Прайшоў роўна месяц, як падвяла свае вынікі першая ў гісторыі нашай краіны Нацыянальная тэатральная прэмія. На гэтым тыдні ў рэдакцыі газеты "Культура" сабраліся спецыялісты ў галіне тэатральнага мастацтва - для таго, каб паразважаць пра іншыя яе вынікі: пытанні, што паўсталі ў часе арганізацыі і правядзення падзеі, задачы, якія патрабуюць свайго вырашэння, і, натуральна, вектары далейшага руху гэтай важнай для развіцця нацыянальнага тэатральнага мастацтва задумы. У "круглым стале" прынялі ўдзел начальнік упраўлення мастацтваў Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь Міхаіл КАЗЛОВІЧ, доктар мастацтвазнаўства, старшыня Беларускага саюза літаратурна-мастацкіх крытыкаў Рычард СМОЛЬСКІ, мастацкі кіраўнік Нацыянальнага акадэмічнага тэатра імя Янкі Купалы Мікалай ПІНІГІН, галоўны рэжысёр Нацыянальнага акадэмічнага драматычнага тэатра імя Максіма Горкага Сяргей КАВАЛЬЧЫК, дырэктар - мастацкі кіраўнік Рэспубліканскага тэатра беларускай драматургіі Валерый АНІСЕНКА, рэжысёр Беларускага дзяржаўнага акадэмічнага музычнага тэатра Ганна МАТОРНАЯ, драматург, старшыня Беларускага саюза тэатральных дзеячаў, мастацкі кіраўнік Драматычнага тэатра Беларускай арміі Аляксей ДУДАРАЎ, кандыдат мастацтвазнаўства Надзея ЮЎЧАНКА, тэатральны крытык, галоўны рэдактар часопіса "Мастацтва" Людміла ГРАМЫКА, а таксама рэдактары аддзелаў газеты "Культура" Надзея БУНЦЭВІЧ і Таццяна КОМАНАВА.
Рычард СМОЛЬСКІ:
- Сам факт таго, што Нацыянальная тэатральная прэмія стала рэальнасцю, перакананы, будзе спрыяць па-першае, павышэнню грамадскага інтарэсу да тэатральнага мастацтва. А па-другое, і з боку дзяржавы таксама фарміруецца ўсведамленне: тэатральнае мастацтва неабходна разглядаць як адзін з найважнейшых духоўных інстытутаў нашага грамадства. Іншая справа, што адразу пасля "нараджэння дзіцяці" ўзнікаюць пытанні: як яго "выхоўваць", чым "карміць", "апранаць"?
Таццяна КОМАНАВА:
- Вось і хачу прапанаваць для абмеркавання тэму выхавання нашага "дзіцяці", і пагутарыць пра тое, у якім кірунку бачыцца далейшае развіццё Нацыянальнай тэатральнай прэміі...
Рычард СМОЛЬСКІ:
- Думаецца, менавіта для гэтай размовы мы тут сёння і сабраліся. Безумоўна, тое Палажэнне аб Нацыянальнай таэтральнай прэміі, якое мы маем на сённяшні дзень, яшчэ недасканалае. Для параўнання: у Нацыянальнай музычнай прэміі будуць вызначаны пераможцы па 16 намінацыях, у той час як на тэатральнае мастацтва было сфармулявана толькі 7. Лічу, неабходна пашырыць і ўдакладніць конкурсныя намінацыі і, канешне ж, развесці паасобку згаданыя мной вышэй віды драматычнага, музычнага і лялечнага тэатра. У кожнага з іх - свая спецыфіка, адпаведна, і спаборніцтва між імі павінна адбывацца на роўных умовах. І яшчэ, мяркую, не абавязкова праводзіць прэмію кожны год - дастаткова і раз на два гады. Іншая справа - гэты творчы агляд, своеасаблівы фестываль намінантаў, які атрымаўся ў часе падвядзення вынікаў, мусіць, на маю думку, стаць галоўным тэатральным фестывалем у краіне, узняцца вышэй нават за такія прызнаныя форумы, як "Белая вежа", "М.@rt.кантакт" ды "Панарама", таму што гэта - дэманстрацыя ўсяго таго найлепшага, што створана за апошні час на айчынных падмостках.
Таццяна КОМАНАВА:
- Наконт перыядычнасці правядзення прэміі, думаецца, ваша пазіцыя - спрэчная. Я лічу, не варта зніжаць тэмпы і расхалоджвацца. Калі звярнуцца да аналогій у сферы музычнага мастацтва, то тут вылучаюцца два кардынальныя шляхі: ёсць кірунак кшталту "Еўрабачання" - конкурсу папулярнага мастацтва, якое карыстаецца попытам у шырокіх мас спажыўцоў і выбар якога, адпаведна, гэтыя слаі спажыўцоў і ажыццяўляюць, - а ёсць выканальніцкі конкурс імя Чайкоўскага, дзе на першы план выходзяць менавіта прафесійнае майстэрства і навыкі...
Сяргей КАВАЛЬЧЫК:
- Маецца на ўвазе розніца паміж такімі спектаклямі, як "№13" і "Драй швэстэрн"? Што ў адным конкурсе і "бляшкі", і "мядзяшкі"?
Аляксей ДУДАРАЎ:
- Чакайце, сябры, давайце не блытаць дзве гэтыя з'явы. На "Еўрабачанні" хто галасуе? Кожны, хто захоча. А ў час Нацыянальнай тэатральнай прэміі хто галасаваў? Спецыялісты, якія ў гэтым выпадку былі гледачамі, як і я. Па тры чалавекі ад кожнага тэатра, ад акадэмічных - па пяць. І калі ўжо праводзіць паралелі, то мы, безумоўна, бліжэй да конкурсу Чайкоўскага, чым да "Еўрабачання". Я абсалютна згодны з Рычардам Баляслававічам адносна таго, што, нягледзячы на ўсе складанасці і затрымкі, Нацыянальная тэатральная прэмія - адбылася, і разам з ёю адбылося яркае буйное свята. Вынікі працы журы, якое складалася з 95 чалавек і якое я ўзначальваў, можна абмяркоўваць колькі заўгодна, пагаджацца з імі альбо не, але папракнуць у неаб'ектыўнасці - нельга. Ніхто не скрывіўся і не прамовіў: "Ну, вам жа як сказалі, так вы і зрабілі..." А чаму? Ды таму што галасаванне сапраўды было празрыстае, "паўплываць" адразу на 95 чалавек проста немагчыма! Іншая справа - першапачатковы адбор спектакляў...
Надзея БУНЦЭВІЧ:
-Давайце на ім і закцэнтуем увагу...
Аляксей ДУДАРАЎ:
-Сапраўды, да адбору неабходна падыходзіць вельмі адказна. Па-першае, для таго, каб была сама магчымасць гэтага адбору, неабходна вызначыцца з намінацыямі. Я прапанаваў бы ўвесці такія намінацыі, як "Лепшы музычны спектакль", дзе могуць канкурыраваць між сабой оперныя, балетныя пастаноўкі, пластычныя спектаклі, ды нават і драматычныя альбо лялечныя работы, "Лепшы драматычны спектакль", "Лепшы лялечны спектакль". На маю думку, неабходна ўвесці і такую намінацыю, як "Лепшы камедыйны спектакль" - у такім выпадку мы адразу ахопліваем шырокае кола саіскальнікаў: на гэтую намінацыю будуць прэтэндаваць усе!
Людміла ГРАМЫКА:
- Мы пачалі разбірацца з журы, адборам і вызначэннем таго, хто і як галасуе... А вось нашу сённяшнюю размову, лічу, неабходна вярнуць да вызначэння мэт і задач Нацыянальнай тэатральнай прэміі, якія дастаткова дакладна сфармуляваў Рычард Баляслававіч. Для чаго яна, Нацыянальная тэатральная прэмія, ладзіцца? Для таго, каб ператварыцца ў чарговую раздачу ўзнагарод? Ці для таго, каб нейкім чынам паўплываць на развіццё прафесійнага ўзроўню беларускага тэатра? І калі мы ідзём па такім шляху, то, адштурхоўваючыся менавіта ад гэтага, неабходна вызначаць і ўсё астатняе: хто адбірае, хто галасуе. Я нічога не магу сказаць супраць таго, каб галасавалі спецыялісты: іх было вельмі шмат, гэта прадстаўнікі ўсіх тэатраў, што існуюць на Беларусі. Але мы не можам забываць і пра тое, што многія з гэтых спецыялістаў ужо дзесяцігоддзямі мала што, акрамя спектакляў уласнага тэатра, бачылі. І я думаю, што менавіта тут узнікае тузін праблем, з якімі неабходна разбірацца паступова і ўважліва. А вы кажаце: "Давайце створым камедыйную намінацыю". Ну прагаласуем мы за "гоп са смыкам", і што гэта дасць беларускаму тэатральнаму мастацтву?
Аляксей ДУДАРАЎ: 
- Гэта ўсё - тэорыя: пра павышэнне і пра тое, што мы, уганараваныя званнямі і рэгаліямі, збяромся і вырашым, куды трэба весці гледача і што ў ім выхоўваць. Але ж неабходна з самага пачатку дамовіцца аб "правілах гульні", каб потым ні ў каго не ўзнікала прыкрых пытанняў. Чаму "камедыйны"? Ды хаця б таму, што мне тады не давядзецца ламаць галаву і выбіраць паміж такімі спектаклямі, як "№ 13" і "Не мой".
Людміла ГРАМЫКА:
- Я думаю, што Нацыянальная тэатральная павінна адлюстроўваць, у першую чаргу, аб'ектыўна існуючыя на бягучы момант тэатральныя тэндэнцыі і абазначаць тыя шляхі развіцця, якімі рухаліся нашы творчыя калектывы цягам года. І калі на дадзеным этапе ў беларускіх тэатрах "расцвітае" камедыйнае мастацтва, яно само сабой выйдзе ў лідары. Але ж навошта знарок арыентаваць Нацыянальную тэатральную прэмію ў рэчышча той пастановачнай папсы, якая і так паглынае ўжо многія айчынныя трупы?
Аляксей ДУДАРАЎ:
- Вось для таго, каб гэтай папсы не было, лічу, трэба ўвесці ў Палажэнне наступнае: калі хтосьці з членаў журы лічыць, што сярод намінантаў няма ніводнага спектакля альбо акцёра, вартага атрымання ўзнагароды ў намінацыі, ён можа не выбраць нікога і паставіць прочырк. Не адкрыю таямніцы, калі скажу, што пад час падліку галасоў выявілася: былі спектаклі, за якія ніхто не прагаласаваў. І таму, разумеючы Людмілу і яе клопат пра ўзровень пастановак, я прапаноўваю ўвесці так званую прахадную квоту для спектакляў: набрала пастаноўка, прыкладам, 20, 30 альбо 50 працэнтаў ад усіх галасоў - значыць, яна праходзіць у далейшы конкурс; не набрала - выбывае, і, адпаведна, у шэрагі ўзнагароджаных не трапляюць намінанты, "прыцягнутыя за вушы".
Валерый АНІСЕНКА:
- Так, стварэнне Нацыянальнай тэатральнай прэміі- безумоўная ўдача, за якую неабходна падзякаваць Міністэрству культуры і галоўнаму рухавіку ідэі - міністру Паўлу Паўлавічу Латушку. Хачу згадаць і рэжысёрскую работу Валянціны Ераньковай над мастацкай часткай уручэння прэміі: годна, прафесійна, арыгінальна. Асобна адзначу ўдалую знаходку - уручэнне спецыяльных прэмій знакавым асобам нашай культуры: Тамары Ніжнікавай, Валянціну Елізар'еву, Расціславу Янкоўскаму, Генадзю Аўсяннікаву. Але ёсць у мяне і шэраг крытычных заўваг. Сцэнарый адкрыцця аказаўся правальным: напышліва і, даруйце, правінцыйна. Далей - таксама безліч пытанняў, пачынаючы ад арганізацыі мерапрыемства і заканчваючы вынікамі галасавання. Тут шмат гаварылася пра неабходнасць пашырэння колькасці намінацый і іх удакладнення. Цалкам згодны з заўвагамі сваіх калег. Прапаную ўключыць у іх намінацыі "За лепшы пластычны спектакль", "За лепшую мужчынскую ролю другога плана" і "За лепшую жаночую ролю другога плана". Наступнае пытанне - прынцыповае. Нацыянальная тэатральная прэмія і яе намінацыі павінны стымуляваць перш за ўсё развіццё нашай нацыянальнай культуры. Але ж у намінацыі "Лепшы беларускі спектакль" было толькі дзве работы: "Магічнае люстра пана Твардоўскага" Гродзенскага абласнога тэатра лялек па арыгінальнай п'есе Сяргея Кавалёва і інсцэніроўка твора Алеся Адамовіча "Не мой", выкананая купалаўцамі. На мой погляд, гэтага абсалютна не дастаткова - неабходны такія намінацыі, як "Лепшы нацыянальны спектакль", "Лепшая беларуская п'еса", "Лепшая п'еса маладога драматурга", "Дэбют у мастацтве"... Дыскусійная тэма - адбор спектакляў. Сёлета першы этап адбору ажыццяўляўся на падставе прапаноў саміх тэатраў. Але я лічу, што неабходны абавязковы адборпрагляд жывых спектакляў на месцах. Краіна наша - кампактная, да любога тэатра можна даехаць за чатыры гадзіны! І, канешне ж, ёсць сэнс стварэння экспертнага савета па адборы спектакляў, якія прапаноўваюцца тэатрамі: за рэкамендуемы спектакль хтосьці павінен адказваць. Акрамя таго, лічу, што ў журы не павінны ўваходзіць прадстаўнікі тых тэатраў, якія трапілі ў фінал. Сёлета ж нават старшынёй журы з'яўляўся наш шаноўны Аляксей Ануфрыевіч, хаця спектакль яго тэатра быў сярод намінантаў.
Аляксей ДУДАРАЎ:
- Быў, ды нічога ж не атрымаў!
Валерый АНІСЕНКА:
- Дык навошта ўвогуле ствараць падобныя прэцэдэнты? Яшчэ адзін важны момант: тайнаму галасаванню павінны папярэднічаць шырокая дыскусія і абмеркаванне спектакляў, чаго гэтым разам зусім не было. Вельмі няўдалай мне падаецца як сама скульптурная выява прыза Нацыянальнай тэатральнай прэміі, так і пошукі назвы для яе. Не можа быць аніякіх "паўлінак", "настачак", "несцерак": ХХІ стагоддзе на двары!
Аляксей ДУДАРАЎ:
- Дык што, калі ХХІ стагоддзе - выберам пакемона?..
Мікалай ПІНІГІН:
- З самага пачатку, як толькі мы, члены экспертнага савета, упершыню сабраліся на пасяджэнне, усе гэтыя, агучаныя вышэй, праблемы, успылылі на паверхню. Аднак на той момант мы не маглі нічога зрабіць: існавала Палажэнне аб Нацыянальнай тэатральнай прэміі, зацверджанае Саветам Міністраў, якое патрэбна было не абмяркоўваць, а- выконваць, бо змяненні ў яго можна ўносіць толькі праз год - гэта значыць, цяпер. Прынцыпова, на маю думку, зразумець, што працу па арганізацыі і правядзенні Нацыянальнай тэатральнай прэміі нельга ўзвальваць на Міністэрства культуры - у яго і так хапае сваіх спраў. Лагічным бачу, па прыкладзе той жа расійскай "Залатой маскі", стварэнне часовай дырэкцыі, якая і будзе займацца ўсімі бягучымі арганізацыйнымі пытаннямі, каардынацыяй мерапрыемстваў, арганізацыяй піяру і г. д.
Надзея БУНЦЭВІЧ:
-Што ж, на ваш погляд, з'яўляецца галоўным дасягненнем Нацыянальнай тэатральнай?
Мікалай ПІНІГІН:
- Галасаванне, бо гэта, як ужо казалі- прафесійная прэмія, і рашэнне прымалі прафесіяналы-практыкі. І я не стаў бы так катэгарычна сцвярджаць, што хтосьці з членаў журы чагосьці не разумее ў тэатральным мастацтве,- яны ж яго самі ствараюць. Мэты і задачы прэміі таксама абазначаны: стымуляцыя развіцця нацыянальнага тэатральнага мастацтва і яго найлепшых узораў. А вось дзе я бачу шырокае поле для працы, дык гэта ў арыентацыі тэатраў адносна таго, што і па якіх крытэрыях неабходна вылучаць. Яны павінны разумець: прапаноўваючы да конкурсу выключна камерцыйны спектакль, які, магчыма, з неверагодным поспехам ідзе ў рэгіёнах, разлічваць на тое, што прафесіяналы апрыёры вылучаць яго і з пункта погляду мастацкай вартасці, шанцаў вельмі мала. Як прыклад: прыбярыце з "№ 13" Паўла Харланчука- і мы б мелі цалкам іншы вынік. Гэтай арыентацыйнай працай займацца неабходна ў абавязковым парадку, інакш, сапраўды, пойдуць касякі спектакляў, дзе галоўным крытэрыем з'яўляецца поспех у гледачоў. І, канешне ж, я ні ў якім разе не змешваў бы намінацыі па жанравым прынцыпе: ну нельга параўноўваць, прыкладам, оперных спевакоў і драматычных акцёраў, якія хоць і нярэдка спяваюць у сп
ектаклях, але ж робяць гэта па іншых, так бы мовіць, законах. Цалкам згодны з Валерыем Данілавічам наконт статуэткі Нацыянальнай тэатральнай прэміі. А ўсё таму, што не было часу для таго, каб заняцца гэтым пытаннем сур'ёзна. На апошнім пасяджэнні мне было прапанавана заняцца дызайнам статуэткі, і мы з Цэслерам заселі за камп'ютар. Аказалася, гэта вельмі няпростая праца. Праз два тыдні я сышоў у адпачынак, калі ж вярнуўся, то аказалася, што статуэтка ўжо прынята. На дадзены момант я бачу два шляхі вырашэння гэтай задачы. Адзін, прапанаваны Аляксеем Ануфрыевічам, - статуэтка пад назвай "Купала", якая сімвалізавала б выяву старадаўняга язычніцкага бога, своеасаблівага прабацькі беларускага тэатра. І другая, - абвяшчэнне сярод прафесійных скульптараў конкурсу на стварэнне статуэткі-сімвала Нацыянальнай тэатральнай прэміі. Прычым у экспертны савет, што будзе прымаць рашэнне, павінны ўвайсці тэатральныя мастакі - людзі, якія, з аднаго боку, маюць мастацкую адукацыю, а з іншага - акажуцца здольныя аб'яднаць скульптурную ідэю з ідэяй самой прэміі.
Таццяна КОМАНАВА:
- Гучалі і меркаванні наконт перыядычнасці правядзення прэміі...
Мікалай ПІНІГІН:
-Тут я гатовы падыскутаваць з Рычардам Баляслававічам. Кожны тэатр у сезон выпускае ў сярэднім 3- 5 спектакляў. І сярод іх, думаю, можна будзе выбіраць. Таму мяркую, што раз на год - і не радзей - аптымальная перыядычнасць для яе. Ды і для тых людзей з рэгіёнаў, якія будуць кожны год прыязджаць і глядзець найлепшыя спектаклі краіны, гэта надзвычай важна. І правільна.
Людміла ГРАМЫКА:
- Гэта адзін з самых добрых момантаў прэміі: у Мінск завіталі людзі з абласцей, паглядзелі спектаклі сваіх калег, убачылі, чым яны дыхаюць. Але, можа, неабходна, каб прыязджала яшчэ большая колькасць чалавек і прысутнічала - у якасці гасцей - на гэтым фінальным праглядзе?
Мікалай ПІНІГІН:
- У мяне ёсць толькі адно падазрэнне - як мне падаецца, аб'ектыўнага характару: я баюся, што Нацыянальная тэатральная прэмія можа ператварыцца ў фестываль мінскіх тэатраў. Прыкладам, мне як чалавеку, які доўгі час адсутнічаў у Беларусі, было цікава паглядзець спектаклі, якія робяць калегі ў абласных гарадах. Мяне проста жах ахапіў пасля таго, што я ўбачыў на дысках! Але каго ў гэтым вінаваціць, калі часам з вуліцы набіраюць акцёраў, калі хтосьці не хоча ехаць па размеркаванні, катастрафічная праблема з рэжысёрамі?.. Баюся, што тэатры проста перастануць дасылаць заяўкі, таму што нельга параўнаць фінансаванне і магчымасці мінскіх тэатраў і абласных, рэгіянальных.
Людміла ГРАМЫКА:
- Чаму неабходна прымаць за аксіёму сітуацыю, пры якой тэатр вылучае спектакль сам? Думаю, што менавіта тут - адказ на многія пытанні. Напрыклад, тэатр прапаноўвае да вылучэння да трох пастановак, але не больш за адзін спектакль аднаго рэжысёра. І адборачная камісія ўжо з іх выбірае тых, хто прыме ўдзел у далейшым спаборніцтве за намінацыі. Але гэта цалкам выключае прагляд і адбор спектакляў на дысках, лежачы на канапе. І, мяркую, менавіта з гэтага варта пачынаць.
Мікалай ПІНІГІН:
- Згодны з тым, што неабходна не абмяжоўваць тэатры адным спектаклем, інакш галоўныя рэжысёры будуць выстаўляць толькі свае работы.
Людміла ГРАМЫКА:
- І твае, Мікалай, перасцярогі адносна абласных тэатраў, якія паміраюць, мне здаецца, не зусім абгрунтаваныя.
Мікалай ПІНІГІН:
- Я не сцвярджаю, што яны паміраюць, а кажу толькі пра тое, што ўбачыў на дысках.
Таццяна КОМАНАВА:
- Дык менавіта для таго, каб уражанне складвалася не на падставе дыскаў, а па выніках убачанага на ўласныя вочы, і неабходны прагляд пастановак на месцах.
Рычард СМОЛЬСКІ:
- Мікалай Мікалаевіч узняў фундаментальную праблему: сталічныя тэатры і рэгіянальныя. Вось у спорце даўно ўсё прадумана: ёсць вышэйшая ліга, першая, другая... І таму Чэмпіянат Беларусі па футболе адначасова разыгрываецца ў розных лігах. Усё-такі база шмат у чым вызначае і творчы патэнцыял калектыву. І канешне ж, ва ўсе часы нельга было параўноўваць магчымасці сталічных тэатраў і калектываў з тых жа Слоніма, Мазыра, Пінска. Мяркую, над гэтым пытаннем неабходна падумаць і знайсці разумнае рашэнне для таго, каб стварыць умовы канкурэнцыі ў больш-менш роўных "вагавых катэгорыях".
Людміла ГРАМЫКА:
- На самой справе, праблема з адборам і праглядам спектакляў цалкам і вельмі проста вырашаецца. Да таго, як узнікла ідэя Нацыянальнай тэатральнай прэміі, Міністэрства культуры ў адзін з гадоў узяло і склала такую камісію, якая займалася праглядам спектакляў ва ўсіх драматычных і лялечных тэатрах Беларусі. Мы з Валерыем Данілавічам, у прыватнасці, у яе ўваходзілі. За тры месяцы мы аб'ездзілі і паглядзелі ўсё, прычым за адну паездку - і лялечныя спектаклі, і драматычныя. І выдаткі на гэта аказаліся проста мізэрныя. Раю не скідваць з рахунку вопыт той жа "Залатой маскі": там за год эксперты праглядаюць парадку 500 спектакляў па ўсёй Расіі. Але праглядам і адборам займаюцца прафесійныя крытыкі - людзі, для якіх гэта з'яўляецца іх непасрэднай працай. І экспертны савет таксама ўзначальвае канкрэтны чалавек з прозвішчам і імем, якія шырока агучваюцца. Каб у кулуарах не лунала, як зараз, пытанне: а хто гэта выбіраў? Ну, а ўжо на ўзроўні журы далучаюцца ўсе: і рэжысёры, і драматургі, і сцэнографы... Пагадзіцеся, сёлета сітуацыя склалася вельмі дзіўная. Сабраліся мастацкія кіраўнікі тэатраў адбіраць спектаклі на нацыянальныя конкурсы. Так, Пінігін з Кавальчыкам высакародна паступілі, не вылучыўшы свае асабістыя работы на прэмію, але ж сярод саіскальнікаў былі прадстаўлены спектаклі вашых тэатраў. Я ж лічу, што на гэтым - адборачным - этапе не павінны прымаць удзел мастацкія кіраўнікі тэатраў, якія вылучаюць свае пастаноўкі на прэмію. У журы - калі ласка.
Сяргей КАВАЛЬЧЫК:
- Ну чаму ж не павінны?
Людміла ГРАМЫКА:
- Таму што ў варотах усяго чатыры вуглы, і сёлета ў кожны з іх паляцела па шайбе.
Сяргей КАВАЛЬЧЫК:
- Я хацеў бы прадоўжыць закранутую Мікалаем Мікалаевічам тэму абласных тэатраў. Мы павінны ўсвядоміць, што ж адбылося. Дзякуючы намаганням Міністэрства культуры краіны і Паўла Паўлавіча Латушкі, наша дзяржава афіцыйна прызнала тэатр як грамадска важны інстытут культуры. Не на ўзроўні творчага саюза з яго цудоўнай прэміяй "Хрустальная Паўлінка", якая, аднак, з'яўляецца ўсё ж карпаратыўнай адзнакай, а- на ўзроўні рэспублікі. Як лепшыя работнікі сельскай гаспадаркі на "Дажынках", як спартсмены на чэмпіянатах свету, так і мы пад час Нацыянальнай тэатральнай прэміі сабраліся, каб ушанаваць тых работнікаў тэатра, што вылучыліся за год. І хто, як не самі тэатры, ведае, якія з работнікаў прадэманстравалі за гэты час вынікі? Перакананы: той дух спаборніцтва, які прысутнічае пад час конкурсу, абавязкова падштурхне да развіцця айчынны тэатр. Узгадайце: у 1991 годзе, калі мы выйшлі з СССР, ці думаў хто, што чэмпіёнам Беларусі па футболе стане "БАТЭ" - маленькі клуб з Барысава, - пры тагачасным аўтарытэце "Дынама-Мінска"? А вось з'явіўся дырэктар, прыклаў намаганні і стварыў клуб, які стаў абыгрываць мінскі. І гэта - прамы прыклад далейшага развіцця Нацыянальнай прэміі. Знаходзіць жа ў Брэсце Аляксандр Козак грошы на "Белую вежу"? Так і тут, дзякуючы тэатральнай прэміі, мне здаецца, павінна ўзрасці рэгіянальная тэатральная актыўнасць. Бо, прыкладам, у Гомеля - другога па велічыні горада краіны, могуць быць такія ж амбіцыі, як і ў Мінска. І можа знайсціся гэткі ж дырэктар, які пачне шукаць сродкі, развіваць уласны тэатр і выводзіць яго на якасна іншы, канкурэнтаздольны ўзровень!
Людміла ГРАМЫКА:
- Навошта ж нам прытрымлівацца пазіцый сталічнасці? Той жа Гомельскі абласны драматычны тэатр бліскуча паказаўся на Нацыянальнай тэатральнай прэміі, тым больш, што "Хросная маці" - адзін з найлепшых спектакляў Валерыя Раеўскага за апошнія гады.
Сяргей КАВАЛЬЧЫК:
- Я ж не спрачаюся! Я зараз кажу пра фінансавае развіццё тэатраў, тое, што потым дасць ім рычагі развівацца надалей, і гэта будзе не "ўказка зверху", а іх самастойнае натуральнае жаданне.
Таццяна КОМАНАВА:
- Хачу вярнуцца да закранутай Мікалаем Мікалаевічам тэмы галасавання. Не ад аднаго чалавека чула, што хацелася б не проста даведацца, каго прызналі лепшым, але і ўбачыць усе вынікі конкурснага галасавання: наколькі ад лідара адсталі "другі" і "трэці" з кандыдатаў, хто стаўся апошнім, а на каго і ўвогуле не звярнулі ўвагі. Думаецца, такая карціна цікавая не толькі для саміх удзельнікаў, але і для тых, хто галасаваў, вызначаючы пераможцаў, ды і для шырокай тэатральнай грамадскасці.
Аляксей ДУДАРАЎ:
- Я таксама хацеў пра гэта сказаць, бо цалкам згодны. Прыкладам, лепшы спектакль - набраў 22 галасы. Спектакль другі - набраў 15... Альбо "Лепшая жаночая роля", дзе Святлана Анікей не нашмат абышла Вольгу Клебановіч: 24 галасы супраць 19-ці. Гэта - вельмі важная і істотная інфармацыя. Людміла ГРАМЫКА:
- А дзе можна пабачыць гэтыя лічбы?
Міхаіл КАЗЛОВІЧ:
- Усе пратаколы з канкрэтнымі лічбамі маюцца ў Міністэрстве культуры.
Сяргей КАВАЛЬЧЫК:
- А для таго, каб пры выбары не "распыляцца", неабходна экспертнаму савету, у сваю чаргу, папрацаваць над тым, каб у выніку на адну намінацыю не вылучалася дванаццаць спектакляў або кандыдатур, а максімум- тры. Тады і выніковае рашэнне журы будзе больш "сканцэнтраваным".
Надзея БУНЦЭВІЧ:
- Так, усе гэтыя спрэчкі цягне за сабой пытанне першапачатковага вылучэння тэатрамі тых або іншых работ. Прыкладам, Дзяржаўны музычны тэатр прапанаваў да ўдзелу ў Нацыянальнай тэатральнай прэміі "Аршын мал алан". Але каб адборам займаліся музычныя крытыкі, то, напэўна, вылучылі б якінебудзь іншы спектакль гэтага тэатра.
Ганна МАТОРНАЯ:
- Адкажу, чаму наш тэатр абраў менавіта гэты спектакль. У ім вырашылі вылучыць, найперш, Аляксандра Асіпца за партыю Султан-бека, намінаваную на лепшую мужчынскую ролю. У гэтага таленавітага артыста было шмат іншых партый, але спыніліся на гэтай, каб хаця крыху далучыцца да драматычных тэатраў: у "Аршыне..." размоў больш, чым спеваў, таму і роля ў ім- напаўдраматычная, напаўмузычная. Бо колькі ў нашай рэспубліцы оперных тэатраў? Адзін. А колькі музычных? Таксама адзін. Але ці можам мы спаборнічаць з Вялікім тэатрам у тых жа оперных пастаноўках? Вядома, не. Зразумела, тэатр рухаецца па шляху "ад размоўных жанраў да спеўных", мы ставім оперы. Сярод нядаўніх прэм'ер - аднаактовы "Званочак" Даніцэці, які складае першую частку вечара "Каханне па-італьянску". Але ў нас няма тых салістаў, якія ёсць у Вялікім тэатры! Ставячы той жа "Званочак", я, да прыкладу, разлічвала на пэўную публіку, якая ходзіць менавіта ў гэты тэатр, і не імкнулася "перамагчы Оперны", а рабіла ўсё, каб наша публіка палюбіла оперу. Калі б я ставіла конкурсны спектакль, усё было б інакш. Сёлета я ездзіла на цырымонію ўручэння "Залатой маскі" і сачыла за намінацыяй аперэты і мюзікла. Перамог спектакль, які наўмысна ствараўся ў разліку на конкурс, - "Мёртвыя душы" Аляксандра Пантыкіна, жанрава азначаны як "лайт-опера".
Надзея БУНЦЭВІЧ:
- Гэтая пастаноўка Свярдлоўскага тэатра музкамедыі "адхапіла" ажно чатыры "Залатыя маскі": лепшаму кампазітару, рэжысёру, дырыжору і як лепшы спектакль у жанры аперэты і мюзікла.
Ганна МАТОРНАЯ:
- Гэты спектакль, які даў новае прачытанне рускай класіцы, быў пакліканы ўзняць на новы ўзровень культуру Урала і даказаць той жа Маскве: мы- першыя!
Таццяна КОМАНАВА:
- Так і павінна быць! А ў нас некаторыя тэатры ўвогуле не пазначалі, на якую намінацыю яны вылучаюць спектакль. Прапанавалі- і ўсё: быццам - "на деревню дедушке".
Сяргей КАВАЛЬЧЫК:
- У гэтым і праблема, што тэатры папросту не думаюць, што і куды можна вылучыць. А трэба ж улічваць пэўныя патрабаванні!
Людміла ГРАМЫКА:
- Мы пра гэта і кажам: кожны павінен рабіць сваю справу. Рэкамендаваць спектаклі на прэмію павінны крытыкі!
Аляксей ДУДАРАЎ:
- Трэба папросту ўвесці такі параграф у Палажэнне аб прэміі: кожнаму тэатру вылучыць да пэўнай даты тры спектаклі (падкрэсліваю: тры, а не адзін!) для далейшага прагляду іх камісіяй з мэтай адбору на прэмію. Ці няхай творчая трупа тэатра правядзе тайнае галасаванне.
Надзея БУНЦЭВІЧ:
- Тады кожны артыст вылучыць, найперш, той спектакль, у якім сам удзельнічае...
Аляксей ДУДАРАЎ:
- Так, але пастановак будзе тры. Значыць, акрамя тых, якія вылучыць "трэба", у спіс увойдуць і іншыя - папраўдзе лепшыя.
Сяргей КАВАЛЬЧЫК:
- А калі тэатр гэтае ваша "сілавое рашэнне" вымусіць вылучыць той спектакль, які асабіста я як кіраўнік тэатра ці як рэжысёр не лічу вартым прэміі? Калі раптам такая пастаноўка будзе абрана, я, прабачце, пад гэтай прэміяй не распішуся. Бо ў мяне ёсць спектаклі для гледача, спектаклі-эксперыменты, спектаклі з нацыянальнай ідэяй, ёсць і адкрыта камерцыйныя пастаноўкі, і тыя, што разлічаны на майстар-класы. І я сам як рэжысёр лепш разумею, якую работу мне вылучыць. Навошта, каб "разумныя людзі" раілі?
Людміла ГРАМЫКА:
- Прабачце, але ў нашых тэатрах з'явілася наступная тэндэнцыя: самі ставім- самі і ацэньваем, не прыслухоўваючыся да думак дасведчаных людзей збоку. А на адлегласці часта лепш відаць, чым зблізку і, тым больш, знутры.
Сяргей КАВАЛЬЧЫК:
- Такое, можа, дзе і ёсць, толькі не ў нашым тэатры. У нас працуе мастацкі савет, і працэс адбору ішоў вельмі карпатліва. Спачатку спыніліся на некалькіх пастаноўках: "Эсфір", "Пане Каханку", "Бег". Потым мне трэба было ўсіх пераканаць, што з іх трэба абраць "Эсфір". Далей - даказаць, што менавіта гэты спектакль - найлепшы.
Таццяна КОМАНАВА:
- І прэмія ў гэтым плане паставіла кожны тэатр перад пытаннем: а вы гатовы стварыць конкурсную работу, вартую Нацыянальнай прэміі?
Мікалай ПІНІГІН:
- Калі б вынікам атрымання прэміі станавіўся грант на пастаноўку новага спектакля, тады гэта мела б сэнс. А так - ствараць спектакль толькі для конкурсу? Але навошта?
Таццяна КОМАНАВА:
- Увогуле, які стымул тэатрам змагацца сёння за "жалезную жанчыну"?
Мікалай ПІНІГІН:
- Ніякага! Я менавіта пра гэта і кажу.
Рычард СМОЛЬСКІ:
- Лічу, тэатр-пераможца павінен атрымліваць грант на новую пастаноўку. І лепшы рэжысёр- таксама: няхай бы атрымліваў грант з умовай паставіць спектакль за межамі Мінскай кальцавой дарогі. У выніку рэгіянальны тэатр атрымаў бы новую цікавую працу, якая адразу б узняла яго ўзровень. І ўся наша тэатральная культура рушыла б наперад!
Ганна МАТОРНАЯ:
- Пакуль жа атрымліваецца інакш. Патэлефанавалі неяк мне з аднаго горада: маўляў, пастаўце ў нас штосьці! Насамрэч, я зусім не супраць. Пытаюся: "А ў вас ёсць людзі, гатовыя працаваць і, што называецца, закрыць сабой кулямёт?" А мне адказваюць: "Было б добра, каб каманду аднадумцаў вы прывезлі з сабой". Дык што, атрымліваецца, я павінна Мінск перавезці ў іншы горад?..
Людміла ГРАМЫКА:
- Ды ўсё ж давайце вернемся да прэміі. Прапаную звярнуць увагу на такі момант, як колькасць прэтэндэнтаў у розных намінацыях. На лепшую жаночую ролю было вылучана ажно 16 артыстак. Крыху менш- на лепшую мужчынскую ролю. Але ўсё роўна - зашмат. Пэўна, адборачная камісія не давяла сваю справу да канца. Каб не было блытаніны, трэба пакідаць не больш за тры кандыдатуры- і ўжо між імі рабіць канчатковы выбар. Але рабіць гэта па кампакт-дысках - некарэктна. І ўвогуле немагчыма. Асабліва, калі выбар датычыцца такой тонкай матэрыі, як акцёрская творчасць.
Сяргей КАВАЛЬЧЫК:
- Я і сам не верыў, што па дысках можна нешта зразумець. Але і сапраўды: адразу ўсё стала на свае месцы.
Надзея ЮЎЧАНКА:
- А "Набука" вы глядзелі на дыску? Пытаюся, бо калі б глядзелі на дыску, дык, пэўна, памерлі б ад нуды. І не ўбачылі б і паловы таго, што можна было ўбачыць у зале, а галоўнае - пачуць! У гэтым - асаблівасць музычнага тэатра ў параўнанні з драматычным. Узніму і яшчэ адну праблему. У драматычным тэатры аўтар твора - драматург. У музычным - кампазітар. Дык дзе ж схаваліся беларускія кампазітары? Чаму мы не ўбачылі іх спектакляў?
Ганна МАТОРНАЯ:
- Я цягам ужо дзесяцігоддзя - не хлушу! - шукаю класны беларускі дзіцячы музычны спектакль. І не знаходжу! Для дзяцей практычна не пішуць. Я непасрэдна звярталася да некаторых творцаў, упрошвала-маліла - безвынікова. Нацыянальная прэмія павінна была б узняць гэтую праблему. Чаму б, да прыкладу, не ўвесці намінацыю дзіцячых спектакляў? Гэта, пэўна, настроіла б і творцаў, і самі тэатры на папаўненне дзіцячага рэпертуару.
Людміла ГРАМЫКА:
- Праблема беларускага рэпертуару ва ўсіх тэатрах стаіць вельмі востра. І прэмія, адзначыўшы лепшую п'есу, магла б стымуляваць як стварэнне новых драматургічных твораў, так і іх увасабленне. Дык чаму ў намінацыю "Беларуская драматургія" трапілі інсцэніроўкі? Паводле ўсіх існуючых норм, інсцэніроўка не лічыцца арыгінальным творам мастацтва. Гэта, уласна кажучы, не драматургія, а літаратурная інтэрпрэтацыя аўтарскага тэксту.
Аляксей ДУДАРАЎ:
- Тым не менш, Закон аб аўтарскіх правах трактуе інсцэніроўку як аб'ект аўтарскага права...
Людміла ГРАМЫКА:
- Але гэта датычыцца ганарараў. Мы ж зараз кажам пра мастацкую самастойнасць. І ў дадзеным выпадку я папросту не разумею пазіцыю вашага тэатра, дзе ставіцца вядомая п'еса Лопэ дэ Вега, і пры гэтым пазначаецца: "У інсцэніроўцы Аляксея Дударава". Як можа быць ажыццёўлена інсцэніроўка... п'есы? Можа быць - сцэнічная рэдакцыя, як, дарэчы, і зроблена ў вас. Але гэта блытаніна тэрміналогіі дэзарыентавала і членаў журы, якія не разумелі, што пазначаць у намінацыі "Лепшы спектакль", а што - у намінацыі "Лепшая беларуская пастаноўка". Сапраўды, калі складалася Палажэнне аб прэміі, мелася на ўвазе менавіта айчынная драматургія. Але ў выніку сярод конкурсных спектакляў на яе магла прэтэндаваць толькі адна п'еса - "Магічнае люстра пана Твардоўскага" Сяргея Кавалёва. Зменай фармулёўкі, відаць, хацелі пашырыць гэтае кола. Але ў спектаклі "Не мой", які ў выніку перамог і ў гэтай намінацыі таксама, аўтар - не Аляксандр Гарцуеў, які зрабіў інсцэніроўку, а Алесь Адамовіч, што ў свой час напісаў аповесць, паводле якой і была зроблена пастаноўка. Атрымалася блытаніна, бо ва ўмовах Нацыянальнай тэатральнай прэміі, калі мы разглядаем менавіта нацыянальнае мастацтва, "Лепшая пастаноўка" і "Лепшая беларуская пастаноўка" - гэта практычна адное і тое ж. А ў нас атрымалася - быццам рознае. Няўжо вызначаная членамі журы "Лепшая пастаноўка" - не беларуская? Непрадуманасць і, як вынік, неадпаведнасць фармулёвак прывялі да збояў у фінале: многія члены журы не маглі ўцяміць, што маецца на ўвазе пад гэтымі дзвюма намінацыямі і дзе пралягае мяжа паміж імі. Так што ў будучым пры складанні гэтых градацый патрэбны максімальная карэктнасць і дакладнасць, якія не будуць прыводзіць да двухсэнсоўнасці і непаразуменняў.
Таццяна КОМАНАВА:
- Думаю, мы, у асноўным, акрэслілі болевыя кропкі, узнялі пытанні, якія трэба будзе вырашыць, каб наступная Нацыянальная тэатральная прэмія прайшла на больш высокім узроўні. Прапаную ўдзельнікам нашай размовы яшчэ раз падвесці вынікі і сакцэнтаваць увагу на самым, на іх думку, галоўным.
Рычард СМОЛЬСКІ:
- Рызыкую ўзняць яшчэ адну хвалю дыскусій, але асабіста я разглядаю цяперашнюю Нацыянальную прэмію як люстэрка сучаснага беларускага тэатра. Мы сабраліся, паглядзелі ў гэтае люстра - і што мы там убачылі?
Надзея БУНЦЭВІЧ:
- Што люстра, насамрэч, недасканалае?..
Рычард СМОЛЬСКІ:
- Не толькі. Мы ўбачылі тое, пра што даўным-даўно ведаем. Па-першае, гэта відавочны заняпад айчыннай драматургіі. Дзе тая разнастайнасць і нават колькасць беларускіх арыгінальных п'ес? Нашы мэтры драматургіі- тыя ж Аляксей Дудараў, Анатоль Дзялендзік- прамаўчалі. І мы ўбачылі: з беларускай драматургіяй - бяда, і пра гэта патрэбна казаць на поўны голас. Бо калі не будзе драматургіі, не будзе і паўнавартаснага нацыянальнага тэатральнага мастацтва. Па-другое, а ці ўбачылі мы ў гэтым люстэрку сапраўднае багацце і, зноў-такі, разнастайнасць рэжысёрскіх навацый, смелых пошукаў і эксперыментаў? Я зараз маю на ўвазе не лялечнікаў, бо ў іх становішча лепшае, яны па замежжы часцей ездзяць, больш бачаць і, адпаведна, увасабляюць гэта ў сваіх пастаноўках, шукаюць штосьці сваё. А ў драматычным тэатры? Зноў бяда: нічога цікавага, неардынарнага. Па-трэцяе, акцёрскае майстэрства. Для мяне сапраўдным адкрыццём Нацыянальнай прэміі стаўся Павел Харланчук. І хаця я ведаў яго даўно, менавіта Нацыянальная прэмія дала яму магчымасць выйсці, што называецца, у святло пражэктараў. Усе ўбачылі: гэта ж сапраўдная зорка! І ўручэнне яму Нацыянальнай прэміі за лепшую мужчынскую ролю гэта пацвердзіла. Па-чацвёртае, сцэнаграфія. Пры ўсёй маёй павазе да Барыса Герлавана - сапраўднага класіка ў гэтай сферы,- не можа не трывожыць тое, што следам за ім не з'явіліся маладыя мастакісцэнографы, якія б вялі свой уласны пошук творчай індывідуальнасці. Можа, я памыляюся, магчыма, гляджу скрозь зацямнёныя акуляры, але ў гэтым "люстэрку" я такіх знаходак маладых мастакоў не ўбачыў. Так што калі мы будзем часцей і, галоўнае, рэгулярна "глядзецца" ў гэтае "люстра", дык, пэўна, штосьці і зрушыцца. Так і тут: паглядзім у "люстэрка" - і з'явіцца жаданне нешта палепшыць, кудысьці імкнуцца.
Мікалай ПІНІГІН:
- Падзялюся сваім роздумам, які ўзнік пасля маёй двухмесячнай стажыроўкі ў Францыі, дзе я аб'ездзіў шмат тэатраў. Пакуль у Беларусі не будзе прыдумана і створана складаная эканамічная сістэма фінансавання тэатраў, усё застанецца па-ранейшаму. У Францыі, да прыкладу, ёсць адзін дзяржаўны тэатр. Але існуюць рэгіянальныя саветы па культуры, безліч спонсараў і гэтак далей. У нашым варыянце гэта павінна выглядаць прыблізна так: кожны губернатар павінен клапаціцца пра свой тэатр, бы пра футбольную каманду, якая выйшла ў чэмпіёны. Пакуль на месцах не будзе патрэбнай увагі да сваіх рэгіянальных тэатраў, усё застанецца, як і было. І ніякая Нацыянальная прэмія тут не дапаможа! Бо калі няма эканамічнай асновы, дык вытворчае прадпрыемства не зможа выпускаць сваю прадукцыю. Гэта разумеюць усе. Тое ж самае- з тэатрам. Але гэта пакуль яшчэ не ўцямілі. Вось і атрымліваецца, што, зыходзячы з рэалій, тэатр пачынае выпускаць адно камерцыйныя спектаклі, разлічаныя на хуткае атрыманне прыбытку, а не на творчы пошук і прывучэнне да яго публікі. Калі Мінск яшчэ можа дазволіць сабе сур'ёзныя спектаклі, дык рэгіёны - амаль не, бо там вельмі вузкі сегмент свядомых гледачоў, сапраўднай тэатральнай публікі, якая, прыйшоўшы на спектакль, прагне не толькі адпачыць, але і задумацца.
Ганна МАТОРНАЯ:
- Думаю, у рамках тэатральнай прэміі вельмі важнае стварэнне нейкага арганізацыйнага цэнтра, які будзе займацца ўсёй акрэсленай намі праблематыкай. Не ведаю, як яго назваць- дырэкцыяй ці неяк інакш, але там павінны быць спецыялісты, якія будуць адказваць за арганізацыйныя нюансы, да якіх можна будзе звярнуцца з любым пытаннем. Яшчэ адна праблема - гэта неабходнасць неяк вылучыць музычныя тэатры. Тая ж "Залатая маска" мае асобныя намінацыі оперы, балета і аперэты/мюзікла. У нас, вядома, няма такой колькасці оперных тэатраў, як у Расіі, тым не менш, разглядаць музычныя тэатры ў адной звязцы з драматычнымі немагчыма. А балетны і, шырэй, пластычны тэатр? Такія спектаклі ўвогуле выпалі з Нацыянальнай тэатральнай прэміі. У нашым тэатры, да прыкладу, былі пастаўлены "Дванаццаць крэслаў", па жанры- эксцэнтрычны балет, але гэты спектакль ні пад якую намінацыю не падыходзіць. Натуральна, узнікае пытанне: ці карэктна спаборнічаць усяго двум тэатрам- Вялікаму і Музычнаму- у магчымай музычнай намінацыі.
Надзея БУНЦЭВІЧ:
- Дадам, што колькі гадоў таму, наколькі мне вядома, Міністэрствам культуры планавалася заснаванне Нацыянальнай музычнай прэміі, якая ахоплівала б усе жанры. Але потым гэтая прэмія, як мы ведаем, сканцэнтравалася адно на эстрадным мастацтве. Таму музычныя спектаклі і далучыліся да драматычных. Але ж праўда, што разглядаць іх разам з іншымі- немагчыма. Бо ўзнікае пытанне: па якіх крытэрыях параўноўваць непараўнальнае?
Ганна МАТОРНАЯ:
- А можа, патрэбна і асобная намінацыя "Спектакль для дзяцей"? Бо калі яе не будзе, мы, пэўна, так і не дачакаемся нічога годнага ў гэтай сферы...
Рычард СМОЛЬСКІ:
- Тады давайце пашырым: няхай гэта будзе спектакль для дзяцей і юнацтва. Бо калі мы ў гэтым узросце не прывучым аўдыторыю да сапраўднага мастацтва, дык зрабіць гэта пазней будзе ўжо праблематычна, а то і ўвогуле немагчыма.
Аляксей ДУДАРАЎ:
- Другая Нацыянальная тэатральная прэмія, буду аптымістам, пройдзе лепш, бо тое "люстэрка", пра якое казаў Рычард Баляслававіч, папраўдзе крыху крывое. Каб яно праўдзіва паказвала стан рэчаў, трэба разабрацца з намінацыямі. Для гэтага неабходна стварэнне ці то дырэкцыі, ці то нейкага назіральнага савета, куды ўвайшлі б і практыкі, і аналітыкі, і, вядома, прадстаўнікі Міністэрства культуры. І займацца гэтым трэба ўжо тут і зараз, не адкладаючы на потым. Бо потым будзе позна.
Надзея ЮЎЧАНКА:
- Пачуўшы, наколькі тэмпераментнымі і экспрэсіўнымі былі ў сённяшнім абмеркаванні рэжысёры, якія нават "заглушылі" крытыкаў, я пераканалася: беларускі тэатр знаходзіцца ў прадчуванні лепшых часін, якія наступяць вельмі хутка. І дапаможа яму ў гэтым Нацыянальная прэмія. Самыя лепшыя ўражанні ў мяне як у музыказнаўцы засталіся і ад музыкі, якую мы пачулі ў спектаклях. Але, вядома, падзел тэатраў на драматычныя, лялечныя і музычныя - неабходны. Як і тлумачэнне, што ацэньваць у музыцы да драматычных спектакляў: арыгінальныя кампазітарскія работы ці падбор фрагментаў з розных музычных твораў? Хаця, зразумела, у спектаклі можа выкарыстоўвацца і першае, і другое.
Рычард СМОЛЬСКІ:
- Апошнім часам у драматычных тэатрах увогуле ўзнікла тэндэнцыя працаваць выключна на падборы...
Надзея ЮЎЧАНКА:
- А між тым, спектаклям з аўтарскай музыкай, як паказвае практыка, наканавана больш доўгае тэатральнае жыццё. Некаторыя з іх увогуле становяцца класікай: "Несцерка" ў тэатры Коласа з музыкай Ісака Любана ідзе цягам ужо 70-ці гадоў, купалаўская "Паўлінка" з музыкай Яўгена Цікоцкага- больш за 60. А з музыкай Валерыя Воранава, якога ў нас амаль ніхто не ведае, бо цяпер ён жыве ў Германіі і піша авангард, - ажно з 1993 года ідзе "Тэатр купца Япішкіна". І такія прыклады можна доўжыць!
Людміла ГРАМЫКА:
- Сапраўды, з намінацыямі трэба разабрацца і аддзяліць музычныя і лялечныя тэатры: гэта розныя відавыя катэгорыі.
Надзея ЮЎЧАНКА:
- Дарэчы, у лялечнікаў аўтарская музыка ў спектаклях ёсць практычна заўсёды! І гэта таксама спрыяе мастацкім якасцям пастановак.
Людміла ГРАМЫКА:
- Фарміруючы намінацыі, нельга выпускаць з поля зроку і балет, і той кірунак, які надзвычай актыўна развіваецца цяпер у Беларусі,- гэта, умоўна кажучы, пластычны тэатр, тэатр танца.
Надзея ЮЎЧАНКА:
- Але ж для ўсяго гэтага існуе Міжнародны фестываль сучаснай харэаграфіі ў Віцебску...
Людміла ГРАМЫКА:
- Пластычнатанцавальная намінацыя патрэбна, каб сюды трапілі тыя, хто працуе на мяжы жанраў, спалучае харэаграфію з драматычным тэатральным майстэрствам: той жа Яўген Карняг, Вольга Скварцова. Рычард Баляслававіч назваў гэта люстэркам, я назвала б тэндэнцыямі, якія трэба адсочваць, і падтрымліваць усё самае лепшае ды жыццяздольнае, тое, што мае перспектывы. І для гэтага неабходны, найперш, самы патрабавальны адбор. Для гэтага, пагаджуся з папярэднімі прамоўцамі, патрэбны ці то нейкі часовы камітэт, ці то дырэкцыя, ці, можа, нейкая іншая інстанцыя. Галоўнае, каб туды ўваходзілі тыя, хто будзе папраўдзе працаваць, а не быць вясельным генералам. Яшчэ адна дэталь. На ўсіх фестывалях, на ўсіх прэміях, што існуюць на пастаяннай аснове, вялікая ўвага надаецца публікацыям, якія суправаджаюць той або іншы спектакль як з'яву мастацтва. Уся прэса падрабязна вывучаецца, улічваецца, на яе аснове падводзяцца папярэднія вынікі. Бо, да прыкладу, адсутнасць публікацый- гэта таксама паказчык. У сувязі з гэтым узрастае і роля крытыкаў.
Рычард СМОЛЬСКІ:
- Дадам, што на многіх фестывалях існуе і традыцыя выпуску штодзённых фестывальных газет з водгукамі на падзеі...
Людміла ГРАМЫКА:
- Пад час правядзення Нацыянальнай прэміі не перашкодзілі б і адкрытыя абмеркаванні спектакляў. У гэтым у тэатраў павінна быць асаблівая зацікаўленасць. Не любіце беларускіх крытыкаў - запрашайце з-за мяжы. Але ацэнка, дадзеная збоку, а не знутры самога тэатра, павінна гучаць абавязкова. На многіх фестывалях выкарыстоўваецца і такая форма, як паказ найлепшых спектакляў для гасцей: гэта садзейнічае папулярызацыі айчыннага тэатра ў свеце.
Сяргей КАВАЛЬЧЫК:
- Для мяне самае галоўнае ў гэтай прэміі заключалася ў тым, што цягам тыдня ўвага грамадскасці была прыкавана да тэатра. Сёння трэба выкарыстоўваць усе рычагі прыцягнення ўвагі да гэтага віду мастацтва, інакш ён знікне. Страчваецца прэстыж прафесіі. Конкурсу пры паступленні на спецыяльнасць "Артыст музычнага тэатра" няма: шэсць чалавек на шэсць месцаў. А мы ў свой час паступалі- 500 на 20! Таму тыя, хто будзе ладзіць наступную тэатральную прэмію, павінны таксама пашырыць магчымасці чалавечых і творчых зносін тэатральных дзеячаў. Мы так рэдка бачымся! Кожны існуе ў сваім тэатры, і пунктаў перасячэння бывае не так шмат. Нацыянальная тэатральная прэмія дае такі шанц- сустрэцца са сваімі калегамі, пабачыць іх работы, абмеркаваць. Дык давайце выкарыстоўваць гэта шырэй! Замест таго, каб разыходзіцца адразу пасля спектакля, маглі б быць і абмеркаванні- не толькі на "круглым стале", дзе мы пачуваем сябе вучнямі, а яны - выкладчыкамі, але і ў нефармальных размовах тэт-а-тэт.
Надзея БУНЦЭВІЧ:
- Яшчэ раз падкрэслю значнасць распрацоўкі намінацый. Гэта - як камп'ютарная праграма: што закладзеш - тое і атрымаеш. Таму "закладаць" трэба тыя намінацыі, па якіх мы хочам мець адпаведныя вынікі. Будзе, да прыкладу, фармулёўка "за творчы пошук" - да яго і будуць імкнуцца ў тэатрах. Галоўнае, каб намінацыі былі распрацаваны своечасова, а не постфактум. Тады тэатры пачнуць на іх арыентавацца, і прэмія, такім чынам, стане рухаць развіццё мастацтва ў абраным арганізатарамі напрамку. Пакуль жа ў намінацыі (да прыкладу, "Лепшы спектакль") закладзена ацэнка толькі ўзроўню, а не кірунку. А вось "Лепшы дзіцячы спектакль" - гэта ўжо той вектар, які паказвае на мэту: развіццё таго, чаго нам сёння бракуе і над чым трэба працаваць. У цяперашняй прэміі не хапала такой намінацыі, як "Лепшае пластычнае рашэнне". А між тым, менавіта гэты кірунак у цяперашнім тэатральным мастацтве развіваецца найбольш імкліва і плённа. Калі яго не падтрымаць, ён можа і прыпыніцца. Далейшага ўдасканалення патрабуе і сама сістэма адбору, "судзейства" і абмеркавання. Яскравым прыкладам такіх зацікаўленых абмеркаванняў для мяне застаўся колішні Усесаюзны фестываль музычных тэатраў, які праходзіў напрыканцы 1980-х у нашым Вялікім тэатры. Кожны спектакль (а туды з'ехаліся тэатры з усяго былога Саюза) выклікаў столькі самых разнастайных выказванняў, спрэчак! Такія абмеркаванні папросту неабходныя, каб тэатры маглі параўнаць свае ўражанні з водгукамі збоку, змаглі, нарэшце, зразумець, чаму іх спектакль, да прыкладу, не атрымаў той ацэнкі, на якую яны разлічвалі. Дый нашым сталічным мэтрам, пэўна, цікава было б пачуць, як ацэньваюць іх работы калегі з рэгіёнаў, музычным тэатрам- даведацца, як успрынялі іх намаганні тыя ж рэжысёры драматычных тэатраў. Абмен думкамі на тэатральнай прэміі павінен папросту віраваць! А не так: паглядзелі, пашушукаліся кулуарна, адзначылі "птушачкамі" (часта - па прынцыпе "спадабалася - не спадабалася") - і разышліся. І кожны застаўся пры сваёй думцы, што яго спектакль - лепшы, толькі "засудзілі"...
Людміла ГРАМЫКА:
- Такія абмеркаванні- яшчэ і дадатковая "ежа" для журналістаў, якім будзе пра што пісаць, а не проста даваць справаздачу, хто выйшаў пераможцам. Але ці ўсе члены журы былі гатовы да такіх абмеркаванняў? Далёка не ўсе з іх глядзелі спектаклі да канца.
Надзея БУНЦЭВІЧ:
- Атрымаўшы напрыканцы праглядаў буклет, дзе былі пазначаны імёны сотні "суддзяў", якія і выносілі "вердыкт", здзівілася, што некаторых з іх увогуле ні на адным спектаклі не бачыла. Прадстаўнікі рэгіянальных тэатраў наведвалі прагляды больш ці менш сумленна, а вось іншыя... Пэўна, у кожнага былі свае справы. Але навошта тады было вылучаць такіх асоб у журы? А вось крытыкі, хаця бачылі практычна ўсе спектаклі і раней, наведвалі кожны.
Таццяна КОМАНАВА:
- Толькі трэба ўсё ж разлічваць, найперш, на ўласных крытыкаў, а не на замежных "місіянераў", якія, маўляў, прыедуць і растлумачаць нам, што - добра, а што - дрэнна. Трэба больш давяраць сабе і сваім! Госці прыязджаюць са сваімі эстэтычнымі крытэрыямі і ўласнымі нацыянальнымі традыцыямі. Паслухаць іх - вельмі карысна. Але аддаваць у іх рукі канчатковае рашэнне - нельга. Гэтак можна загубіць саму ідэю Нацыянальнай прэміі. Другі момант - гэта мэта прэміі, тая практычная карысць, якую будзе мець тэатр у выніку перамогі. Калі гэта прэмія творчая, яна не павінна выяўляцца толькі ў выглядзе прыпіскі ў разліковы лісток да заробку. Яна абавязана стымуляваць творчыя ідэі! Напрыклад, грант на пастаноўку, на гастролі, на музычныя запісы. Бонусы павінны быць творчымі!
Міхаіл КАЗЛОВІЧ:
- Падагульню тое, над чым мы з вамі будзем працаваць. Галоўнае, вядома, - удакладненне пераліку намінацый. Ён мусіць, зразумела, пашырацца. Але тут трэба папраўдзе ўсё ўзважыць і пралічыць. Да прыкладу, такі нюанс. Калі намінацыі будуць падзяляцца на драматычны тэатр, музычны і лялечны, ці значыць гэта, што так жа будзе падзяляцца і склад журы - у нашым выпадку, "тэатральнай акадэміі"? Пэўна, гэта не абавязкова. Наконт перыядычнасці правядзення прэміі: будзем імкнуцца да штогадовай, адсочваючы кожны тэатральны сезон. Наконт падачы заявак, думаю, трэба спыніцца на тым варыянце, што кожны тэатр будзе прапаноўваць не больш за тры спектаклі. Акрамя таго, як і цяпер, гэтыя найменні могуць падавацца адначасова на некалькі намінацый. Конкурс на стварэнне статуэткі - правядзём.
Мікалай ПІНІГІН:
- І абавязкова - з удзелам тэатральных мастакоў, якія разумеюць спецыфіку тэатра.
Міхаіл КАЗЛОВІЧ:
- Пэўна, зменіцца і лагатып. Што ж да складання канчатковага спісу намінантаў, то я схіляюся да думкі: спектаклі трэба праглядаць "жыўцом", а не ў відэазапісах.
Мікалай ПІНІГІН:
- Асабіста мне хапае максімум пятнаццаці хвілін, каб ацаніць спектакль. І гэтым прафесіянал адрозніваецца ад непрафесіянала.
Надзея БУНЦЭВІЧ: - Зняць спектакль можна па-рознаму. Відэазапіс можа значна палепшыць пастаноўку ці, наадварот, сапсаваць яе. Да таго ж, за час свайго рэпертуарнага існавання спектакль можа ці ўзрасці ці канчаткова разваліцца. І гэта таксама трэба ўлічваць!
Міхаіл КАЗЛОВІЧ:
- Адборачную камісію можна скласці на базе ўжо існуючай у рамках прэміі тэатральнай акадэміі. Грант як стымул - цудоўная ідэя, але гэта вельмі павялічвае расходы. Сёлета мы змаглі прафінансаваць прэмію толькі напалову, на ўсё астатняе - шукалі спонсараў. Але дадзеную праблему будзем спрабаваць неяк вырашыць.
Фота Юрыя ІВАНОВА
У кантэксце "круглага стала"
Уладзімір РЫЛАТКА, першы намеснік генеральнага дырэктара Нацыянальнага акадэмічнага Вялікага тэатра оперы і балета Рэспублікі Беларусь:
- Звярну ўвагу на тры прынцыповыя рэчы. Першая датычыцца больш дакладнага вызначэння крытэрыяў ацэнак, а значыць- саміх намінацый, па якіх будуць разглядацца тэатральныя работы. Да прыкладу, што такое на сённяшні дзень музыка да спектакля? Як у ёй падлічваецца ступень арыгінальнасці? Маецца на ўвазе арыгінальная кампазітарская музыка ці арыгінальнасць выкарыстання чужога музычнага матэрыялу? А што такое лепшая рэжысёрская работа? Ці падкрэслена ў гэтай фармулёўцы навізна, творчы пошук, скіраванасць на новыя гарызонты? А між тым, на маю думку, Нацыянальная тэатральная прэмія якраз і павінна стымуляваць пошук і знаходжанне чагосьці новага. Дык чаму б не прапісаць гэта так, каб ні ў каго не ўзнікала сумневу: што ўсё ж такі задумвалася арганізатарамі пад тым або іншым азначэннем? Між тым, я пералічыў далёка не самыя праблематычныя катэгорыі. Бо ёсць яшчэ і такі паказчык, як беларуская драматургія. Так, на нашай сцэне павінна быць класіка. Але Нацыянальная прэмія мусіць адкрываць і новыя імёны, стымуляваць развіццё магутнага драматургічнага пласта. Гэта- найважнейшае пытанне, без вырашэння якога наша тэатральнае мастацтва будзе даваць збоі, замкнецца на тых або іншых драматургічных найменнях без руху наперад. Бо пакуль, як можна было заўважыць, у намінаваных спектаклях дастаткова моцнымі аказаліся правінцыйныя тэндэнцыі гэткага лабавога, літаральнага прачытання драматургічных тэкстаў. А хацелася б бачыць рэжысёрскі погляд на іх - тое, без чаго тэатр як мастацкая з'ява ўвогуле немагчымы.
Другое, што не можа не непакоіць, - гэта тое, як зацікавіць тэатры ў Нацыянальнай прэміі. Здавалася б, ніякай праблемы тут няма: ёсць прэмія - значыць, будуць і зацікаўленыя. Але зразумела, што магчымасці абласных і рэгіянальных тэатраў не параўнальныя са сталічнымі. Як іх ураўнаваць, каб і першыя маглі рэальна разлічваць на прэмію? Думаю, дапамагла б такая намінацыя, як, да прыкладу, адкрыццё новага імені. Ці, можа, навізна прачытання вядомага твора. Ці штосьці яшчэ - над гэтым трэба падумаць. І, абсалютна зразумела, трэба падзяліць драматычныя, музычныя і лялечныя тэатры на тры розныя намінацыі. Як можна, да прыкладу, параўноўваць, хто лепш бяжыць, калі першы пераадольвае стометроўку, другі - 200 ці 500 метраў, а трэці - увогуле марафонец? Дарэчы, у намінацыю "Музычны тэатр" павінны ўваходзіць ўсе музычныя спектаклі: гэта можа быць не толькі опера, але і балет, аперэта, мюзікл. І думкі, што, маўляў, няма будзе з кім спаборнічаць, не маюць пад сабой асновы. Нават у кожным з двух тэатрах - Вялікім і Музычным - штогод ажыццяўляецца ледзь не да дзясятка прэм'ер. А тая ж опера можа быць пастаўлена яшчэ і ў філармоніі - ці мала такіх прыкладаў? Памятаем мы і тое, як мюзікл ставіўся антрэпрызай: дастаткова ўзгадаць "Прарок" Уладзіміра Кандрусевіча. Вось вам і канкурэнцыя! Ну, а тое, што асобная намінацыя павінна існаваць для лялечнікаў, і даказваць не трэба: яны працуюць авангардна, запатрабаваны за мяжой. Як гэта можна не заўважаць?..
Нарэшце, трэцяя прапанова датычыцца перыядычнасці і формы правядзення Нацыянальнай тэатральнай прэміі. Прэмія павінна быць пастаяннай, а не ўзнікаць ад выпадку да выпадку. Лічу, яе лепш праводзіць па выніках тэатральнага сезона, а не абмяжоўваць каляндарным годам. Да ўсяго, павінна быць больш шырокае грамадскае абмеркаванне, якое дасць дарогу тэатральным крытыкам. Пэўна, можна запрашаць і тых жа суседзяў: паслухаць думку збоку ніколі не бывае залішнім. Не перашкодзіла б і заключная навуковапрактычная канферэнцыя ці "круглы стол", дзе, зноў-такі, напоўніцу гучалі б галасы крытыкаў і тэатразнаўцаў. Але спачатку - патрэбна пэўная сістэмнасць у адборы спектакляў. Думаю, цягам года тыя ж крытыкі маглі б ездзіць па тэатрах, адсочваць рэпертуар і паступова фарміраваць блок намінантаў. Менавіта пастаянная і сістэматычная праца ў гэтай галіне можа даць той плён, на які ўсе мы разлічваем.
Яўген КЛІМАКОЎ, дырэктар Беларускага дзяржаўнага тэатра лялек:
- Першае, на што ўсе адразу звярнулі ўвагу,- гэта паяднанне ў адной намінацыі такіх розных кірункаў, як тэатр драматычны, музычны і лялечны. Але навошта, як кажуць, змешваць боб з гарохам? Да таго ж, вылучэнне трох асобных намінацый узняло б грамадскае стаўленне да лялечнага тэатра як мастацтва. Мы і па сёння сустракаемся з распаўсюджанай, на жаль, грамадскай думкай: маўляў, драматычны тэатр - гэта сапраўды Тэатр. А вось тэатр лялечны- штосьці накшталт дзіцячай забаўкі, гэткай тэатральнай дробязі, і прымаць яго ўсур'ёз - дарэмна. Але ж трэба ламаць стэрэатыпы! За мяжой - зусім іншае стаўленне. Ніводны лялечны тэатр нашай краіны не вяртаецца з замежных міжнародных конкурсаў ды фестываляў без узнагароды, паўсюль вельмі высока ацэньваюць нашы творчыя дасягненні. А ў сябе на радзіме лялечнікаў быццам бы і не заўважаюць - грамадскасць па-ранейшаму асацыіруе іх у сваёй свядомасці хіба з дзіцячымі ранішнікамі. Да ўсяго, вылучэнне лялечных тэатраў у асобную намінацыю дапамагло б пазбегнуць крыўдаў з боку драматычных тэатраў наконт таго, што мы, маўляў, прэтэндуем на іхнюю частку пірага. Сапраўды, параўноўваць можна толькі падобныя рэчы.
Другое, што можна зрабіць вельмі проста, без дадатковых намаганняў ці фінансава-эканамічных разлікаў,- гэта перагледзець склад журы. Навошта там больш за сотню чалавек? Прычым - знаных дзеячаў мастацтва, у кожнага з якіх ёсць свая праца, неадкладныя справы, нарэшце, абавязкі перад сваім тэатрам. А так - кожнага на тыдзень вырываюць з творчага працэсу. Можа, няхай кожны займаецца сваёй справай: артысты- іграюць у спектаклях, а крытыкі - ацэньваюць? Што ж да тэатральных дзеячаў, якія павінны сімвалізаваць ахопленасць усіх тэатраў без выключэння, дык ад кожнай арганізацыі, думаю, дастаткова вылучыць па адным прадстаўніку, а не па тры, як гэта было цяпер. Усё роўна галоўны акцэнт павінен быць пастаўлены на тэатральных крытыках. Ці мы ім, прабачце, не давяраем?
Трэцяе, што мяне турбуе, гэта статус прэміі Беларускага саюза тэатральных дзеячаў "Хрустальная Паўлінка". Пакуль не зусім зразумела: апошняя- "у дадатак" да Нацыянальнай прэміі, ці тая ўзнікла замест яе? Галоўны акцэнт цяпер робіцца, што цалкам зразумела, на Нацыянальнай тэатральнай прэміі. Бо яна Нацыянальная - і гэтым, адпаведна, усё сказана. Але ж "Хрустальная Паўлінка", якую традыцыйна ўручалі ў Міжнародны дзень тэатра, была вельмі важнай для творчых дзеячаў. Ці трэба ад яе адмаўляцца? Разам з тым, стварэнне гэткага "спаборніцтва" паміж дзвюма прэміямі- Нацыянальнай і ўзнагародай БСТД - можа прывесці да несур'ёзнага стаўлення да іх саміх тэатраў. Тыя пачнуць разважаць прыблізна так: маўляў, не атрымаў прэмію тут - атрымаю там. І пачнецца: а якая прэмія больш творча важкая, больш гучнейшая для грамадства?
Так што, як бачыце, пытанняў тут пакуль больш, чым адказаў. У цяперашнім Палажэнні аб прэміі шмат непрадуманых момантаў, ёсць недакладнасці. Вядома, яны будуць ліквідаваны. Але ўсё роўна сярод дзеячаў тэатра не знікае галоўнае пытанне: чым жа ўсё-такі стане Нацыянальная тэатральная прэмія? Якую набярэ вагу? Што ж, пажывём - пабачым.