Ужо традыцыйны "круглы стол", які прайшоў у рэдакцыі "К" напярэдадні Міжнароднага дня аховы помнікаў і памятных мясцін, чарговы раз засведчыў, што толькі сістэмны падыход у справе зберажэння і адраджэння спадчыны можа вырашыць тыя злабадзённыя праблемы, якія існуюць у гэтай сферы: ад захавання закінутых шляхецкіх сядзіб і да ўніфікацыі аконных рам у дамах па мінскім праспекце Незалежнасці. Удзел у "круглым стале" прынялі начальнік упраўлення па ахове гісторыка-культурнай спадчыны і рэстаўрацыі Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь Ігар ЧАРНЯЎСКІ, старшыня Грамадскай назіральнай камісіі пры Міністэрстве культуры па ахове гісторыка-культурнай спадчыны, намеснік старшыні Рэспубліканскага грамадскага савета па справах культуры і мастацтва пры Савеце Міністраў краіны Анатоль БУТЭВІЧ, начальнік навукова-метадычнага забеспячэння дзейнасці па ахове гісторыка-культурнай спадчыны Інстытута культуры Беларусі Ала СТАШКЕВІЧ, начальнік аддзела ўпраўлення культуры Мінаблвыканкама Валянціна МАКАРАВА, намеснік старшыні Беларускага камітэта ICOMOS Цімох АКУДОВІЧ, рэдактар аддзела газеты "Культура" Ілля СВІРЫН.
"Асабістая прастора" для гістарычнай каштоўнасці
Ігар ЧАРНЯЎСКІ: - Гэты "круглы стол" актуальны яшчэ і з той прычыны, што Міжнародны дзень аховы помнікаў і памятных мясцін- дата, якая штогод нібы распачынае перыяд актыўных дзеянняў у справе адраджэння спадчыны. А ў верасні, пад час Дзён еўрапейскай спадчыны, можна ўжо падвесці пэўныя вынікі: ці адбыліся за гэты час зрухі да лепшага? Бягучы год праходзіць пад знакам вельмі сур'ёзных ініцыятыў, якія маюць на мэце распачаць рэстаўрацыйныя работы на шэрагу маштабных аб'ектаў. Адзін з такіх праектаў, ініцыяваны Міністэрствам культуры (я тут бы нават удакладніў: непасрэдна міністрам культуры Паўлам Латушкам), - гэта кансервацыя рэшткаў Навагрудскага замка. Летась распачаліся даследчыя і праектныя работы, сёлета ў самым хуткім часе стартуюць археалагічныя, інжынерныя, геалагічныя, канструктыўныя даследаванні. І, між іншым, першым крокам стане менавіта суботнік, арганізаваны рэдакцыяй "К". Яшчэ больш сур'ёзная ініцыятыва Міністэрства культуры краіны - Дзяржаўная праграма "Замкі Беларусі". Як вядома, яна была падтрымана Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь Аляксандрам Лукашэнкам.
Ілля СВІРЫН:-На якой стадыі сёння знаходзіцца ўвасабленне ў жыццё гэтага маштабнага праекта?
Ігар ЧАРНЯЎСКІ: - Падрыхтаваны праект пастановы Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь аб зацвярджэнні гэтай праграмы. Прычым спачатку меркавалася, што яна будзе ахопліваць усяго 21 замак або замчышчы, але на сённяшні дзень мы ўжо разглядаем магчымасці правядзення работ на 38 аб'ектах. Дарэчы, працягваюцца работы і ў Міры: не так даўно мы разглядалі праект італьянскага парку, які будзе адроджаны непадалёк ад замка. А рэзідэнцыя Радзівілаў у Нясвіжы ўжо ў хуткім часе амаль цалкам пяройдзе ў рукі непасрэдна рэстаўратараў: будаўнікі сваю справу завяршаюць. 16 красавіка, як і на Навагрудскім замку, у палацава-паркавым ансамблі пройдзе Рэспубліканскі суботнік, у час якога плануецца правесці сімвалічную акцыю салідарнасці з японскім народам: закладку невялікага гаю на тэрыторыі японскага парку. Нагадаю і пра тыя аб'екты, на якіх сёння вядуцца работы: сядзіба ў Чырвоным Беразе, былы калегіум езуітаў у Юравічах, палац Булгакаў у Жылічах, Лідскі замак... Неўзабаве рэстаўрацыйныя работы распачнуцца ў Крэўскім, Гальшанскім, Быхаўскім замках...
Ала СТАШКЕВІЧ:- Дадам таксама, што цяпер ідзе праца над змяненнямі і дапаўненнямі ў Закон аб ахове гісторыкакультурнай спадчыны, якія прадугледжваюць далейшую працу па імплементацыі канвенцый UNESCO ў галіне культуры і набліжэнне нашых заканадаўчых актаў да іх патрабаванняў. Вельмі важны накірунак працы - удасканаленне метадалогіі аховы помнікаў; у прыватнасці, звернута ўвага на праблему навуковага кіраўніцтва. Грунтоўныя змены таксама тычацца падыходу да захавання нематэрыяльнай культурнай спадчыны. Сёння існуюць вялікія праблемы ў выпрацоўцы механізма аднаўлення жыццядзейнасці гэтай спадчыны, яе адаптацыі да сучасных умоў. Гэта жывая спадчына, існаванне якой немагчымае без яе носьбітаў, і таму звычайныя меры, што прымяняюцца да нерухомых помнікаў, тут не падыходзяць. Неабходна захаваць культурны ландшафт, у якім жывуць гэтыя элементы, бо нават сённяшняя вёска моцна ўрбанізуецца, змяняецца само асяроддзе. Носьбіты традыцый сыходзяць у іншы свет, і ўзнікае пытанне форм і спосабаў узнаўлення спадчыны. У маі на Беларусь прыязджае цэлая група міжнародных экспертаў у гэтай галіне, і, спадзяюся, іх візіт істотна паспрыяе выпрацоўцы алгарытмаў захавання нематэрыяльных каштоўнасцей.
Анатоль БУТЭВІЧ: - Я мог бы прадоўжыць распачаты Ігарам Мяфодзьевічам пералік задум і здзяйсненняў - згадаўшы хаця б Дом Максіма Багдановіча, які мае быць адбудаваны ў Мінску намаганнямі аднога з буйных прыватных прадпрыемстваў. Ды, на жаль, казаць адно пра поспехі сёння не выпадае. Ацэньваючы рэальны стан рэчаў, мы павінны канстатаваць, што і грамадства ў цэлым, і некаторыя прадстаўнікі мясцовых улад у прыватнасці пакуль не да канца ўсведамляюць тыя гістарычныя набыткі, якія мае наш народ. У пацвярджэнне сваіх слоў, згадаю хаця б дом па вуліцы Рэвалюцыйнай у Мінску, які быў разабраны "бульдозерным спосабам", хаця, паводле рашэння Навукова-метадычнай рады, будаўнікі мусілі разабраць яго ўручную, каб потым аднавіць у першапачатковым абліччы. А цяпер вось мяркуецца паставіць замест яго гатэль са шкла і бетону... Згадаю і фактычна знішчаны будынак на плошчы Свабоды, 15. Але, бадай, галоўная праблема палягае ў тым, што гістарычнае асяроддзе патрабуе цэласнага погляду, а не толькі ўвагі да асобных будынкаў. Памятаеце несмяротнага Райкіна: да клапанаў пінжака прэтэнзій няма, да гузікаў - таксама, а агулам - нельга насіць... Паводле Закону аб ахове спадчыны, які дзейнічае з 2006 года, нерухомыя помнікі павінны мець ахоўную зону. Дык вось, сёння яна вызначана толькі для 1,5% з уключаных у Дзяржаўны спіс каштоўнасцей! Лічба, як кажуць, без каментарыяў.
Валянціна МАКАРАВА:- Праблема ў тым, што іх распрацоўка каштуе вельмі дорага...
Анатоль БУТЭВІЧ: - Так, многія спасылаюцца на гэты фактар, альбо на тое, што для арганізацыі такіх работ на месцах няма кваліфікаваных спецыялістаў. Выбачайце, але Закон дзейнічае з 2006 года. Чаму ж мы толькі цяпер спахапіліся?
Ігар ЧАРНЯЎСКІ: - Менавіта на Закон мне і хацелася б тут спаслацца. Я даволі шмат езджу па Беларусі і бачу, што любыя захады на месцах немагчымыя без удзелу мясцовых органаў кіравання. Але перш чым прыняць рашэнне, мала хто знаходзіць хвіліну часу, каб прабегчы вокам тэкст Закону аб ахове спадчыны і суаднесці з ім свае будучыя дзеянні. Бо калі ўважліва пачытаць яго 29 артыкул, можна зразумець: пакуль на архітэктурным помніку або на тэрыторыі, што да яго прылягае, не плануецца ніякіх будаўнічых работ, распрацоўка зоны аховы не з'яўляецца надзённай патрэбай. Тым больш, рабіць яе "на перспектыву" не заўсёды рацыянальна: можа, потым карэктаваць давядзецца. Іншая справа - калі такія работы чакаюцца ўжо ў найбліжэйшай будучыні. Мушу нагадаць, што, паводле беларускага заканадаўства, яны не могуць распачацца, калі помнік не мае праекта зоны аховы. У кастрычніку мінулага года прайшло пасяджэнне калегіі Міністэрства культуры, дзе разглядалася прадстаўленне па выніках праверак Генеральнай пракуратуры. І паколькі адразу знайсці грошы на распрацоўку праектаў зон аховы для ўсіх помнікаў спадчыны немагчыма, у рашэнне калегіі быў уведзены пункт, паводле якога спецыялісты райаддзелаў культуры разам з мясцовымі архітэктурнымі службамі павінны сфарміраваць графік гэтых работ: калі і для якога аб'екта распрацоўваць праект. Думаецца, правядзенне будаўнічых работ можна прадугледзець на некалькі гадоў наперад, тым больш, гэтыя намеры адлюстроўваюцца ў генпланах гарадоў. І, адпаведна, загадзя парупіцца, каб новае будаўніцтва ўпісвалася ў вызначаныя заканадаўствам рэгламенты. Думаю, калі б гэтыя прынцыпы былі ўвасоблены ў жыццё, многіх праблемных сітуацый удалося б унікнуць - і цяпер, і ў будучыні.
Анатоль БУТЭВІЧ: - Ігар Мяфодзьевіч, дазвольце канкрэтнае пытанне. Наколькі я ведаю, вы займаліся "разборам палётаў" адносна зносу трох дамоў па вуліцы Ленінскай у Нясвіжы і будаўніцтва ў гістарычнай зоне "так неабходнага" гораду фантана паміж двума азёрамі. Ці былі гэтыя работы ўзгоднены ў аддзеле культуры?
Ігар ЧАРНЯЎСКІ: - Не. І такі прыклад, на жаль, не адзінкавы.
Ілля СВІРЫН: - Анатоль Іванавіч нарадзіўся на Нясвіжчыне, і таму зразумела, што гэтае пытане яго сапраўды вельмі хвалюе...
Ігар ЧАРНЯЎСКІ: - Дзеля справядлівасці, дазволю сабе выказаць крытыку на адрас і майго роднага Мядзельскага раёна. Літаральна з вокнаў райвыканкама відаць унікальны касцёл XVIII стагоддзя. І, тым не менш, побач з ім са згоды мясцовых улад запраектавана будаўніцтва - ізноў жа, без уліку меркавання аддзела культуры.
Валянціна МАКАРАВА: - Хацелася б нагадаць, што тэлефанаванне да вас паступіла менавіта ад спецыяліста нашага музея. Выявіўшы пад час праверкі, што аб'ект не мае ахоўнай зоны, яна звярнулася ў Міністэрства культуры...
Ігар ЧАРНЯЎСКІ: - Часам адбываецца ўвогуле дзіўная справа: райвыканкам прымае рашэнне адносна будаўніцтва ў гістарычнай зоне, яно ўзгадняецца архітэктарам раёна, камунальнымі службамі, ДАІ, органамі МНС, але толькі не аддзелам культуры... Літаральна колькі дзён таму ў Міністэрства прыйшоў ліст з аддзела культуры Мінскага райвыканкама. Яго спецыялісты выявілі факт чарговага парушэння заканадаўства: у Прылуках распачата будаўніцтва васьміпавярхоўкі на курганах.
Валянціна МАКАРАВА: - Яшчэ ў 1980-я гады мы падрыхтавалі схемы размяшчэння помнікаў археалогіі, перадалі органам, якія займаюцца землеўпарадкаваннем, каб тыя нанеслі гэтыя аб'екты на свае карты. Але заўважнага плёну, на вялікі жаль, нашы захады не прынеслі.
Анатоль БУТЭВІЧ: - Дык і на тэрыторыю прылуцкай сядзібы Чапскіх ужо таксама залезлі. І ўсё з той прычыны, што няма зоны аховы.
Ігар ЧАРНЯЎСКІ: - Падкрэслю яшчэ раз: пакуль няма праекта зоны аховы, будаўніцтва распачынаць нельга. Пра гэта папярэджваюць і Закон аб архітэктурнай, горадабудаўнічай і будаўнічай дзейнасці, і Закон аб ахове спадчыны: распрацоўка дакументацыі без уліку праектаў зоны аховы або пры іх адсутнасці за-ба-ра-ня-ецца!
Ілля СВІРЫН: - Але што рабіць, калі яна ўсё ж пачалася, і праект ужо плаўна перайшоў у будаўнічую стадыю?
Ігар ЧАРНЯЎСКІ: - У такім выпадку арганізацыя, якая яго ажыццяўляе, рызыкуе панесці сур'ёзныя фінансавыя страты, непазбежныя пры згортванні будаўніцтва. Але хто вінаваты ў дадзенай сітуацыі? Думаецца, гэтае пытанне выглядае рытарычным.
Статус помніка: дэ-юрэ і дэ-факта
Валянціна МАКАРАВА: - Я згодная з Ігарам Мяфодзьевічам наконт таго, што распрацоўка праектаў зон аховы павінна праводзіцца перадусім у тых выпадках, калі на аб'ектах запланавана будаўніцтва. Але тут паўстае і іншая праблема. Як правіла, тыя ж сядзібныя комплексы маюць не аднаго ўласніка, а некалькі. Возьмем Ігнацічы - даруйце, што я пра станоўчае... Былую сядзібу сёння падзяляюць пяць уласнікаў, але работу па стварэнні ахоўнай зоны ўзначаліла старшыня сельвыканкама. Яна аб'яднала намаганні ўласнікаў, сабрала сродкі, і справа пайшла.
Ілля СВІРЫН: - Ведаю і іншыя падобныя прыклады, але... На вялікі жаль, іх не так і шмат. Тым больш, рэсурсы і магчымасці сельвыканкамаў вельмі абмежаваныя...
Валянціна МАКАРАВА:- Хаця большасць такіх сядзібных комплексаў, унесеных у Дзяржаўны спіс ужо са словам "рэшткі", знаходзіцца менавіта ў іх уласнасці. Гэта - яшчэ адна вельмі сур'ёзная праблема. І яе вырашэнне, на маю думку, можа быць толькі адно: перадача сядзібы ў рукі добрага гаспадара-прыватніка. Ігар ЧАРНЯЎСКІ: -План дзеянняў па перадачы сядзіб у прыватныя рукі, падрыхтаваны нашым Міністэрствам сумесна з абласнымі выканкамамі і Міністэрствам спорту і турызму, прыносіць першыя вынікі: некалькі былых маёнткаў ужо знайшлі новых гаспадароў. Гэта і Краскі, і Лынтупы, цяпер вось інвестар прыглядаецца да Альшэва...
Валянціна МАКАРАВА:- З 46 сядзібна-паркавых ансамбляў, уключаных у прапанаваны інвестарам пералік, 18 - менавіта з Міншчыны. Першы плён - ужо навідавоку. Скажам, у Суле, што на Стаўбцоўшчыне, новы ўласнік аднавіў рэшткі пабудоў, добраўпарадкаваў тэрыторыю, пабудаваў стайні... Мы вельмі шчыльна працавалі з ім, запрасілі спецыялістаў Абласнога краязнаўчага музея, якія дапамаглі сабраць патрэбную інфармацыю і падрыхтаваць экспазіцыю.
Ігар ЧАРНЯЎСКІ: - І сапраўды, праца з прыватным уласнікам патрабуе асаблівай увагі органаў мясцовага кіравання. Бо новыя гаспадары мусяць дакладна ўсведамляць, на што яны ідуць, узяўшыся за адраджэнне помніка спадчыны, ды ведаць свае правы і абавязкі. Літаральна днямі сустракаўся з патэнцыйнымі інвестарамі, якія маюць намер купіць сядзібу на Міншчыне. Па шчырасці, у мяне склалася ўражанне, быццам яны проста хочуць узяць зямлю, каб там пабудавацца, а пытанне адраджэння спадчыны хвалюе іх у апошнюю чаргу. Сядзібны дом, які захаваўся ў руінах, можа змясціць не нашмат больш за 30 турыстаў, а яны прагнуць пабудаваць замест яго будынак на сто месцаў.
Ілля СВІРЫН: -Адзначу і яшчэ адну немалаважную праблему, звязаную з захаваннем гэтага тыпу помнікаў: многія з іх не маюць афіцыйнага статуса гісторыкакультурнай каштоўнасці. Досыць часта мясцовыя ўлады не спяшаюцца выпраўляць гэтае непаразуменне - ці то з прычыны нястачы імпэту і "рабочых рук", ці то - будзем шчырымі- праз нежаданне браць на сябе адказнасць за "праблемны" аб'ект. І тут, здаецца, ёсць добрая магчымасць для праяўлення грамадскай ініцыятывы...
Цімох АКУДОВІЧ:- Сапраўды, Беларускі камітэт ICOMOS актыўна займаецца гэтай справай. Цяпер нам стала працаваць значна прасцей, бо дазвол уласніка на ўнясенне аб'екта ў Дзяржаўны спіс ужо не патрэбны. Натуральна, вельмі пажадана, каб гаспадар добраахвотна пагадзіўся на змену статуса сваёй маёмасці, але... Гэтае пытанне вырашае не ён, а менавіта Навукова-метадычная рада. А справа любога неабыякавага чалавека- падрыхтаваць адпаведную дакументацыю і падаць яе ў Міністэрства культуры.
Анатоль БУТЭВІЧ: - Такія прапановы разглядаюцца практычна на кожным пасяджэнні Рады, і амаль заўсёды выносіцца станоўчы вердыкт. Увогуле, дзякуючы планамернай палітыцы Міністэрства культуры дапаўненне Дзяржаўнага спіса цяпер адбываецца рэгулярна. Нават ёсць такі своеасаблівы план: штогод павялічваць яго, прынамсі, на 200 пазіцый. Іншая справа, што статус помніка яшчэ не вырашае ўсіх яго праблем...
Быць спецыялістам, а не "выконваць функцыі"
Валянціна МАКАРАВА: - Нам сёння вельмі складана з уласнікамі "змагацца" (паверце, мне вельмі не хочацца ўжываць гэтае слова, але... часам яно ўсё ж да месца). Многія лічаць, што ў іх свая праўда, і на ўласным аб'екце яны могуць рабіць усё, што захочуць, не жадаючы нават слухаць спецыяліста па ахове спадчыны ні з раёна, ні нават з абласнога ўпраўлення. Тут, дарэчы, і ахоўная зона далёка не заўсёды выратоўвае становішча. Часам справа нават да суда даходзіць.
Анатоль БУТЭВІЧ: - Назавіце мне хоць адзін прыклад, калі пакаранне было б адэкватнае здзейсненаму правапарушэнню. І такая адсутнасць нармальнай юрыдычнай ацэнкі спараджае ланцуговую рэакцыю: маўляў, калі можна іншым, дык чаму ж нельга мне?
Валянціна МАКАРАВА: - Сёння пытанні аховы спадчыны ў нашай вобласці вядуць пераважна спецыялісты з музеяў, а таксама з бібліятэк і цэнтраў культуры. Якую работу яны рэальна могуць зрабіць? Папулярызацыя, улік, заключэнне ахоўных абавязацельстваў...
Ігар ЧАРНЯЎСКІ: - Яшчэ ў 2007 годзе Міністэрствам культуры былі падрыхтаваны прапановы па функцыянальных абавязках спецыялістаў па ахове спадчыны ў структурах мясцовых улад, дзе дакладна прапісана, як і чым яны павінны займацца. Гэта своеасаблівыя службовыя інструкцыі - накшталт тых, якія ёсць і ў мяне, і ўвогуле ў кожнага дзяржслужачага. Але ж яны не былі зацверджаны на ўзроўні райвыканкамаў. Больш за тое: як паказала нядаўняя праверка Генпракуратуры, у многіх намеснікаў старшынь райвыканкамаў па сацыяльных пытаннях нават няма такой функцыі, як ахова спадчыны, не кажучы ўжо пра распрацоўку функцыянальных абавязкаў для спецыялістаў. Хаця ў межах сваёй кампетэнцыі райвыканкам можа прыняць такое рашэнне і загадам аддзела культуры давесці яго да пэўнага супрацоўніка, які ведаў бы свае канкрэтныя абавязкі. Перакананы, што гэта вырашыла б або нават прадухіліла многія праблемы. Калі гэты спецыяліст прыедзе са сваімі пытаннямі, скажам, да дырэктара лясгаса, у яго будзе адпаведнае пасведчанне ад імя райвыканкама.
Ілля СВІРЫН: - Але праблема ў тым, што ахова спадчыны не з'яўляецца адзіным службовым абавязкам большасці тых спецыялістаў, якія адказваюць за гэтую справу ў раёнах...
Валянціна МАКАРАВА: - Так, у іх ёсць яшчэ і мноства іншых абавязкаў. Штат маленькага музея - чатыры адзінкі, з якіх толькі дзве - навуковыя супрацоўнікі. І яны павінны весці навуковую і экскурсійную работу, улік фондаў...
Ала СТАШКЕВІЧ: - Калі ахова спадчыны - толькі адна са службовых функцый таго або іншага супрацоўніка, яна ніколі не будзе асноўнай. Бо кожны музейны работнік або бібліятэкар разумее: з яго спытаюць перадусім не за гэта, а менавіта за "першасную" функцыю.
Ілля СВІРЫН: - Валянціна Іванаўна і сама з'яўляецца красамоўным прыкладам той сітуацыі, якая склалася з кадрамі ў рэгіёнах. Апрача ўсіх помнікаў спадчыны Мінскай вобласці (тут будзе нават залішне казаць, колькі там маштабных і праблемных аб'ектаў), яна курыруе таксама і ўсе музеі, усе ўстановы народнай творчасці... Таму да яе ўзнікае шчырае пытанне: як вы спраўляецеся з такой "гаспадаркай"?
Валянціна МАКАРАВА: - Пра гэта лепей спытаць у таго ж Ігара Мяфодзьевіча. Што да тэмы адэкватнасці пакарання.... Як вы ведаеце, складанне пратаколаў аб парушэннях ускладзена, як правіла, на начальніка аддзела культуры. А той падпарадкоўваецца райвыканкаму...
Ілля СВІРЫН: - ...І таму наўрад ці будзе праяўляць смеласць у тым выпадку, калі да парушэнняў спрычыніліся мясцовыя ўлады, а такіх прыкладаў толькі сёння было агучана ўжо некалькі.
Валянціна МАКАРАВА: - Менавіта таму даўно наспела патрэба стварэння такога органа па ахове спадчыны, які быў бы незалежны ад муніцыпальных улад.
Ігар ЧАРНЯЎСКІ: - Падобныя захады ўжо робяцца. Сапраўды, неабходнасць стварэння Дзяржаўнай інспекцыі па ахове спадчыны - відавочная. На сёння мы ўжо атрымалі водгукі некаторых аблвыканкамаў у падтрымку гэтай ідэі. Дарэчы, цалкам новай яе і не назавеш: Закон 1992-га прадугледжваў стварэнне такой Дзяржінспекцыі, але потым ад гэтай задумы паступова пачалі адыходзіць.
Ілля СВІРЫН: - Цікава даведацца, ці існуюць падобныя інстытуцыі ў іншых краінах - скажам, у нашых суседзяў...
Ігар ЧАРНЯЎСКІ: -Так, і амаль што ва ўсіх, прычым там яны сапраўды паспяхова працуюць. У прыватнасці, у Літоўскай Рэспубліцы, дзе створаны Дэпартамент культурнай спадчыны пры Міністэрстве культуры, у складзе якога - каля ста чалавек, не лічачы спецыялістаў у мясцовых самакіраваннях. Для параўнання: у нашым упраўленні толькі 12 чалавек непасрэдна займаюцца пытаннямі аховы спадчыны. Ала СТАШКЕВІЧ: - Мяркую, тут неабходна вырашыць дзве праблемы: гэта прафесіяналізацыя кадраў у сферы аховы спадчыны і надзяленне іх адпаведнымі паўнамоцтвамі.
Ігар ЧАРНЯЎСКІ: - У адным з раёнаў функцыі спецыяліста па ахове спадчыны выконвае па сумяшчальніцтве нават не супрацоўнік музея, а спецыяліст гаспадарчай групы аддзела культуры...
Анатоль БУТЭВІЧ: - І гэта - у Магілёўскай вобласці, дзе ўвогуле менш за ўсё спецыялістаў, якія прафесійна працуюць на гэтай ніве.
Ала СТАШКЕВІЧ: - Думаю, тут трэба весці гаворку пра прафесійныя стандарты. Калі б быў вызначаны іх набор для спецыялістаў па ахове спадчыны, тады гэтую функцыю не надавалі б тым, хто не падрыхтаваны да яе выканання. Мяркую, варта падумаць і пра сертыфікацыю гэтай дзейнасці.
Анатоль БУТЭВІЧ: - Дазвольце пытанне: а ці знайшлося б тады, каму наогул надаць гэтую функцыю? Бо адкуль у рэгіёнах могуць узяцца кваліфікаваныя кадры?
Ігар ЧАРНЯЎСКІ: - На базе Інстытута культуры Беларусі мы штогод праводзім курсы павышэння кваліфікацыі для 25 чалавек. Сапраўды, прафесіяналізацыя сферы аховы спадчыны паспрыяе вырашэнню многіх праблем, пра якія мы гаворым. Але... Будзем рэалістамі: спецыялістаў, якія займаліся б толькі гэтай справай, у большасці раёнаў сёння няма.
Ілля СВІРЫН: - Затое ёсць тыя, хто "выконвае функцыі"...
Ігар ЧАРНЯЎСКІ: - На маю думку, дастаткова, каб гэты чалавек займаўся справай аховы спадчыны хаця б адзін дзень на тыдзень або... нават паўдня. Але многія, нібыта прызначаныя спецыялісты па ахове спадчыны, нават не ведаюць, дзе ў іх знаходзяцца тыя аб'екты, якія яны павінны ахоўваць. Прынамсі, мне такіх "спецыялістаў" сустракаць даводзілася.
Ала СТАШКЕВІЧ: - Аднак калі ў спецыялістаў не будзе рэальных паўнамоцтваў, у іх не будзе і матывацыі выконваць свае абавязкі якасна. Часта чалавек б'ецца як рыба аб лёд, не можа вырашыць праблему. Валянціна Іванаўна мае рацыю, сцвярджаючы, што вялікіх паўнамоцтваў спецыялісты па ахове спадчыны з рэгіёнаў не маюць.
"Сталярка" кідае выклік
Анатоль БУТЭВІЧ: - Якім бы ні быў дасведчаны спецыяліст па ахове спадчыны, калі ў яго не будзе паразумення з мясцовымі ўладамі, ён нічога не зробіць. Возьмем нават наш Мінск - тыя ж вокны ў дамах па праспекце Незалежнасці, чые рамы маюць розныя колеры і памеры. І пры гэтым на кожным доме вісіць шыльда са словамі "ахоўваецца" і "караецца". Але хто ахоўвае і каго пакаралі?
Валянціна МАКАРАВА: - Спецыяліст па ахове спадчыны не можа вырашыць многія складаныя пытанні. Таму шмат спадзеваў у гэтай сферы трэба ўскладаць і на навуковага кіраўніка. Прычым ягоная работа павінна быць годна аплачана, гэтыя затраты неабходна ўключаць у праект.
Ігар ЧАРНЯЎСКІ: - Каб мы не дыскутавалі дарэмна, я магу адкрыць артыкул 41 Закону аб ахове спадчыны, дзе першым пунктам пазначана, што пры выкананні работ на гісторыка-культурных каштоўнасцях абавязкова прызначаецца навуковы кіраўнік.
Анатоль БУТЭВІЧ: - А замена вокнаў лічыцца выкананнем работ?
Ігар ЧАРНЯЎСКІ: - Натуральна. На маю думку, "рэцэпт" вырашэння праблемы выглядае такім чынам. Перш-наперш і ўласнікі кватэр па праспекце, і органы мясцовага кіравання, і ЖРЭУ павінны памятаць пра тое, што любыя работы на помніку архітэктуры патрабуюць узгаднення. Натуральна, няма ніякай патрэбы прымушаць кожнага з жыхароў дома асабіста звяртацца ў Міністэрства культуры, каб замяніць у сваёй кватэры раму. ЖРЭУ з удзелам навуковага кіраўніка павінна выпрацаваць уніфікаваны тып той самай "сталяркі", які не псаваў бы аблічча будынка. І чалавек, які робіць рамонт, можа звярнуцца і атрымаць адпаведны ўзор...
Анатоль БУТЭВІЧ: - Добрая схема! Але ж нават у Мінску мы не можам дамагчыся парадку, не кажучы ўжо пра рэгіёны...
Ігар ЧАРНЯЎСКІ: - Я вымалёўваю ідэал - як яно павінна быць. Паўстае пытанне: а чаму ж усё адбываецца іначай? Ці не таму, што ў спецыялістаў па ахове спадчыны няма сваіх службовых абавязкаў, зацверджаных рашэннямі райвыканкамаў? Што да рэгіёнаў... Акурат цяпер у каталіцкай святыні Беларусі - Будслаўскім касцёле - адбываецца замена "сталяркі". Трэба аддаць належнае і ксяндзу-пробашчу, і аблвыканкаму, які фінансуе работы: да гэтага пытання абодва бакі паставіліся вельмі сур'ёзна. І я спадзяюся, што да чарговага ліпеньскага фэсту Маці Божай Будслаўскай першапачатковая памылка - калі прымяняліся пластыкавыя рамы - будзе выпраўлена. Тым больш, добрыя майстры, здатныя вырабіць акурат тое, што патрэбна, знайшліся непасрэдна ў Мінскай вобласці.
Анатоль БУТЭВІЧ: - Выдатны прыклад! Дай бог, каб такіх было больш!
Ігар ЧАРНЯЎСКІ: - На жаль, магу прывесці і іншыя прыклады. У Ракаўскім касцёле замена "сталяркі" пачалася без усялякіх узгадненняў. Больш за тое: парафія звярнулася ў Міністэрства культуры і атрымала там вычарпальныя тлумачэнні, але... Цяпер сумесна з мясцовымі ўладамі мусім знайсці спосаб паўздзейнічаць на ўласніка. Або такі выпадак: у тым самым Нясвіжы дах будынка, што стаіць проста насупраць ратушы, вырашылі зрабіць з металадахоўкі. І ўзгадняць гэтыя "інавацыі" да нас прыехалі не тады, калі адбываліся праектныя работы і ўласнік мог адкарэкціраваць і матэрыял, і характар пабудовы, а тады, калі праект ужо быў зроблены ды, як потым высветлілася, нават матэрыял закуплены.
Анатоль БУТЭВІЧ: - Пэўны час мне давялося адпрацаваць Генеральным консулам Рэспублікі Беларусь у Гданьску, і я сам меў магчымасць пераканацца, што ў нашых суседзяў без дазволу органаў па ахове спадчыны ўласнік нават цвік не можа ўбіць, не кажучы ўжо пра замену вокнаў або даху...
Ігар ЧАРНЯЎСКІ: - Сапраўды, у Польшчы даўно адпрацавана сістэма аховы спадчыны, і без дазволу "консэрватора мейскего" ніхто не адважыцца весці на аб'екце работы. Перакананы, што выхаванне законапаслухмянасці ў гэтай сферы магчымае і на Беларусі. Ізноў жа, уплываць на ўласнікаў помнікаў спадчыны - каб тыя ведалі свае паўнамоцтвы і загадзя прагназавалі свае дзеянні, - ці не першая задача спецыялістаў па ахове спадчыны на месцах.
Калі перасякуцца паралельныя прамыя?
Анатоль БУТЭВІЧ:- Вельмі добра, што праблему захавання гістарычных ландшафтаў разумеюць на высокім узроўні: і Міністэрства культуры краіны, і Навуковаметадычная рада пагадзіліся з тым, што праекты будаўніцтва на тэрыторыі помнікаў, якія не маюць ахоўнай зоны, нават не будуць разглядацца. Але ж на побытавым узроўні мы, беларусы, яшчэ настолькі далёкія ад усведамлення гэтай праблемы... Няўжо нашых сучаснікаў не турбуе, што яны пакінуць сваім дзецям? І толькі прыгожымі словамі тут не абысціся. Дзеці не будуць чытаць гэты наш "круглы стол" - яны ўвогуле не чытаюць газет. Але яны бачаць тое, што робяць іхнія бацькі або суседзі, якія не саромеюцца часам пабудаваць на тэрыторыі гістарычнага помніка куратнік, як гэта зусім нядаўна адбылося ў Жамыслаўлі. Многія сёння звяртаюць увагу перадусім на эканамічны патэнцыял помнікаў спадчыны, а не на выхаваўчую іх ролю. І такім людзям я кажу: ведаеце, гэтыя замкі ды палацы ўжо сталі "пенсіянерамі", яны ладны час адслужылі нашым продкам і таму зарабілі на "пенсію". Таму іх галоўная функцыя - усё ж у іншым: каб людзі, якія жывуць і будуць жыць на гэтай зямлі, маглі ёю ганарыцца.
Ала СТАШКЕВІЧ: - Мы закранулі дзве праблемы - інфармаванасці і выхавання. Мне здаецца, што на Беларусі яны распрацаваны недастаткова. Па-першае, павінна быць нейкая стратэгія інфармавання пра спадчыну і яе значэнне для грамадства ў якасці нацыянальнага і сацыяльнага ідэнтыфікатара. Калі браць агулам, сёння для СМІ гэтая тэма - непрыярытэтная. Іншае пытанне - выхаваўчае. І калі ўстановы культуры - тыя ж музеі або бібліятэкі - свой унёсак робяць, дык для ўстаноў адукацыі гэта абсалютна правальная тэма. Колькі ўжо праводзілася "круглых сталоў" на тэму захавання нематэрыяльнай спадчыны. І тым не менш, этнашколы перасталі існаваць. Хаця менавіта школа тут адыгрывае вельмі істотную ролю - у гарадах сям'я вельмі глабалізаваная. Дарэчы, карысным для нас быў бы і досвед суседняй Літвы, дзе існуюць народныя ўніверсітэты, праходзяць агульнанацыянальныя дыскусіі па актуальных пытаннях. А ў нас людзі прызвычаіліся "звальваць" усё на Міністэрства культуры або іншыя дзяржаўныя арганізацыі, не разумеючы, што мы самі вінаваты праз сваю недасведчанасць, праз тое, што мала працуем на ўзроўні і выхавання, і адукацыі.
Цімох АКУДОВІЧ: - Я таксама лічу важным падзяляць гэтыя два аспекты- інфармаванне грамадскасці і выхаванне адказнасці. Адна справа - даводзіць людзям, што наша краіна мае багатую спадчыну, а зусім іншая - выхаванне чалавека такім чынам, каб ён не праходзіў міма, калі бачыць, што, на яго думку, хай сабе і непрафесіянала, нешта адбываецца не так. Згадаю нядаўні прыклад. У снежні мінулага года нам у ICOMOS патэлефанаваў жыхар Слоніма і паведаміў, што ў Альберцінскім парку рабочыя пілуюць дрэвы. Мы звярнуліся ў Міністэрства культуры. Літаральна на наступны дзень было зроблена адпаведнае прадпісанне, і парушэнне заканадаўства ўдалося спыніць. Здавалася б, чалавек проста міма праходзіў, але плён - відавочны. І такія выпадкі павінны быць зусім не адзінкавымі. Сапраўды, Дзяржаўная інспекцыя - гэта вельмі важная справа, але без чыннага грамадскага ўдзелу забяспечыць кантроль на ўсіх аб'ектах не атрымаецца. Частка падобных званкоў можа вынікаць з таго, што чалавек не зусім правільна разабраўся ў той або іншай сітуацыі, але... У кожным разе, іх павінна быць больш. Трэба выхоўваць у людзях усведамленне таго, што яны таксама нясуць пэўную адказнасць за зберажэнне помніка, які знаходзіцца непадалёк ад іх дома. І самае галоўнае - людзі мусяць ведаць, куды можна патэлефанаваць і з кім падзяліцца сваёй занепакоенасцю.
Ілля СВІРЫН: - Міністр культуры краіны Павел Латушка неаднойчы падкрэсліваў важнасць ролі грамадскіх арганізацый у сферы аховы спадчыны. Аднак, чытаючы публікацыі на гэтую тэму ў Інтэрнэце, часам прыходзіш да высновы, быццам некаторыя з такіх рупліўцаў больш схільныя шукаць нагоды для канфрантацыі з тым жа Міністэрствам культуры, чым магчымасці працаваць поруч з дзяржаўнымі органамі над увасабленем канкрэтных - і рэальных! - праектаў...
Ала СТАШКЕВІЧ:- Але ж ёсць і іншыя прыклады: той жа небезвядомы фонд "Любчанскі замак", які не толькі займаецца рэстаўрацыяй помніка спадчыны, але і робіць неацэнны ўнёсак у выхаванне беларускай моладзі праз яе ўключэнне ў валанцёрскі рух.
Ігар ЧАРНЯЎСКІ: - Фонд "Любчанскі замак" працуе настолькі актыўна, што яго арганізатараў часам трэба літаральна за рукі трымаць, каб яны чаго лішняга не зрабілі. Амаль завершана рэстаўрацыя кутняй вежы, ужо ідуць работы па надбрамнай... Неўзабаве трэба будзе правесці дыскусію на тэму таго, якім павінна быць завяршэнне. Але ёсць і такія фонды, якія, нібыта, існуюць, а вынікаў асаблівых і няма. Натуральна, поспех у гэтай справе залежыць ад умення знайсці рэсурсы для ажыццяўлення сваіх задум. Бо іначай усё застаецца на ўзроўні добрых намераў і цікавых размоў. У лепшым выпадку - паўстаюць ідэальныя праекты, якія не маюць канкрэтных шляхоў рэалізацыі.
Цімох АКУДОВІЧ: - Мы часта згадваем пра Любчу або Крэва, але такіх ініцыятыў, насамрэч, трошкі больш. Скажам, у Юравічы кожны год выкладчыкі прывозяць студэнтаў на валанцёрскія прыборкі, у Навагрудку каталіцкія могілкі прыбіралі, ва Усялюбе...
Ілля СВІРЫН: - Спіс, калі па шчырасці, усё адно неўнушальны. І мяне вельмі здзіўляе тое, што валанцёрскі рух развіты пераважна ў сталіцы або іншых буйных гарадах. Добраахвотнікі едуць за многія кіламетры, каб прыкласці свае рукі да захавання спадчыны, а што ж "мясцовая" моладзь? За ўсе свае камандзіроўкі я толькі аднойчы чуў слова "валанцёры" прымяняльна да жыхароў райцэнтра. Хаця, здавалася б, у кожным раёне існуюць маладзёжныя грамадскія арганізацыі, якія могуць паслужыць каталізатарам валанцёрскага руху...
Ала СТАШКЕВІЧ: - Ізноў жа, аспект інфармавання... Днямі ў мяне была размова з заснавальнікамі інтэрнэт-форуму беларускіх майстроў-рамеснікаў, і ад іх прагучала пытанне: а дзе можна даведацца пра валанцёрскія ініцыятывы? Маўляў, у нас ёсць цэлая каманда, якая гатова спрычыніцца да добрай справы, але не ведаем, як гэта зрабіць, бо не можам знайсці інфармацыю. Цяперашняй моладзі не бракуе энергіі, валанцёрскі рух сярод яе мае пэўную папулярнасць, і трэба скіраваць гэтую энергію ў станоўчае рэчышча.
Цімох АКУДОВІЧ: - Летась мы правялі дзве сустрэчы валанцёрскіх ініцыятыў: увесну - каб людзі распавялі пра свае задумы, і увосень - каб падвесці вынікі. Мы стварылі на базе папулярнага інтэрнэтпарталу адмысловы блог і хочам да канца вясны аб'яднаць у адзіны спіс усе ініцыятывы валанцёрскіх работ, якія ўлетку будуць праводзіцца на тэрыторыі Беларусі, каб людзі маглі выбіраць тое месца, якое ім больш даспадобы. Тым больш, валанцёрства - гэта і праца, і выхаванне, і, з іншага боку, цікавы адпачынак.
Анатоль БУТЭВІЧ: - Але ж трэба рабіць валанцёрскі рух прафесійным!
Ігар ЧАРНЯЎСКІ: - Прыбраць смецце з тэрыторыі сядзібы могуць не толькі прафесіяналы. Іншая справа - падтрымка мясцовых улад. Прывяду такі прыклад. У Каралінове, што ў Пастаўскім раёне, ёсць сядзіба вядомага мастака Альфрэда Ромера, якая сёння стаіць закінутая. І вось, паехалі туды валанцёры ажно з Мінска, каб навесці там парадак. Але ж тут узнікла праблема іх стасункаў з мясцовымі ўладамі. Здавалася б, тыя павінны толькі спрыяць такім ініцыятывам. Прыехалі валанцёры - ну дык падганіце ім трактар, каб было як вывезці смецце! У чым тут пытанне!?
Валянціна МАКАРАВА: - Органы ўлады і грамадскія арганізацыі часам рушаць нібы паралельна. А паралельныя прамыя, як вядома, не перасякаюцца. Таму і праблема з трактарам. Трэба разумець адно аднаго, і тады будзе прагрэс.
Ігар ЧАРНЯЎСКІ: - У якасці прыкладу згадаю той самы "Любчанскі замак". Вельмі рады, што Навагрудскі райвыканкам усё больш паварочваецца тварам да гэтага фонду. І, між іншым, частка жыхароў раёна паедзе туды працаваць на сёлетні Рэспубліканскі суботнік. Дарэчы, нядаўна там пабываў і Павел Латушка, які засведчыў усебаковую падтрымку Міністэрства культуры гэтай ініцыятыве. Таму глабальных і непераадольных непаразуменняў паміж грамадскімі арганізацыямі і дзяржаўнымі структурамі я не заўважаю. Іншая справа, што дзейнасць валанцёраў таго ж "Любчанскага замка" часам выклікае ў прафесіяналаў пэўныя пытанні. Тым больш, сам гэты аб'ект трэба называць не замкам, а, хутчэй, сядзібна-замкавым комплексам: на невялікай тэрыторыі там спляліся розныя гістарычныя пласты. І гэтую яго спецыфіку, на мой погляд, неабходна ўлічваць.
Анатоль БУТЭВІЧ: - Зрэшты, і завяршэнне адной з вежаў Нясвіжскай рэзідэнцыі таксама апынулася пад агнём крытыкі, і, паводле рашэння Навукова-метадычнай рады, яе, вежу, належыць замяніць. Адно што - за грошы, сабраныя грамадскасцю, бо дзяржаўныя сродкі на гэтыя работы ўжо былі затрачаны. Але затое, сабраўшы каля 250 мільёнаў рублёў, мы здолеем вярнуць у Радзівілаўскую рэзідэнцыю той гадзіннік, які заўсёды там быў.
Ілля СВІРЫН: - Ігар Мяфодзьевіч, наколькі мне вядома, ужо выказаў гатоўнасць выкласці на гэтую справу несімвалічную суму з уласнай кішэні...
Ігар ЧАРНЯЎСКІ: - Лічу, што кожны грамадзянін мусіць спрычыніцца да справы захавання спадчыны - без залежнасці ад таго, ці ўваходзіць гэта ў кола яго непасрэдных службовых абавязкаў. Падсумоўваючы нашу сустрэчу, хачу нагадаць вядомую аксіёму: закон павінен быць абавязковым для ўсіх. У якасці прыкладу можна прывесці правілы дарожнага руху: паспрабуйце патлумачыць інспектару ДАІ, што перавысілі хуткасць, бо спяшаліся на важную сустрэчу... Тое ж самае - і правілы пажарнай бяспекі: паспрабуйце іх парушыць - адразу атрымаеце і штраф, і прадпісанні. Дыскусіі з інспектарам МНС у вас, напэўна, не атрымаецца... І мы разумеем, што гэтыя правілы - строгія, але патрэбныя, бо ад іх наўпрост залежыць наша жыццё. А зберажэнне нацыянальнага набытку - гэта грунт развіцця дзяржавы і грамадства, сведчанне таго, што беларусы з'явіліся на сусветнай карце не ўчора, што ў нас ёсць шматвяковая гісторыя і магутныя традыцыі. Ды, на жаль, не ўсе сучаснікі сёння ўсведамляюць, што не толькі хлебам надзённым жыве чалавек.
Анатоль БУТЭВІЧ: - Не будзем абыякавымі! Я ўсё сказаў...
Замест P.S.
Цімох АКУДОВІЧ: - Зусім забыўся нагадаць, што сёлетні Міжнародны дзень аховы помнікаў і памятных мясцін прысвечаны тэме "Культурная спадчына і вада". Гэта своеасаблівая традыцыя ICOMOS: прыкладам, у адзін з мінулых гадоў лейтматывам былі індустрыяльныя помнікі... Для нас тэма вады, на першы погляд, можа падацца трохі дзіўнай. Хаця, калі згадаць, усе беларускія помнікі спадчыны так ці інакш звязаны з вадой...
Ілля СВІРЫН: - Гэта і замкі з абарончымі ровамі, і сядзібы, дзе колісь былі складаныя сістэмы ставоў...
Ала СТАШКЕВІЧ:-І, натуральна, помнікі народнай культуры, дзе з вадой звязана мноства абрадаў...
Цімох АКУДОВІЧ: -Вядома, варта згадаць яшчэ і каналы, якія ў свой час злучалі Чорнае мора з Балтыйскім...
Ігар ЧАРНЯЎСКІ: -Адным словам, повязь нашай спадчыны з гэтай стыхіяй- відавочная...
Анатоль БУТЭВІЧ:-Галоўнае, каб тое, што мы тут нагаварылі, не было вадою...