Я быў знаёмы з Яўсеем Яўсеевічам, калі быў студэнтам ЛДУ. Тады я, зусім малады чалавек, упершыню наведаў ягоную ленінградскую майстэрню на Сувораўскім праспекце. Туды нас, групу студэнтаў кафедры гісторыі мастацтва, прывёў наш педагог Валянцін Якаўлевіч Бродскі. Вось тады я і ўбачыў мастака: высокі, бялявы, з прамяністымі, усмешлівымі вачыма. Ён сустрэў нас, "зялёных" мастацтвазнаўцаў, ветліва. І нават пачаставаў гарбатай з мёдам...
Майстэрня яго невялічкая, цесная- метраў пяцьдзясят, не больш. Праўда, асвятленне, што стваралася двума высока размешчанымі вокнамі, было ідэальнае. Паліцы і стэлажы мастак зрабіў сам, і вельмі гэтым ганарыўся. Там стаялі жывапісныя і графічныя творы, акуратна ляжалі папкі з накідамі і малюнкамі да будучых карцін "Зямля", "Таварышы", "Сяргей Ясенін з дзедам", "За ўладу Саветаў". А на мальберце зіхцела толькі што напісанае палатно "Чырвоныя прыйшлі". Яно ўсім нам вельмі спадабалася: вясковы плот, вузкая вулачка, і па гарызанталі палатна ў імклівым руху - эскадрон чырвоных вершнікаў; прасветленыя твары, віхор пылу з-пад капытоў, амаль чутныя стук падкоў, храп коней... Рэч, канешне ж, рэалістычная, рамантычная, але не плотам, зразумела, не вясковай вуліцай і нават не вершнікамі яна ўражвала. Амаль як маланка, якая калісьці асляпіла ўзрушанага хлопчыка з Уваравічаў, і ўвасобілася ў вострыя жывыя формы ды фарбы. Увасобілася дзёрзка і ўладна. І быццам - раз і назаўсёды. Што карціна паўстала праз вялікія і вельмі запамінальныя хваляванні, якія сталі для яго з гадамі асабістым адкрыццём, - у гэтым не было ніякага сумнення. Уласна, тым карціна і спыняла, прыкоўвала да сябе. Гэтак жа працягвала жыць потым у памяці тых, хто яе бачыў.
Мастак задаволена "паглядзеў" на наша маўчанне перад палатном, сказаў: "Гэта мае дзіцячыя ўспаміны пра радзіму, Беларусь... Вось там, на другім плане, бачыце фігурку хлопчыка ў светлай кашулі, які кінуўся наперад? Гэта я- на ганачку сваёй хаты, з захапленнем гляджу на эскадрон лятучых вершнікаў..." Такім чынам, мы былі першымі, хто пабачыў новаствораны шэдэўр савецкага жывапісу. Яўсей Яўсеевіч распавёў, што некалькі дзён таму тут былі Рокуэл Кент і Рэната Гутуза. Менавіта гэтая карціна выклікала захапленне Гутуза. Параўноўваючы палатно з эскізамі, ён назваў Маісеенку майстрам, які заўсёды ведае, чаго хоча.
Тут жа, у майстэрні, мастак паказаў нам і эцюды роднай беларускай вёскі: нізкія хаты, платы, на якіх сушацца злінялыя палавікі, шырокія палі і сцяжынкі, што бягуць удалячынь... Сціплыя палотны, далікатныя паводле колеравага сугучча, яны спараджалі пачуццё пяшчоты і суму...
Цягам усяго жыцця Маісеенка неаднойчы будзе звяртацца да вобраза сваёй радзімы, да ўспамінаў дзяцінства. Цяжка знайсці мастака, для каго гады маленства былі б такімі важнымі. Маісеенка казаў, што для яго свет дзіцячых і юнацкіх уражанняў, звязаных з Уваравічамі, назаўсёды застаўся маральным, духоўным апірышчам, найбагацейшай і невычэрпнай крыніцай творчасці.
З Яўсеем Яўсеевічам мне потым даводзілася
часта сустракацца ў Маскве: пад час розных пленумаў, канферэнцый і з'ездаў мастакоў. Праўда, гэтыя сустрэчы былі непрацяглымі, нібыта выпадковымі: ці то ў гатэлі "Расія", ці то ў буфеце на Гогалеўскім бульвары, 10, у Саюзе мастакоў СССР, ці то пад час перапынкаў паміж абмеркаваннямі выставак або вечарын, якія зазвычай вёў сам Маісеенка з характэрным ленінградскім шармам. Прамоўца ён быў выдатны, ягоныя ацэнкі ў галіне мастацтва былі пераканаўчымі, а яркая, вобразная мова захоплівала залу цалкам, незалежна ад таго, хто там знаходзіўся: студэнт або акадэмік, аднадумца або апанент. Апошніх жа ў Маісеенкі было шмат з асяроддзя тых, хто папракаў яго: ён, бач ты, намагаўся збочыць з каляіны сацыялістычнага рэалізму.
Неяк я спытаў у мастака: што больш за ўсё паўплывала на развіццё ягонай творчай асобы? І якім яму ўяўляецца шчасце? Пытанні, безумоўна, былі банальныя, як сцерты пятак. Але Яўсей Яўсеевіч шчыра адгукнуўся на іх, і гутарка наша перайшла ў "творчае" рэчышча, пачатак чаму быў пакладзены яшчэ тады, у ягонай ленінградскай майстэрні на Сувораўскім...
- Я родам з дзяцінства. І мая творчасць - адтуль. Там, за 25 вёрст ад Гомеля, у жывапіснай вёсачцы, я і нарадзіўся. Да рэвалюцыі Уваравічы былі валасным цэнтрам. Памятаю былую панскую сядзібу з паркам і вінным заводам. Памятаю праваслаўную царкву і сінагогу, ветраныя млыны за могілкамі, сялянскія хаты, да якіх прыціскаліся двары з пабудовамі: тут трымалі хатнюю жывёлу і захоўвалі прылады; побач - агароды і яблыневыя сады. Вось у такой хаце я і з'явіўся на свет белы...
- А кім былі вашы бацькі?
- Бацька, Яўсей Пракопавіч, - беларускі селянін. Але я яго не ведаў: ён памёр да майго нараджэння. Маці, Матрона Сяргееўна, валодала надзвычайнай душэўнай шчодрасцю і чуласцю да чужой бяды. Напаўпісьменная жанчына, яна выхавала чатырох дзяцей і цудоўна ведала, што такое чалавечыя гонар і годнасць. Зямлі ў нашай сям'і было вельмі мала, таму і будучыня здавалася вельмі няпэўнай. Калі адбылася рэвалюцыя, мне было троху больш за год. Але ўсё ж я памятаю (гэта было трошкі пазней), як мой дзед, Пракоп Навумавіч, прымацаваў у "чырвоным куце" хаты - побач з абразамі і лампадкаю - партрэты Леніна і Троцкага, выразаныя з газет. Як бы там ні было, дзяцінства - самы шчаслівы час майго жыцця. Менавіта ў маленстве чалавек вызначаецца як асоба. Мае карані- у беларускай сям'і, яе маральным ладзе, стасунках з навакольным светам. Ад першых уражанняў быцця зыходзіць і ўсведамленне Айчыны: хто твае продкі, бацькі, суседзі, па якой зямлі ты бегаў басанож, якія дажджы цябе абмывалі і якое сонца зіхацела над тваёй галавою... Бацькоўская хата, заліўны луг пад босымі нагамі, пыл пралескавых сцяжынак, беларускія далягляды, стракатанне конікаў, коні ўначы - усё гэта радзіма. Мая радзіма. І ад яе нікуды не дзецца...
Яўсей Яўсеевіч тады шмат распавёў мне пра сваю маці і дзеда. Іхнія вобразы ён адлюстраваў у сваіх карцінах. Ягоную маці, Матрону Сяргееўну, мы бачым на карцінах "Маці", "Маці, сёстры", "З дзяцінства. Вечар", "Партрэт маці". Вось яна, радзіма-маці: на сцяне хаты - абразы і гучнагаварыцель, праз акно бачны двор з расцуглянымі конямі. У прыцемку праглядаюцца абрысы хлопчыка, які сядзіць за сталом, схіліўшыся за кнігай. Цішыня. Каб не напалохаць сына, уваходзіць маці з запаленай лямпай. Святло маці, цеплыня маці...
Дзед Пракоп таксама пакінуў след у творчасці ўнука-мастака. Чалавек незвычайны, таленавіты, ён, як ніхто іншы ў вёсцы, разумеў сэнс навакольнага свету. Менавіта ён упершыню адкрыў маленькаму Яўсею хараство прыроды, навучыў бачыць творчы характар сялянскай працы. Мастак згадваў, як дзед выходзіў у поле, услухоўваўся ў птушыныя спевы, глядзеў на траву, назіраў за аблокамі, ветрам і толькі пасля гэтага казаў: "Сеяць трэба толькі заўтра, да поўдня". А якія ён рабіў драбіны, бочкі, вёдры! У карціне "Сяргей Ясенін з дзедам" у вобразе паэтавага дзеда Маісеенка выкарыстаў рысы Пракопа Навумавіча. Асабліва яскрава яны бачныя ў першым варыянце палатна, дзе сардэчнасць стасункаў дзеда і ўнука, сур'ёзнасць іхняга "дыялога" выкліканы непасрэднымі ўспамінамі мастака.
Дзед марыў, каб унук зрабіўся ягоным паслядоўнікам, селянінам, і, адчуваючы ягоную ўспрымальнасць, прывучаў да працы з маленства. Разам яны аралі зямлю, сеялі, збіралі хлеб, касілі грэчку. Сенажаць была далёка - за 20 вёрст ад Уваравічаў,- туды ездзілі на конях і жылі там доўга. Праца побач з дарослымі, начныя размовы ля вогнішча, пах хамутоў, дыму, скошанай травы, коні - нібыта самае запаветнае ў жыцці, запомнілася назаўжды. Ці не ад тых першых уражанняў назіральнага дзіцяці зыходзіць гэткае пачуццё прасторы, сілуэта, колеравай гамы, якое вылучае творы Маісеенкі? Ці не адсюль ягоная фенаменальная зрокавая памяць і ўвага да дэталей?
- Што яшчэ паўплывала на маю творчасць? Мабыць, Грамадзянская вайна і першыя гады пасля яе: маё маленства праходзіла ў гэты час. Амаль у кожнай беларускай хаце тады па вечарах распавядаліся незвычайныя гісторыі, навеяныя рамантыкай тых гадоў, калі ўдзел у гарачых бітвах, у паходах "за зямлю і волю" лічыўся найвышэйшай ацэнкай пражытага чалавекам жыцця. Акрамя гэтага, удзельнікамі Грамадзянскай вайны былі і блізкія мне людзі: напрыклад, мой дзядзька Ізот Пракопавіч, сакратар Уваравіцкага сельсавета, мая першая настаўніца Любоў Іванаўна Бекарэвіч таксама...
- А пачыналася ўсё з...
- З выяў коней і збаноў. З афармлення насценнай школьнай газеты. З рэпрадукцый са старых дзядзькавых часопісаў "Ніва" і "Вокруг света", у якіх маё ўяўленне распалялі і рэпінскія запарожцы, і піраміды старажытных егіпцян ды інкаў. Пазней пачаў капіраваць рэпрадукцыі, асабліва- з батальнымі сцэнамі. І атрымаў нарэшце ўхваленне свайго выкладчыка малявання Уладзіміра Якаўлевіча Ларывонава...
- І потым вы махнулі ў сталіцу?
- Не адразу: пасля сямігодкі. У 1931-м я сабраў свае работы - копіі з рэпрадукцый і нацюрморты кухоннага начыння - і адаслаў іх у Кіеўскае мастацкае вучылішча: гэта ж зусім непадалёк ад Гомельшчыны! Дасюль памятаю змест атрыманага мною афіцыйнага адказу: "З прычыны недахопу месцаў вы не залічаны". І кропка. Вось толькі пасля гэтага, моцна пакрыўджаны, я адаслаў свае дакументы проста ў Маскву, у мастацка-прамысловае вучылішча імя Калініна.
- І вас прынялі?
- Не, адказу я не атрымаў. Аднак разам з сябрам Колем Ярошкіным паехаў у сталіцу, вырашыўшы, нягледзячы ні на што, стаць мастаком, і баста!
- А што ж сваякі?
- Безумоўна, было цяжка развітвацца з сям'ёй, з цеплынёй роднай хаты, з традыцыямі вясковага жыцця. Што і казаць, мне было ўсяго толькі пятнаццаць гадкоў, акрамя вёскі нічога не бачыў. У хаце стаяў лямант. "У белы свет, на пагібель..." - плакала бабуля. А маці толькі моўчкі круціла галавой, ледзь стрымліваючы слёзы. Але я ўсё ж паехаў...
Міне паўстагоддзя, і кінарэжысёр Сяргей Аграновіч, здымаючы ва Уваравічах дакументальны фільм пра Маісеенку, запіша словы Матроны Сяргееўны, сказаныя не "для кіно": пра тое, як "сабрала для сына вопратку ўласнага вырабу, сала вось такі шматочак і хлеба маленечкі кавалачак. І ўзяў ён сваю валізку і пайшоў..."
Яўсей Маісеенка пайшоў далёка. Чатыры гады - у маскоўскім вучылішчы. Потым - Інстытут жывапісу, скульптуры і архітэктуры Усерасійскай акадэміі мастацтваў у Ленінградзе. Вучоба ў майстэрні Аляксандра Асьмёркіна (дарэчы, разам з земляком-беларусам Яўгенам Зайцавым). У чэрвені 1941-га, у сувязі з тым, што абарону дыпломаў перанеслі на восень, мастак ад'язджае на радзіму, на вяселле свайго стрыечнага брата. Вяселле было прызначана на 22 чэрвеня...
(Заканчэнне будзе.)