер" апанентаў, мушу зазначыць: асабіста я лічу дадзены спектакль заўважнай падзеяй для сучаснага беларускага тэатра. Прычын для гэткіх высноў - некалькі, і дзве з іх прынцыпова важныя для ўсведамлення таго, што стан, у якім сёння знаходзіцца айчыннае сцэнічнае мастацтва, яшчэ мае шанц убачыць уласную "кропку невяртання" і не пераступіць яе незнарок. Маю на ўвазе, па-першае, узаемаадносіны рэжысёра з драматургічным творам, а па-другое - пошукі сучаснага героя.
Не заглыбляючыся ў філасофстваванні адносна таго, што можна, а чаго нельга рабіць з драматургічнымі тэкстамі (сёння гэты крытэрый мае адну адметную рысу - наяўнасць мастакоўскай матывацыі тых або іншых "маніпуляцый"), зазначу: класічныя творы, а асабліва - тыя, што з'яўляюцца часткай агульнаадукацыйнай школьнай праграмы, нярэдка з'яўляюцца "заложнікамі" тых трактовак, якія ў розныя часы былі навязаны ім і сталі як бы другім тварам. І "Гора ад розуму" можна па праве паставіць у першыя шэрагі гэтых "ахвяр" масавай адукацыі: завучваючы маналогі з п'есы і з выразнасцю распавядаючы іх ля класнай дошкі, большасць з нас наўрад ці намагалася асэнсаваць твор цалкам, убачыць не проста замалёўкі нораваў эпохі і сутыкненне светапоглядаў, а - той драматургічны канфлікт, які ўсё гэта і выводзіць на святло. Мы цвёрда ведалі, што ёсць замшэлае фамусаўскае грамадства і ёсць прагрэсіўны Чацкі, які ўсім добры, акрамя аднаго: рэжа праўду-матку проста ў вочы, з-за чаго і нажывае сабе ў ворагі амаль цэлую Маскву. Але ці ўсё так адназначна, як мы прывыклі думаць?
У гэтым сэнсе "Гора ад розуму" ў рэжысуры Сяргея Кавальчыка каштоўнае тым, што рэжысёр не толькі не прапускае, але і дакладна фіксуе, цвёдра чапляючы, завязку драматургічнага канфлікту, відавочнасць якой, аднак, не забяспечыла ёй натуральнасці ўспрыняцця. Адзіная мэта, з якой Чацкі вяртаецца ў Маскву праз тры гады сваіх вандровак, - жаданне пачуць на свой адрас словы прызнання і кахання ад некалі любімай дзяўчыны і ўсіх тых, у чыім атачэнні ён рос хлапчуком. Але свет жыве па ўласных законах - "па паняццях", дзе розум толькі тады мае каштоўнасць, калі ён падмацоўваецца не логікай ды маралізатарствам, а практычнымі выгодамі і прыбыткамі. І менавіта гэтая аўтаномнасць, самадастатковасць грамадства, дзе нашмат больш цэняцца дастатак у выглядзе колькасці душ (тут Чацкаму з яго трыма-чатырма сотнямі няма чым хваліцца), уменне зрабіць кар'еру ("Не служыць - у тым карысці не знаходзіць", - кажа пра яго Фамусаў) і наяўнасць доступу ў "патрэбныя" кампаніі ("Вы не знаёмы з Таццянай Юр'еўнай?" - нават здзіўляецца Малчалін), а зусім не самых прагрэсіўных перакананняў, - выяўляюць галоўную прычыну драмы: чацкія, якія культывуюць "разумнае, добрае, вечнае" і прысвячаюць сваё жыццё ідэям служэння грамадству, самому гэтаму грамадству... не патрэбны.
Менавіта таму зусім не рэвалюцыйны настрой, а - разгубленасць з'яўляецца адной з дамінуючых рыс Чацкага ў выкананні маладога акцёра тэатра Антона Бельскага. Ён віхурай урываецца ў свет фамусаўскага дома, направа і налева прэзентуючы ў дэкаратыўных пакунках прэзенты, а ў якасці "галоўнага падарунка" - самога сябе, перапоўнены ўпэўненасцю, што гэта - акурат тое, чаго ўсе так даўно чакалі. А аказваецца, што яго трапныя і дасціпныя жарты ўспрымаюцца як здзеклівыя кпіны, а жаданне прадэманстраваць і агучыць найноўшыя грамадска-палітычныя ідэі - як адкрытая абраза старэйшых. І Антону Бельскаму вельмі дакладна ўдаецца прасачыць гэтае "тугадумства" Чацкага, убачыць усю яго глыбіню і драматычнасць. І, разам з тым, - не кінуцца ў залішнюю рамантызацыю свайго персанажа, пакідаючы ў фінальнай сцэне спектакля тлусты пытальнік і само пытанне: а што ж, з пазіцый здаровай логікі, якую настойліва-навязліва прапагандуе герой, "не так" у самім Чацкім?
Той факт, што рэжысёр пераводзіць грыбаедаўскую гісторыю з сацыяльнага супрацьстаяння ў пласт любоўных узаемаадносін, вызначае і расстаноўку іншых персанажаў спектакля, у якой на першы план выходзіць Соф'я. Гэтую ролю выконваюць дзве актрысы: Іна Савянкова і Вераніка Пляшкевіч, і кожная з іх выяўляе ўласныя адметныя інтанацыі сваёй гераіні. Іна Савянкова ў ролі Соф'і так і не змагла да канца пазбавіцца "шлейфу" папярэдне сыгранай ёй Агаф'і Ціханаўны з гогалеўскіх "Жаніхоў": паводзіны і манеры яе гераіні час ад часу "зрываюцца" на мяшчанскія, а сама яна ў дыялогах з Чацкім - нават на "разборкі" на павышаных тонах. Зусім іншая Соф'я Веранікі Пляшкевіч: вытанчаная, спакойна-стрыманая, поўная ўнутранай годнасці і разумення, што такое свецкая прыстойнасць, яна... перажывае за сябра дзяцінства, побач з якім вырасла, і за яго няўменне паводзіць сябе сярод людзей, - для яе непрыемна і непрымальна так навязліва цягнуць на сябе коўдру і патрабаваць усеагульнай увагі да ўласнай персоны, як тое робіць Чацкі. Не выпадкова, што ў кожнай з гераінь, адпаведна, і свой ідэал у выглядзе Малчаліна. Для Соф'і Савянковай - у выкананні Уладзіміра Глотава - герой дамскіх раманаў, з вачыма, якія блішчаць ад палкага жадання прадэманстраваць уласную адданасць і закаханасць, што часам выдае наіўнай пастаральнасцю, аднак у любой сітуацыі знаходзіць у сэрцах гераінь-жанчын любога ўзросту адпаведныя чуйныя стрункі. Для Соф'і Пляшкевіч - у выкананні Руслана Чарнецкага - разважлівы прыгажун, які годна трымаецца і ведае сабе цану, але яму бракуе адной-адзінай рэчы: адпаведнага яго розуму і талентам свецкага становішча.
На фоне дэтальнай прапрацоўкі "трохкутніка" "Чацкі - Соф'я - Малчалін" з агульнага "сілавога поля" спектакля практычна выпаў Фамусаў. У тым ліку і за кошт таго, што задача выбару была перакладзена рэжысёрам на Соф'ю, ён аказаўся ў агульнай канве пастаноўкі шмат у чым постаццю "дэкаратыўнай". Аляксандр Ткачонак іграе Фамусава ў вадэвільным ключы: ён шмат бегае па сцэне, мітусіцца, стварае вакол сябе атмасферу напружання і ілюзію таго, што яго словы і меркаванні нешта вырашаюць. У выкананні ж Расціслава Янкоўскага Фамусаў набывае больш дакладныя рысы: спакойнасць, разважлівую ўпэўненасць ва ўласным веданні свету і жыцця, адчуванне таго, што пры любым раскладзе ўсе казыры ён моцна трымае ва ўласных руках. Аднак, у сваю чаргу, гэтая ўпэўненасць у татальным кантролі над сітуацыяй і стварае прадумовы для таго, што ў спектаклі Фамусаў выпускае з уласных рук "нітачкі" - задачу выдаць замуж адзіную дачку - і апынаецца ў баку ад усёй гісторыі. Адпаведна, не да канца абгрунтаванай становіцца і фігура Скалазуба, якога ўвасобіў Андрэй Крывецкі: для абодвух з іх знікае асабістая матывацыя для таго, каб гэты персанаж з'яўляўся ў доме Фамусава. Ды і, здаецца, па тым, як рэагуе Фамусаў Янкоўскага на ўсіх трох патэнцыйных кандыдатаў у жаніхі, як не спяшаецца прымерыць на іх гэты статус, ён не так ужо і заклапочаны шлюбам дачкі (хаця Грыбаедаў акурат для гэтага ладзіць у доме Фамусава баль "для сваіх", нават нягледзячы на жалобу).
Калі ж вярнуцца да рэжысёрскай канцэпцыі, робіцца відавочным, што на пачатку спектакля Сяргей Кавальчык ставіцца да грыбаедаўскага тэксту як да догмы, якая патрабуе дэталёвага "падрадковага" перакладу. З гэтай прычыны ў першай дзеі ўзнікае шмат сітуацый, калі рэжысёр лабавым чынам ілюструе п'есу: то Малчалін з'яўляецца з флейтай і цягам усёй сцэны вымушаны трымаць яе ў руках, бо не ведае, што рабіць з інструментам (па тэксце, Фамусаву чуюцца гукі то флейты, то фартэпіяна), то ў Чацкага раптам узнікае жаданне паварушыць вуголле ў печы на рэпліцы пра тое, што дым бацькаўшчыны яму салодкі і прыемны, а то падкрэслена разгорнута разыгрываецца ўключаны ў школьную праграму, аднак абсалютна прахадны для Грыбаедава, маналог-звязка "Пятрушка, вечна ты з абноўкай...".
Затое ў другой дзеі Кавальчык адрываецца ад ролі "чалядніка" і вырашае сцэны смела, свежа, жвава. Багатыя дэкарацыі фамусаўскага дома (сцэнаграфія - Алы Сарокінай) з калонамі і галерэяй продкаў (не важна, што завяршаецца гэтая галерэя... французскім бульдогам) пасля балю слугі разбіраюць-дэманціруюць, так што адкрыта выстаўлены на вуліцу Чацкі апынаецца ў прамым сэнсе слова... пад плотам. І ўся развязка спектакля набывае абсалютна свежае гучанне - шмат у чым меладраматычнае, затое надзвычай прыватнае. Акурат таму, што становіцца зразумела: увесь грыбаедаўскі канфлікт разгортваецца не "паміж" героем і светам, а - у душы самога Чацкага, дзе двубой вядуць яго ідэалы і "аб'ектыўная рэчаіснасць", з якой ён сутыкаецца. І перамога залежыць ад таго, здасць альбо не герой Антона Бельскага ўласныя перакананні, прызнае ўласнае паражэнне ці застанецца на сваім, нават дэманстратыўна паслізнуўшыся на вачах ва ўсіх?..
На здымках: Соф'я - Іна Савянкова, Чацкі - Антон Бельскі; сцэна са спектакля.