Газета "Культура" працягвае праводзіць серыю рэдакцыйных "круглых сталоў", якія, па сутнасці, даюць выніковасць па шэрагу значных падзей у сферы культуры краіны цягам бягучага года. Вось і гэтая восень у культурным жыцці Беларусі запомніцца, у тым ліку, дзякуючы беспрэцэдэнтнай па сваіх маштабах рэпрэзентацыі манументальнага мастацтва, якая прайшла адразу на трох пляцоўках сталіцы і ахапіла перыяд найноўшай гісторыі краіны ад моманту набыцця ёю незалежнасці. Зрэшты, зварот да гэтай тэмы на высокім узроўні дазволіў не толькі канстатаваць дасягненні школы манументальнага мастацтва, але і сфармуляваць шэраг актуальных пытанняў, датычных яго перспектывы, выявіць актуальныя праблемы. Амаль усе з іх прагучалі пад час "круглага стала" ў рэдакцыі "К". Удзел у ім узялі рэктар Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў, прафесар, кандыдат мастацтвазнаўства, старшыня Рэспубліканскага савета па манументальным і манументальна-дэкаратыўным мастацтве Міхаіл БАРАЗНА, галоўны спецыяліст упраўлення мастацтва Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь, мастацтвазнаўца Дзяніс БАРСУКОЎ, мастак, манументаліст, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Беларусі Валерый ДАЎГЯЛА, галоўны спецыяліст упраўлення мастацтваў Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь, мастацтвазнаўца Аляксандр ЗІМЕНКА, загадчык кафедры манументальна-дэкаратыўнага жывапісу БДАМ, заслужаны дзеяч мастацтваў Беларусі, лаўрэат Дзярж
аўнай прэміі Беларусі, прафесар Уладзімір ЗІНКЕВІЧ, намеснік старшыні творчай секцыі дэкаратыўнага мастацтва Беларускага саюза мастакоў, мастак-кераміст Тамара КУРАЧЫЦКАЯ, заслужаны архітэктар Беларусі, лаўрэат Ленінскай і Дзяржаўных прэмій Беларусі Леанід ЛЕВІН, скульптар, народны мастак Беларусі, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі СССР Іван МІСКО, дырэктар Нацыянальнага мастацкага музея Беларусі, мастак, кандыдат мастацтвазнаўства Уладзімір ПРАКАПЦОЎ, загадчык кафедры скульптуры БДАМ, прафесар, заслужаны дзеяч мастацтваў Беларусі Уладзімір СЛАБОДЧЫКАЎ, мастак-жывапісец, намеснік старшыні БСМ па выставачнай дзейнасці Сяргей ЦІМОХАЎ, а таксама рэдактары аддзелаў газеты "Культура" Барыс КРЭПАК і Ілья СВІРЫН.
Барыс КРЭПАК:- Лішне нават казаць, што набыццё краінай незалежнасці надало айчыннаму манументальнаму мастацтву новы імпульс для развіцця. Згадайма хаця б удзел мастакоў у афармленні Палаца Рэспублікі, Нацыянальнай бібліятэкі, Мінскай ратушы, Опернага тэатра, Мірскага і Нясвіжскага замкаў. І гэты спіс
нашых дасянненняў, натуральна, можна доўжыць. Праведзеныя выстаўкі гэта яшчэ раз засведчылі. Але сёння мы не будзем асабліва засяроджвацца на іх аналізе. Тэма нашага "круглага стала" - трошкі іншая: зараз вельмі важна вызначыць перспектывы на будучыню, усвядоміць, на якім этапе мы цяпер знаходзімся і куды рушым. Падкрэслю, што манументальнае мастацтва мае асаблівую сацыяльную важнасць, бо яно адлюстроўвае арыенціры нашага грамадства, яго прыярытэты, утварае асяроддзе, у якім жыве сучаснік, і таму нясе не толькі эстэтычную, але і выхаваўчую, ідэалагічную нагрузку.
Уладзімір ПРАКАПЦОЎ: - Добра памятаю савецкія часы, калі план манументальнай прапаганды ствараўся на дзесяцігоддзі наперад ды выконваўся няўхільна. У наш час таксама былі створаны своеасаблівыя "эскізы" такога плана...
Барыс КРЭПАК: - Так, гэты план, разлічаны да 2012 года, утрымліваў каля 70 назваў. Потым быў яшчэ дадатак ад Нацыянальнай акадэміі навук. Але пакуль увасоблены ў жыццё далёка не ўсе яго пазіцыі.
Уладзімір ПРАКАПЦОЎ: - Мне даводзілася бачыць гэты сучасны план, і, вымушаны канстатаваць, некаторыя прадстаўленыя там пазіцыі падаюцца не вельмі абгрунтаванымі, іх увядзенню ў пералік наўрад ці папярэднічаў удумлівы і ўсебаковы аналіз. Гэта асабліва прыкра таму, што сёння нам неабходна выбудаваць прыярытэты, правільна расставіць акцэнты будучай дзейнасці. І найгалоўны з іх - ідэя беларускай дзяржаўнасці. Асаблівага ўшанавання вартыя гістарычныя мясціны, звязаныя з яе станаўленнем, - той жа Навагрудак, які быў першай сталіцай ВКЛ, а таксама - вядомыя асобы, што зрабілі свой важны ўнёсак у гэты працэс.
Міхаіл БАРАЗНА: - Па вялікім рахунку, такім планам павінна стаць сама гісторыя Беларусі. І паступова яе знакавыя падзеі і постаці знаходзяць сваё ўвасабленне ў творах манументальнага мастацтва. Адпаведна, хто б што ні казаў, план спакваля рэалізуецца. А тое, што адбываецца гэта не так і хутка, як камусьці хацелася б, таксама цалкам вытлумачальна, бо многае тут залежыць ад матэрыяльнага складніка: усё ж мы гаворым не пра жывапіс або графіку.
Дзяніс БАРСУКОЎ: - Міхаіл Рыгоравіч абсалютна мае рацыю. "Генеральная лінія" айчыннага манументальнага мастацтва павінна падкрэсліць тое, што мы з'яўляемся незалежнай дзяржавай са сваёй багатай культурай. Уласна, менавіта такім чынам і вызначаецца палітыка Міністэрства культуры. У найбліжэйшых планах - устаноўка помніка Міндоўгу ў Навагрудку (конкурс праектаў ужо рыхтуецца), помніка Ігнату Буйніцкаму, Міколу Гусоўскаму. Маюць паўстаць і помнік Станіславу Манюшку ў Чэрвені, а таксама бюст Максіма Багдановіча ў Гродне.
Аляксандр ЗІМЕНКА:- Сапраўды, план дзейнасці на будучыню - гэта сама наша гісторыя. Адсюль і праекты, якія будуць увасоблены бліжэйшым часам. У будынку Нацыянальнага гістарычнага музея краіны па вуліцы Фрунзэ, які ў хуткім часе будзе адкрыты пасля рэстаўрацыі, наогул, плануецца стварыць галерэю бюстаў выбітных дзеячаў беларускай гісторыі.
Іван МІСКО:-Літаральна днямі меў размову з начальнікам упраўлення культуры Мінаблвыканкама Анатолем Акушэвічам. Выказаў прапанову абвясціць конкурс праектаў помніка Максіму Танку з нагоды векавога юбілею класіка, які адзначым у 2012-м. Можа, грошы для рэалізацыі гэтага праекта мы адразу і не знойдзем, але... Галоўнае - пачаць!
Дзяніс БАРСУКОЎ:- Манументальнае мастацтва павінна запоўніць тыя "белыя плямы", якія ў свой час былі ў прасторы нашых гарадоў. Савецкі перыяд беларускай гісторыі там прадстаўлены, у цэлым, няблага, а вось больш старажытныя пласты адлюстраваны, на жаль, не вельмі поўна. Важна выправіць падобную несправядлівасць.
Барыс КРЭПАК:- Сёлета мы адсвяткавалі 20-я ўгодкі сучаснай беларускай незалежнасці. Таму ў сценах рэдакцыі гучала наступная думка: можа, ужо наспеў час пачынаць прапрацоўку ідэі стварэння мемарыяла, прысвечанага і найноўшай, і ў цэлым шматвекавой гісторыі нашай краіны?
Міхаіл БАРАЗНА:- Такая ідэя ўжо літаральна лунае ў паветры...
Барыс КРЭПАК: - ...Манумента, які адлюстроўваў бы станаўленне беларускай дзяржаўнасці, пачынаючы ад Полацкага княства. Аналагаў такім эпахальным помнікам у свеце дастаткова. І згадаю таксама той жа помнік Тысячагоддзю Расіі ў Ноўгарадзе, які быў зроблены нашымі землякамі Мікешыным і Шрэдэрам за сродкі простых людзей.
Аляксандр ЗІМЕНКА: - Сапраўды, калі ідэя, адлюстраваная ў тым або іншым помніку, неабыякавая для чалавека, ён ахвяруе на яе рэалізацыю ўласныя сродкі. Прычым гэта датычыцца не толькі буйных прадпрыемстваў, але і шараговых грамадзян.
Уладзімір ПРАКАПЦОЎ: - На маю думку, за рэалізацыяй згаданага плана павінен быць жорсткі кантроль, які выключаў бы "самадзейнасць" на месцах. Наведваючы раённыя цэнтры, я ледзь не паўсюдна бачу праявы гэтай нядаўняй моды - кітчавай скульптуры, - што расце, бы грыбы. Сваю волю і ўласныя густы дыктуюць тыя людзі, у каго ёсць грошы. Знайшоўся спонсар - можна ставіць усё, што заўгодна.
Іван МІСКО: - Адзін бізнесмен з Мінскай вобласці так мне і заявіў: я плачу грошы і што хачу, тое і раблю! Я яму адказаў: тое, што ты хочаш, можаш рабіць на сваім уласным лецішчы, а не ў грамадскай прасторы.
Ілья СВІРЫН:-На маю думку, гарадскую скульптуру, якая вось ужо які год знаходзіцца ў эпіцэнтры дыскусій, нельга ставіць упоравень з тымі помнікамі, ідэі якіх мы толькі што абмяркоўвалі: гэта як параўноўваць сімфонію з застольным шлягерам. Але ж кожны з нас, мабыць, пагодзіцца з тым, што і другі ўзор музычнай культуры таксама мае права на існаванне, бо ўсяму свой час, сваё месца, свае функцыі...
Уладзімір ПРАКАПЦОЎ: - Так, але калі гэта менавіта ўзор культуры! Тыя "добрыя намеры", якія ўзнікаюць на месцах, павінны быць пад кантролем прафесіяналаў. Натуральна, ніхто не супраць спонсарства, прыватнай ініцыятывы. Аднак... Прымаўка "Хто плаціць грошы, той і замаўляе музыку" ў дадзеным выпадку і сапраўды недарэчная. Прычым гаворка - не пра цэнзуру, а менавіта пра тое, каб роля Рэспубліканскага манументальнага савета была адчувальная і ў рэгіёнах. Бо часта здараецца так: мэр знайшоў грошы - і ставіць тое, што ён хоча, нават не палічыўшы патрэбным параіцца з прафесіяналамі.
Іван МІСКО: - Між іншым, пра з'яўленне на свет некаторых узораў манументальнага мастацтва я даведаўся... выключна дзякуючы згаданай ужо выстаўцы. На разгляд Рэспубліканскага манументальнага савета іх праекты не выносіліся. І ўбачыўшы тое, што атрымалася ў выніку, многія прафесіяналы моршчылі насы.
Міхаіл БАРАЗНА: - Для таго, каб члены Рэспубліканскага манументальнага савета зацвярджалі кожны "бронзавы чых", нас давялося б кланіраваць. Таму ў сферы нашых інтарэсаў знаходзяцца найбольш значныя аб'екты, узгодненыя з Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь. Іншыя ж зацвярджаюцца на ўзроўні тых манументальных саветаў, што створаны ў кожнай з абласцей.
Іван МІСКО: - Існуе вельмі добрая схема, паводле якой па два члены Савета як бы замацаваны за канкрэтнай вобласцю. Але ж па сённяшні дзень не вырашана вельмі важная дэталь: пытанне аплаты камандзіровачных выдаткаў. "На месцах" іх аплачваць нам не спяшаюцца: маўляў, няўжо вы за свой кошт не можаце прыехаць на пасяджэнне абласнога савета? А Рэспубліканскі гэтае пытанне таксама не можа вырашыць. І ў дадзеным выпадку мы сапраўды страчваем кантроль над тым, што робіцца ў рэгіёнах.
Аляксандр ЗІМЕНКА:- Такая праблема сапраўды існуе, але да канца я не згодны з тым, што мы страчваем кантроль. Акурат сёлета былі ўнесены змяненні ў пастанову Савета Міністраў па пытаннях манументальнага мастацтва. І сёння мясцовыя ўлады абавязаны ўзгадняць паўстанне новага аб'екта, атрымаць адпаведнае заключэнне Міністэрства культуры, прадаставіўшы інфармацыю, хто з'яўляецца заказчыкам, хто аўтар, з якіх крыніц ідзе фінансаванне. І такая інфармацыя сапраўды паступае, прычым яе аб'ём - папраўдзе неабсяжны: уяўляеце, колькі ў краіне паўстае мемарыяльных дошак і знакаў? Думаю, што прынцыповых разыходжанняў у пазіцыях няма. Усе разумеюць, што нагляд павінен адбывацца, і калі члены Савета выязджаюць на месцы, іх з радасцю сустракаюць і выслухоўваюць аб'ектыўную крытыку.
Уладзімір ПРАКАПЦОЎ:-Як паказвае досвед, толькі там, дзе рада прафесіяналаў адсочвае працэс устаноўкі скульптуры - ад эскізнай стадыі да прыёмкі ўжо гатовага твора, - "на выхадзе" атрыміваецца добры вынік.
Міхаіл БАРАЗНА: - Таму вельмі важна, каб у складах журы - у тым ліку і рэгіянальных конкурсаў - былі людзі высокапрафесійныя, якія маюць сваю пазіцыю, а не ківаюць галавой сінхронна з мясцовым начальствам.
Барыс КРЭПАК:- Прычым скульптар абавязкова павінен спачатку працаваць у тандэме з архітэктарам.
Леанід ЛЕВІН: - Сапраўды, гэта вельмі важная заўвага. І мушу адзначыць, што сувязі паміж прадстаўнікамі дзвюх творчых прафесій сёння ўжо не такія трывалыя, як раней. Некалі ў Саюзе архітэктараў на ўсіх пленумах быў прадстаўнік Саюза мастакоў. Цяпер такая традыцыя, на жаль, ужо страчана...
Сяргей ЦІМОХАЎ:- Дык гэта ж не праблема: давайце кантактаваць!
Уладзімір ПРАКАПЦОЎ: - Толькі ў тым выпадку, калі таленавітыя архітэктар і мастак працуюць разам, атрымліваюцца шэдэўры. Згадайма хаця б мазаікі Аляксандра Кішчанкі ў мікрараёне "Усход": яны і сёння падаюцца сучаснымі, актуальнымі паводле сваёй мастацкай мовы. Магу прывесці і прыклад з нядаўняй гісторыі Нацыянальнага мастацкага музея. Яшчэ ў 1997 годзе распачалася праца над помнікам Валенцію Ваньковічу. Прызнаюся, што першпачатковы варыянт быў "зарублены" не без майго ўдзелу: ён падыходзіў, хутчэй, у якасці надмагілля. Супрацоўніцтва з архітэктарам і скульптарам запатрабавала нямала часу, але, у выніку, кампазіцыя "Раніца мастака", як мне падаецца, ідэальна ўпісалася ў ландшафт.
Уладзімір ЗІНКЕВІЧ: - Лічу, сур'ёзны адбор мусіць папярэднічаць і ўсталяванню мемарыяльных дошак, бо часта ініцыятыва тут зыходзіць ад удавы ці дзяцей таго або іншага дзеяча. Клопаты сям'і зразумелыя, але ж... Ці заўсёды яго заслугі вартыя такога ўшанавання? Напэўна, займацца гэтым адборам павінен не Манументальны савет, а нейкая спецыяльная камісія.
Барыс КРЭПАК: - Мы гаворым пераважна пра скульптуру. А што робіцца ў сферы дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва?
Тамара КУРАЧЫЦКАЯ: - Мяркуючы хаця б нават па выстаўцы ў Палацы мастацтва, справа з керамікай - самая сумная: вартых аб'ектаў апошнім часам было створана зусім мала. Справа ў тым, што заказаў мастакам-керамістам дастаецца няшмат. Ды і майстрам габелена - таксама...
Міхаіл БАРАЗНА.-Дзякуючы некаторым публікацыям у друку, вакол савета ўтварылася вельмі шмат ілжывых міфаў. Нехта спрабуе гіпербалізаваць ягоную ролю, выяўляючы Савет у якасці нейкай "усеўладнай" структуры, якая раздае заказы, вызначае памеры аўтарскіх ганарараў і ўвогуле кіруе працэсам. Але ж ад гэтых задач другі склад Савета ўжо адышоў, і я прыкладу ўсе намаганні, каб вяртання не было. Вызначаць аўтараў, якія будуць выконваць тыя або іншыя заказы, - гэта зусім не задача Савета. Чым больш развіваецца наша грамадства, тым больш адчувальным павінен стаць яго ўплыў на манументальнае мастацтва. Прамая форма такога ўплыву - правядзенне конкурсаў, што папярэднічаюць усталяванню ў гарадской прасторы таго або іншага манументальнага твора. Менавіта конкурс павінен вызначаць імя аўтара. І таму яшчэ раз падкрэслю: права голасу мусіць належаць толькі прафесіяналам.
Барыс КРЭПАК:- Але ж не можа ўзнікаць ніякіх прэтэнзій да прафесіяналізму журы апошніх конкурсаў (прыкладам, па выбары помніка Караткевічу для Кіева)...
Міхаіл БАРАЗНА. - Вы кажаце пра Мінск, а я- пра ўсю краіну, уключна з рэгіёнамі, дзе па-ранейшаму вызначальным ўсё яшчэ з'яўляецца слова чыноўніка, у тым ліку - і ў манументальным мастацтве. Хаця вызначальным тут павінна быць пазіцыя скульптара, архітэктара, гісторыка, грамадскага дзеяча - цэлага кансіліума спецыялістаў.
Уладзімір СЛАБОДЧЫКАЎ: - Тая ратацыя складу, якая адбылася не так даўно ў Рэспубліканскім манументальным савеце, мяркую, пойдзе на карысць агульнай справе. У орган трапілі і адносна маладыя аўтары, мае колішнія студэнты, і цяпер яны будуць рабіць ацэнку твораў выкладчыка! Кепскага ў гэтым не бачу.
Ілья СВІРЫН: - Няўхільна ў многіх творцаў можа ўзнікнуць пытанне адносна аўтарытэту членаў гэтай рады...
Міхаіл БАРАЗНА. - Іх рэпутацыю засведчылі створаныя імі знакавыя аб'екты, якія ўвайшлі ў "залаты фонд" і ўжо паспелі стаць часткай гісторыі культуры краіны.
Уладзімір СЛАБОДЧЫКАЎ: - Але не будзем забывацца на тое, што мастацкі ўзровень твораў залежыць, усё ж, перадусім, не ад саветаў, але менавіта ад саміх мастакоў, ад іх падрыхтоўкі, ад спеласці іх рашэнняў...
Міхаіл БАРАЗНА: - Згода! Перакананы, што прафесійны ўзровень Савета адпавядае сучасным задачам. Але не ён павінен вызначаць стаўленне да свету самога мастака. Не Савет павінен "падказваць" яму, што ён мусіць ляпіць у сваёй майстэрні. Ад такой практыкі трэба адысці раз і назаўсёды! Хаця некаторыя творцы і сёння чакаюць, што нехта ім параіць, у які бок павярнуць бронзавы мезенец, або якая нага павінна быць адстаўлена ўбок. Многім аўтарам вельмі зручна, калі цэлая брыгада "трэнераў" дапамагае ім выконваць іх працу. Не думаю, што на стварэнне, скажам, знакавых работ Леаніда Мендзелевіча Левіна паўплывала нешта, апрача ўнутранага свету іх аўтара. Ён падказак і не патрабуе.
Леанід ЛЕВІН: - Падзяляю меркаванне Міхаіла Рыгоравіча. Нельга надзяваць на мастака кайданкі. Мы павінны даць яму "свабоду плавання", свабоду тварыць так, як ён лічыць патрэбным, так, як ён дыхае. Хаця некаторыя мастакі і сапраўды жывуць учарашнім днём, дзе ўсё вызначалася па "ўказцы зверху". Але так быць не павінна!
Валерый ДАЎГЯЛА: - Сёння ў краіне ідзе вялікая праграма і па адраджэнні помнікаў гісторыка-культурнай спадчыны. Мне падаецца, што манументалісты - як і сучасныя творцы ўвогуле- таксама павінны прыняць у ёй чынны ўдзел. Бо пасля рэстаўрацыі нязменна паўстае пытанне: чым напаўняць тыя адроджаныя да жыцця аб'екты? Натуральна, арыгінальных інтэр'ераў часоў Радзівілаў амаль што не захавалася - як і ўвогуле ўзораў матэрыяльнай культуры той пары. Дык чаму б не запоўніць гэтыя залы творамі сучасных мастакоў? Падаецца, менавіта яны здатныя забяспечыць аб'ект належным зместам. І іх работы могуць з'яўляцца не толькі ў спецыяльных выставачных залах, але і ў кантэксце музейнай экспазіцыі. Прычым работы, не толькі "схаваныя пад даўніну", але тыя, што захоўваюць сваё аўтарства.
Аляксандр ЗІМЕНКА: - Наконт сучасных твораў у сценах замкаў і палацаў - гэта меркаванне вельмі спрэчнае. Адна справа - новыя памяшканні, дзе інтэр'ер як бы "не абавязвае", а іншая- дух той эпохі, які мы імкнёмся аднавіць разам з мурамі. І "іншародныя ўварванні" тут могуць прывесці да сумніўных вынікаў.
Валерый ДАЎГЯЛА: - Я спецыяльна прынёс сюды альбом, прывезены не так даўно з Францыі. Паглядзіце: у адной з залаў Версальскага палаца можна ўбачыць абсалютна сучасны дыван, і ніхто не ўтойвае, што ён менавіта сучасны, нават не стылізаваны пад даўніну. Мабыць, ён трапіў туды не таму, што папросту не было чаго павесіць, а каб засведчыць: творы мастакоў цяпершчыны могуць выдатна існаваць і ў старадаўніх інтэр'ерах. А вось кіраўніцтва Нясвіжскага музея да такіх прапаноў ставіцца пакуль насцярожана... Хаця ў тым самым горадзе ўжо быў падобны досвед: у ратушы можна ўбачыць работы сучасных творцаў.
Аляксандр ЗІМЕНКА:- Версаль ужо сфарміраваны, ён ужо "адбыўся", і таму можа дазволіць сабе тыя або іншыя эксперыменты. А музеефікацыя Нясвіжскай рэзідэнцыі Радзівілаў - яшчэ толькі ў працэсе. Трэба даць ёй прайсці стадыю станаўлення, даць дзесяць гадоў "адстаяцца". А калі праз гэты час інтэр'еры пададуцца не вельмі пераканаўчымі, можна будзе ўжо і пачынаць эксперыменты па іх удасканаленні.
Ілья СВІРЫН:- На Беларусі ёсць нямала закінутых помнікаў спадчыны, многія з іх - у руінах. Іх перспектыва пакуль - досыць цьмяная, а новае функцыянальнае прызначэнне нярэдка цяжка вызначыць нават гіпатэтычна: пад што можна прыстасаваць руіны і ці знойдуцца для гэтага немалыя сродкі? Але літаральна ўчора я глядзеў фільм пра вядомага скульптара-манументаліста Рычарда Серра. Адна з яго металічных работ усталявана менавіта ў руінах царквы недзе ў Еўропе. І такія аб'екты, натуральна, набываюць дадатковую прыцягальнасць сярод турыстаў. Ды і мастакі атрымліваюць незвычайныя магчымасці для самавыяўлення. Уласна, гэта я- да таго, што магчымасцей спалучэння такіх сфер, як манументальнае мастацтва і гісторыка-культурная спадчына, насамрэч можа быць мноства.
Барыс КРЭПАК: - А ці плануецца насычэнне творамі манументальнага мастацтва Музейнага квартала, які мае паўстаць на базе Нацыянальнага мастацкага музея?
Уладзімір ПРАКАПЦОЎ: - У мяне ёсць задума, каб Музейны квартал пачынаўся яшчэ на падыходзе да яго- прыкладам, з падземнага пераходу, дзе ўжо, дарэчы, вісіць наша рэклама. А неўзабаве плануем размясціць на будынку Нацыянальнага банка фотакопіі твораў шасці класікаў беларускага выяўленчага мастацтва. Натуральна, і ў самой музейнай зоне роля манументальнага мастацтва будзе вельмі вялікай. Зрэшты, я перакананы, што творы манументальнага мастацтва павінны ўзнікаць не толькі ў цэнтры Мінска, але і ў сталічных мікрараёнах. Ды і ўвогуле- сёння поле дзейнасці для мастакоў-манументалістаў папраўдзе неабсяжнае. Тым больш, іх работы патрабуюцца і для новых культавых будынкаў, дзе неўзабаве з'явяцца роспісы, мазаікі, вітражы...
Сяргей ЦІМОХАЎ: - Так, але тут узнікае праблема. Нярэдка атрымліваецца, што прафесійны мастак не мае доступу да такіх аб'ектаў, бо не адпавядае тым духоўным патрабаванням, якія прад'яўляе заказчык. І ў выніку работы ствараюцца, скажам, манахам-самавукам без адмысловай мастацкай адукацыі...
Тамара КУРАЧЫЦКАЯ:- Сапраўды, няма такога закону, каб заказчык быў змушаны прыцягваць да аздаблення інтэр'ераў сапраўдных прафесіяналаў...
Уладзімір ПРАКАПЦОЎ: - Але тут хацелася б закрануць і іншы аспект: тыя значныя творы манументальнага мастацтва, якія паўстаюць у нас у рэгіёнах, нельга аддаваць выключна на водкуп мясцовым аўтарам і арганізацыям. Доступ да гэтых заказаў павінны мець і скульптары са сталіцы. Натуральна - на ўмовах агульнага конкурсу.
Сяргей ЦІМОХАЎ: - Пазіцыя Беларускага саюза мастакоў тут адназначная: творы манументальнага мастацтва павінны з'яўляцца толькі на конкурснай аснове. Тэндар, як быццам, аб'яўляецца і сёння, але ж ён улічвае адно эканамічныя параметры, а не творчыя. Камбінат у дадзеным выпадку нярэдка прайграе невялічкім фірмам з малым падаткаабкладаннем. Ды і аўтараў абіраюць тых, хто згодны працаваць за меншыя грошы - без уліку творчага вымярэння...
Аляксандр ЗІМЕНКА: - Наконт неабходнасці конкурснага адбору пазіцыя ва ўсіх, здаецца, аднадушная. Як засведчыў нядаўні конкурс праектаў помніка Караткевічу, здаровая канкурэнцыя не тое што не шкодзіць справе - яна жыццёва неабходная для далейшага развіцця. Для сапраўдных майстроў паўдзельнічаць у такім спаборніцтве - гэта не абраза, а прафесійны гонар і вялікае задавальненне.
Сяргей ЦІМОХАЎ: - Дзяржзаказы павінны праходзіць праз саліднае абмеркаванне, а іх выканаўцы - абірацца толькі на конкурснай аснове. Прычым гэтыя конкурсы трэба аб'яўляць не за месяц (як у нас, на жаль, нярэдка здараецца), а мінімум за год: каб аўтары мелі час для роздумаў у спакойных абставінах, на выпрацоўку ўласнай задумы.
Тамара КУРАЧЫЦКАЯ: - Гэта вельмі слушная прапанова!
Сяргей ЦІМОХАЎ: - Прывяду ў якасці прыкладу той аб'ект, якім сёння ганарыцца ўся краіна: Нацыянальную бібліятэку Беларусі. Ці справіліся мы, мастакі, з яе аздабленнем? Да экстэр'ернай часткі, уключна з помнікам Францыску Скарыну, нават пытанняў не ўзнікае. Барабан - таксама! Архітэктары ўдала запланавалі зону, мастакі спрацавалі- хтосьці горш, хтосьці лепш, але... Усё гэта суб'ектыўна. А вось сцены? Ці далі мы з імі рады? На маю думку, адказ павінен быць адмоўным. Ні ў каларыстычным, ні ў рытмічным, ні ў кампазіцыйным, ні ў ідэйным аспекце гэтую работу - рэспубліканскага, дарэчы, значэння - не ўхваліш. А ўсё чаму? Конкурсу тады не абвяшчалася, і заказ дастаўся аднаму мастаку на безальтэрнатыўнай аснове, ніякія саветы яго не ўзгаднялі. Так, заставалася ўжо няшмат часу да здачы аб'екта, але... Што перашкаджала на год-другі пакінуць гэтыя сцены ў спакоі, прыкрыўшы іх банерамі, а потым аб'явіць конкурс, паспрачацца, патузаць адно аднаго?.. І тады было б знойдзена правільнае і ўзважанае рашэнне.
Барыс КРЭПАК: - Але ж, Сяргей, гэта суб'ектыўная думка...
Ленід ЛЕВІН:- Дзіўна тое, што пагэтуль не было шырокага абмеркавання мастацкай вартасці работ, якія былі створаны ў інтэр'еры бібліятэкі.
Іван МІСКО: - Варта нагадаць, што ў свой час былі намеры насыціць пластыкай і прылеглую да будынка бібліятэкі зону, ужо меліся і адпаведныя напрацоўкі. Натуральна, зусім неабавязкова, каб усе яны былі рэалізаваны, але... Самыя ўдалыя таго, мабыць, вартыя.
Уладзімір ЗІНКЕВІЧ: - На маю думку, манументальныя работы павінны "закладвацца" ў праект яшчэ на стадыі архітэктурнага планавання: гэта дапаможа ўнікнуць многіх памылак.
Тамара КУРАЧЫЦКАЯ:- Нам, керамістам, трэба таксама працаваць у комплексе з архітэктарамі, каб творы ў інтэр'ерах планаваліся яшчэ на стадыі праектавання. Сёння такой практыкі няма.
Іван МІСКО: - Цяпер актыўна ідзе ўзвядзенне новага будынка Беларускага дзяржаўнага музея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. І мая пазіцыя тут адназначная: гэты аб'ект і прылеглая да яго тэрыторыя павінны "праходзіць" праз Рэспубліканскі манументальны савет.
Барыс КРЭПАК: - А хіба яны не праходзяць?
Іван МІСКО: - Не. Хаця ў выпадку аб'екта такой значнасці гэта недапушчальна.
Міхаіл БАРАЗНА:- Важна, каб у дыскусіі адносна праектаў манументальнага мастацтва ўдзельнічалі не толькі мастакі-практыкі, бо ў такім выпадку ў старонняга чалавека можа ўзнікнуць пытанне: а можа, іх выказванні з'яўляюцца ўсяго толькі праявай канкурэнтнай барацьбы? Трэба даць слова крытыкам, мастацтвазнаўцам, філосафам, гісторыкам...
Леанід ЛЕВІН:- А вось у мяне наконт правядзення конкурсаў узнікае наступнае пытанне. Паглядзіце склад журы апошніх з іх: гэта адны і тыя ж самыя людзі, якія маюць адны і тыя ж самыя меркаванні ды творчыя пазіцыі, а ў дадатак яшчэ і займаюць пэўныя пасады. Апошні фактар- вельмі важны. Адсюль і маё пажаданне: няхай журы дасць волю маладым творцам з іх смелымі ды нечаканымі ідэямі. Нельга бясконца рабіць ухіл на адное і тое ж. Вось спадабаўся нейкі адзін аўтар - скажам, Леанід Левін, - і яму даюць аб'ект за аб'ектам. А насамрэч апрача яго ў краіне ёсць нямала іншых таленавітых архітэктараў...
Міхаіл БАРАЗНА: - Пажаданне мэтра- цалкам справядлівае. Уласна, члены цяперашняга складу Савета маюць і яшчэ адну неаспрэчную заслугу, пра якую ніхто пакуль, мабыць, не згадваў: яны заўсёды ставіліся да запаўнення публічнай прасторы вельмі даткліва і ашчадна, захаваўшы тым самым месца і для сваіх спадкаемцаў - новага пакалення беларускага манументальнага мастацтва.
Аляксандр ЗІМЕНКА: - Раней лічылася, што прэрагатыва ўстанаўліваць творы мемарыяльнага мастацтва належыць выключна дзяржаве. Сёння такога "дыктату" ўжо няма, і пазіцыя Міністэрства культуры зусім іншая: мы адкрыты для любых прапаноў. У тым ліку - і з боку спонсараў. Для нас вельмі важна пачуць і меркаванне грамадства, мясцовых органаў улады. Схема кшталту "наверсе вырашылі, а вы выконвайце" даўно састарэла. Насычэнне грамадскай прасторы творамі манументальнага мастацтва павінна стаць сумесным пачынам Міністэрства культуры, органаў самакіравання, зацікаўленых асоб ды прадпрыемстваў. Таму для нас вельмі важна, каб ідэя ўстаноўкі таго або іншага помніка мела падтрымку сярод тых, хто жыве на гэтай тэрыторыі.
Ілья СВІРЫН: - Але ж досвед збору ахвяраванняў, які ў нас ужо сям-там практыкаваўся, прывёў да зусім непераканаўчых вынікаў...
Аляксандр ЗІМЕНКА: - Не так даўно абмяркоўваўся праект памятнай дошкі ахвярам тэракта ў мінскім метро, і людзі звярталіся да нас з прапановай ахвяраваць свае грошы. Таму вельмі істотна, каб ідэя помніка была сапраўды актуальнай.
Уладзімір ЗІНКЕВІЧ: - У савецкі час на манументальнае мастацтва траціліся вельмі сур'ёзныя сродкі: дзесьці 3- 4% бюджэту. І сапраўды: вялізныя затраты тут - непазбежныя...
Іван МІСКО: - Добра памятаю тыя часы. Калі нешта задумалі зрабіць на Беларусі, асабліва што тычылася помнікаў Леніну альбо буйных мемарыялаў, праект трэба было везці на ўзгадненне ў Маскву. І там, на стадыі гіпсавага варыянту, зацвярджалі: быць або не быць, адліць або не адліць. Сёння, у незалежнай Рэспубліцы Беларусь, мы ўжо не маем патрэбы ездзіць кудысьці па дазвол. Ды і бронзы навалам - якой хочаш! Усё ёсць. Толькі каб яшчэ і якасць была! У тым ліку, дарэчы, гэта датычыцца і якасці ліцця. Калі казаць, скажам, пра выкананне дробнай пластыкі, дык яна, на маю думку, увогуле не вытрымлівае ніякай крытыкі...
Аляксандр ЗІМЕНКА: - Што да ўсталявання твораў манументальнага мастацтва выключна за дзяржаўныя сродкі... Натуральна, такая практыка будзе працягвацца. Але ў гэтым выпадку будзе вельмі жорсткі адбор, скажам, па тэматыцы.
Леанід ЛЕВІН: - Сапраўды, вельмі важна, каб ідэя паўстання такіх помнікаў не з'яўлялася толькі ў нечыіх кабінетах, але зыходзіла менавіта ад жыцця. Што да згаданага ўжо плана... На вялікі жаль, там не быў улічаны той фактар, што Беларусь - дзяржава шматэтнічная, і была яна такой спрадвеку. Тут жылі татары, палякі, украінцы, рускія, яўрэі...
Барыс КРЭПАК:-Я ведаю, што над праектам помніка, у прыватнасці, Саламону Міхоэлсу, гэтаму выдатнаму акцёру, працуе Аляксандр Фінскі. Але працуе пакуль без усялякіх там замоў - так бы мовіць, "па поклічы сэрца".
Уладзімір СЛАБОДЧЫКАЎ: - Гэта добра. Многія мае калегі так працуюць. Але вось што я хачу сказаць. Не так даўно давялося пабываць у Кітаі, і мае ўражанні яшчэ вельмі свежыя: там гарады літаральна насычаны сучаснымі і сапраўды незвычайнымі скульптурнымі аб'ектамі. У нас жа пакуль вельмі мала эксперыменту ў грамадскай прасторы, хаця яна сама таго вымагае. У Мінску ды іншых гарадах паўстаюць новыя будынкі, цэлыя кварталы ў сучаснай стылістыцы, і традыцыйная скульптура не будзе выглядаць арганічнай у такім атачэнні.
Валерый ДАЎГЯЛА: - Найвялікшая са згаданых манументальных выставак прайшла ў Палацы мастацтва, а літаральна праз лічаныя дні там адбыўся і ІХ Нацыянальны фестываль архітэктуры. Міжволі напрошваліся пэўныя паралелі. І мушу адзначыць, што наша выстаўка прайгравала тым амбіцыйным і звышсучасным праектам, якія прапанавалі архітэктары. Хаця я адчуваю, што патэнцыял беларускіх мастакоў-манументалістаў яшчэ не вычарпаны. Але як яго рэалізаваць?
Леанід ЛЕВІН: - У нас апошнім часам усе скульптуры - з крыльцамі, ледзь не ўсе пагалоўна ў нас "лётаюць"... Як быццам гэтым вобразныя магчымасці і вычэрпваюцца! А вось у Лондане ў 2005 годзе быў устаноўлены помнік жанчынам Другой сусветнай вайны. І самае цікавае, што... самі жанчыны там не выяўлены! Ёсць гранітны куб, да якога прымацаваны бронзавыя плашчык, паліто, іншае адзенне - тое, што засталося ад людзей, якія загінулі... І гэта сапраўды кранае!
Ілья СВІРЫН: - Згадайма тут і Мемарыял памяці забітых яўрэяў у Берліне. Спярша роўныя шэрагі аднатыпных бетонных пліт выклікаюць адно недаўменне. Але трапляючы ўнутр, губляючыся ў тым лабірынце, які яны ўтвараюць, адчуваеш сапраўдны вусціш. І пераконваешся, што творы, арыентаваныя на непасрэднае ўзаемадзеянне з рэцыпіентам, могуць даносіць сваю ідэю, прынамсі, не менш пераканаўча, чым нават самыя ўдалыя ўзоры фігуратыўнай скульптуры.
Уладзімір СЛАБОДЧЫКАЎ: - Я- за тое, каб былі эксперыменты. Гэта датычыцца, у прыватнасці, і гарадской скульптуры. Нам пакуль нават не ўяўляецца, што яна можа быць фармальнай, альбо мець гульнёвы характар, альбо прымаць нейкія новыя незвычайныя формы.
Ілья СВІРЫН:- Ды і не абавязкова рабіць такія творы з нейкіх трывалых матэрыялаў, разлічаных "на вякі"...
Уладзімір СЛАБОДЧЫКАЎ: - Сапраўды, у нас многія лічаць, што лепш адліць маленькую скульптуру з бронзы, чым зрабіць маштабны аб'ект з пластыка.
Валерый ДАЎГЯЛА: - А памер, маштаб аб'екта, між іншым, таксама маюць значэнне. Згадайма таго гіганцкага зубра, што стаіць на Брэсцкай трасе. Мастацкі ўзровень той работы, як бы гэта мякчэй сказаць, не бясспрэчны... Але ж - яна ўсё адно прыцягвае да сябе ўвагу, многія лічаць яе адметнасцю. А ўсё - дзякуючы сваім неверагодным памерам. Ці яе своеасаблівы антыпод- небезвядомы піцерскі "Чыжык-пыжык": таксама не абы-якая адметнасць. Гэта я да таго, што маштаб вельмі важны. Але ж далёка не ўсе з аўтараў сёння пра гэта задумваюцца.
Міхаіл БАРАЗНА: - Не трэба думаць, што сучаснае манументальнае мастацтва - гэта выключна хаатычна насечаныя кавалкі граніту.
Ілья СВІРЫН: - Не трэба яго ні адпрэчваць, ні ідэалізаваць?
Міхаіл БАРАЗНА: - Самае важнае, каб творчыя рашэнні былі прадуманымі, каб у выніку атрымлівалася зладжаная "песня" мастака.
Барыс КРЭПАК: - Пытанне, якое мы не можам абмінуць у нашай сённяшняй гутарцы: прафесійная падрыхтоўка творцаў-манументалістаў.
Уладзімір СЛАБОДЧЫКАЎ: - Воляй лёсу, мы рыхтуем адначасова і скульптараў-станкавістаў, і скульптатаў-манументалістаў. Адбываецца набор, і студэнты ўжо потым самі вызначаюцца, які шлях ім абраць. Але самае галоўнае, што кафедра, якая ўжо праз пару гадоў адсвяткуе сваё 60-годдзе, сёння можа папраўдзе ганарыцца выкладчыцкім складам - гэта папраўдзе гонар школы беларускай скульптуры. І свой вопыт выкладчыкі перадаюць студэнтам, працягваючы традыцыі класічнай адукацыі.
Аляксандр ЗІМЕНКА:- Між іншым, наш скульптар Канстанцін Селіханаў не так даўно прыняў удзел у біенале ў Японіі і атрымаў там прызавое месца. Зазначу, што з 250 фіналістаў конкурсу замежнікаў было ўсяго пяць. Чым не сведчанне прызнання беларускай школы?
Уладзімір ПРАКАПЦОЎ: - Раней некаторыя з дыпломных работ выпускнікоў нашай Акадэміі мастацтваў знаходзілі сваё увасабленне на вуліцах гарадоў - згадайма хаця б помнік Сымону Буднаму разца Святланы Гарбуновай у Нясвіжы альбо постаць Адама Міцкевіча, створаную Валяр'янам Янушкевічам для Навагрудка. Дый і апошнім часам з'яўляюцца дыпломныя работы, вартыя рэалізацыі...
Уладзімір ЗІНКЕВІЧ:- Летась абарона аднаго з дыпломаў была проста бліскучая: я маю на ўвазе роспіс плафона ў холе канферэнц-залы будынка Міністэрства замежных спраў Рэспублікі Беларусь. Работа Вольгі Мельнік "Ружа вятроў", выкананая ў вельмі складанай тэхніцы тэмпернага жывапісу па ляўкасным грунце, атрымала вельмі высокую ацэнку кіраўніка Міністэрства Сяргея Мартынава. І цяпер замежныя паслы могуць бачыць твор маладога беларускага аўтара, які робіць вельмі важны ўнёсак у фарміраванне інтэр'ера будынка.
Барыс КРЭПАК:- Уладзімір Леанідавіч, а ці ўсе выпускнікі вашай кафедры знайшлі сабе прымяненне?
Уладзімір ЗІНКЕВІЧ: - Магу запэўніць, што ўсе яны - пры справе, прычым працуюць менавіта па спецыяльнасці. Але, варта адзначыць, апошнім часам манументальнае мастацтва змяніла свой фармат: яно стала больш камерным, сышло ў інтэр'еры. І пра многія творы выспускнікоў мы даведваемся хіба праз нейкі час, яны "ўсплываюць" гады праз тры - чатыры. Раней усё было інакш: шумныя адкрыцці, адразу водгукі ў друку, дыскусіі сярод прафесіяналаў...
Сяргей ЦІМОХАЎ: - Сапраўды, шмат мастакоў-манументалістаў кінулася зарабляць грошы, аздабляючы інтэр'еры дамоў ды офісаў. У гэтай з'яве многія бачаць толькі адмоўны бок, але ж яе станоўчыя аспекты - таксама навідавоку, бо і ў прыватныя тэрыторыі таксама трэба прыўносіць эстэтыку і густ. Да таго ж, такія мастакі выяўляюць здольнасць зарабляць сабе на жыццё самастойна, без дзяржзаказаў.
Уладзімір ЗІНКЕВІЧ: - Галоўнае, што ўсе нашы выпускнікі- запатрабаваныя. Яны працуюць у такой форме, як вітраж, сур'ёзна займаюцца мазаікай, асабліва звязанай з натуральным каменем. Не так даўно мы зрабілі шэраг праектаў для мінскага завода, які выпускае кафляную плітку. І яго кіраўніцтва надта здзівілася: адыходы, якія раней цэлымі самазваламі вывозіліся на сметнік, ператварыліся ў сапраўдны твор мастацтва! Натуральна, нашы студэнты і нядаўнія выпускнікі выконваюць і папраўдзе сур'ёзныя заказы. Але, вядома, апошніх не так і шмат.
Уладзімір ПРАКАПЦОЎ: - Магчыма, ёсць сэнс у тым, каб студэнт у працы адразу "нацэльваўся" на канкрэтны аб'ект, які потым мог бы быць увасоблены ў жыццё, - скажам, той або іншы пункт са згаданага вышэй плана? Гэта зрабіла б яго высілкі больш мэтанакіраванымі.
Уладзімір СЛАБОДЧЫКАЎ: - Я падтрымліваю такую прапанову. Сапраўды, вельмі важна знайсці нейкае канкрэтнае прымяненне сіл студэнтаў, магчымасць рэалізаваць іх дыпломныя і курсавыя работы. Цягам вось ужо дзесяці гадоў мы рэгулярна ладзім пленэры ў малых гарадах Беларусі: Лагойску, Мядзеле, Мар'інай Горцы... Скульптуры робяцца выключна на энтузіязме, але ж затое аўтарскія задумы ўвасабляюцца ў трывалых матэрыялах: камені, мармуры, дрэве... Думаю, мы можам спрацавацца і з Савецкім раёнам Мінска, дзе знаходзіцца наша Акадэмія. Для кафедры вельмі важна наладзіць стасункі з патэнцыйнымі заказчыкамі, бо менавіта яны здатныя забяспечыць студэнтаў матэрыяльнымі магчымасцямі для самарэалізацыі.
Міхаіл БАРАЗНА: - Сапраўды, удалыя работы Янушкевіча і Гарбуновай былі згаданы цалкам да месца. Але адразу скіроўваючы студэнта на выкананне той або іншай працы, мы рызыкуем парушыць самы асноўны прынцып размеркавання заказаў - празрысты конкурсны адбор. Бо калі за справу бярэцца студэнт, ад удзелу ў ёй адразу будуць адхілены прафесійныя аўтары. Тым больш, не трэба забываць: работа студэнта - гэта ўсё ж работа студэнта, нягледзячы на ўжо згаданыя тут прыклады.
Барыс КРЭПАК: - А што да выставак манументальнага мастацтва, дык ладзіць падобную выстаўку - гэта, разумею, архіскладана. Помнік жа ў галерэйную залу не прывязеш, як скажам, жывапіснае палатно або камерную станковую скульптуру. Але затое такая экспазіцыя - гэта тая "візуальная карціна", дзе глядач можа адразу зразумець, што ёсць сёння прастора ўсёй нашай краіны ў сферы манументальнага мастацтва, што ёсць добрага, цікавага, і не вельмі, у якіх манументальных творах яшчэ мае патрэбу наша зямля?
Уладзімір ПРАКАПЦОЎ: - Так, у гэтым плане Саюз мастакоў справіўся са сваёй задачай належным чынам, не пашкадаваўшы сродкаў для саліднага афармлення работ. Хаця, вядома, прадстаўлена была толькі малая частка таго, што ёсць у нашай краіне...
Сяргей ЦІМОХАЎ:- Хацеў бы адзначыць: гэтая выстаўка сталася працягам нашай сумеснай працы з Міністэрствам культуры краіны. Спярша мы планавалі абмежавацца выстаўкай секцый Саюза, але потым прыйшлі да высновы аб неабходнасці больш маштабнай і цэласнай рэпрэзентацыі. А сродкаў спатрэбілася і сапраўды шмат, ды і згаданыя Барысам Аляксеевічам цяжкасці таксама мелі месца.
Уладзімір ЗІНКЕВІЧ: - Затое выстаўка засведчыла, што ў нас ёсць творчыя сілы, здатныя "пацягнуць" любы, нават самы складаны і маштабны, праект у рэчышчы манументальнага мастацтва. Многія краіны падобныя задачы ўжо не ў стане рэалізаваць без "варагаў". А вось патэнцыял беларускай школы падаецца мне вельмі вялікім. І да канца ён пакуль не вычарпаны.
Барыс КРЭПАК: - Думаю, дыскусія прайшла на вельмі добрым узроўні. Спадзяюся, на найбліжэйшай творчай канферэнцыі па выніках выставак манументальнага мастацтва з удзелам усіх зацікаўленых асоб, у тым ліку мастакоў, архітэктараў, праекціроўшчыкаў, супрацоўнікаў дзяржаўных структур нас можа чакаць цікавая размова аб тым, у якой культурнай прасторы мы будзем жыць заўтра. Але я ўпэўнены: многія пытанні могуць быць вырашаны толькі тымі людзьмі, у каго душа па-сапраўднаму не абыякавая да таго, што мы пакінем у спадчыну нашчадкам у адной з самых важных, яркіх, вобразна-пераканаўчых сфер нашай нацыянальнай культуры.
Фота Юрыя ІВАНОВА