Арфей, на­ро­джа­ны ў Ві­цеб­ску

Сён­ня Цад­кі­на ве­да­юць перш за ўсё па яго шэ­дэў­ры - уні­ка­ль­ным брон­за­вым по­мні­ку "Раз­бу­ра­ны го­рад" у Ра­тэр­да­ме, ад­ным з са­мых яскра­вых свед­чан­няў на­шай эпо­хі пра жа­хі Дру­гой сус­вет­най вай­ны. "Ста­туя - мой го­нар, гэ­та адзі­ная сап­раў­ды су­час­ная ску­льп­ту­ра, і яна ўпры­гож­вае гра­мад­скае мес­ца. Гэ­та ро­біць мя­не шчас­лі­вым", - так на­пі­саў аўтар  ма­ну­мен­та. За­ка­на­мер­ны пра­цэс уз­наў­лен­ня, так бы мо­віць, па­ўна­ты гіс­то­рыі на­шай на­цы­яна­ль­най ку­ль­ту­ры па­тра­буе сён­ня, як ні­ко­лі,  за­ня­сен­ня  ў яе іме­ні гэ­та­га най­вя­лік­ша­га ску­льп­та­ра ХХ ста­год­дзя, чые ка­ра­ні  моц­на зні­та­ва­ны з бе­ла­рус­кай зям­лёй.

Амаль 17 га­доў та­му ў га­зе­це "Ку­ль­ту­ра" я над­ру­ка­ваў на­рыс пра гэ­та­га мас­та­ка, дзе па­мыл­ко­ва на­пі­саў, што Осіп Цад­кін на­ра­дзіў­ся ў Сма­лен­ску. Ад­нак тут ма­ёй ві­ны не бы­ло: пра­ктыч­на ўсе за­меж­ныя кры­ні­цы за­зна­ча­лі: мес­ца на­ра­джэн­ня Цад­кі­на - Сма­ленск. Але пра­йшоў не­ка­то­ры час, і з'я­ві­лі­ся но­выя фак­ты, якія свед­чаць: сап­раў­днае мес­ца на­ра­джэн­ня мас­така - Ві­цебск.

Вя­лі­кую ра­бо­ту ў гэ­тым на­прам­ку пра­вёў ві­цеб­скі гіс­то­рык А.Лі­саў, які на асно­ве архіў­ных да­ку­мен­таў і ўспа­мі­наў су­час­ні­каў Цад­кі­на да­ка­заў, што ма­лая ра­дзі­ма мас­та­ка - наш цу­доў­ны го­рад на Дзві­не. Ха­ця ў дзя­цін­стве Цад­кін ве­ль­мі час­та бы­ваў у Сма­лен­ску, дзе яго­ны ба­ць­ка пра­ца­ваў вы­клад­чы­кам грэ­час­кай і ла­цін­скай моў у гім­на­зіі. Да­рэ­чы, ма­ці Осі­па - Са­фі Лес­тэр -  па­хо­дзі­ла з шат­лан­дскай ся­м'і ка­раб­ле­бу­даў­ні­коў, якія пе­ра­ся­лі­лі­ся на­пры­кан­цы XVII ста­год­дзя на беларускія землі. Дзед яго­ны жыў у Ві­цеб­ску, сплаў­ляў лес па Дзві­не. Дзя­дзь­ка Осіпа тры­маў на той жа Дзві­не па­ром.  На Ві­цеб­шчы­не пра­йшло ма­лен­ства Цад­кі­на. Тут ён на­ву­чыў­ся лю­біць пры­ро­ду і перш за ўсё - дрэ­вы, тут га­дзі­на­мі ха­дзіў па ля­сах. Ме­на­ві­та тут скла­ла­ся яго па­этыч­нае све­та­адчу­ван­не, якое ён пра­нёс праз усё жыц­цё і пе­рад­аў у ску­льп­ту­ры.

І яшчэ. У ка­та­ло­гу Па­рыж­скай мас­тац­кай вы­стаў­кі 1911 го­да по­бач з імем Цад­кі­на фі­гу­руе і мес­ца на­ра­джэн­ня май­стра - Ві­цебск. І ча­му гэ­та ра­ней ніх­то  не за­ўва­жыў? Та­ко­га ж пун­кта гле­джан­ня пры­трым­лі­ва­ецца і ву­чань Цад­кі­на - Г.-Л. Мар­шал у сва­ёй кні­зе "Ossip Zadkine.  La sculpture. Toute une vie", вы­да­дзе­най у Па­ры­жы ў  1992 г. Але ска­жу бо­льш. Вы­ву­ча­ючы жыц­цё мас­та­коў - вы­хад­цаў з Бе­ла­ру­сі, час­та да­во­дзіц­ца  сус­тра­каць мнос­тва су­пя­рэч­нас­цей і не­дак­лад­нас­цей у  іхніх бі­ягра­фі­ях: ча­сам - па ві­не  са­міх мас­та­коў, якім здраджвала па­мяць пра сваё мі­ну­лае; ча­сам  пры жыц­ці яны  про­ста не над­ава­лі ва­гі да­клад­ным дэ­та­лям, фак­там, да­там, што ты­чац­ца іх жыц­ця­пі­су.

У афі­цый­най бі­ягра­фіі Цад­кі­на і ця­пер існуе шмат бе­лых плям, за­га­дак і зда­га­дак, кры­ні­цай якіх мі­ма­во­лі быў сам ску­льп­тар. На­прык­лад, ён ка­жа, што з Ша­га­лам, Пэ­нам і Лі­сіц­кім па­зна­ёміў­ся то­ль­кі та­ды, ка­лі вяр­нуў­ся  з Англіі  ў Ві­цебск.  Між тым, да­клад­на вя­до­ма, што  Цад­кін, ка­лі пра­жы­ваў з ба­ць­ка­мі ў Ві­цеб­ску ў ра­ёне За­дзвін­ня, не­па­да­лёк ад Па­кроў­скай ву­лі­цы, ву­чыў­ся  ў ад­ным кла­се га­рад­ско­га ча­ты­рох­клас­на­га ву­чы­ліш­ча раз­ам з Мар­кам Ша­га­лам, і аб­одва ўжо та­ды ве­да­лі Пэ­на! Упер­шы­ню іхнія імё­ны сус­тра­ка­юцца  ў спі­се вуч­няў 1-га кла­са пер­ша­га ад­дзя­лен­ня за 1900 - 1901 наву­чаль­ны год. Цад­кін скон­чыў ву­чы­ліш­ча 7 чэр­ве­ня 1904 го­да, дзе "з за­да­ва­ль­ня­ючым по­спе­хам пра­йшоў пачатковы курс ста­ляр­на-та­кар­на­га май­стэр­ства", Ша­гал - го­дам па­зней (з пры­чы­ны не­пас­пя­хо­вас­ці ён пра­ся­дзеў у ад­ным кла­се два га­ды). Або іншы факт. Ва ўспа­мі­нах пра Эль Лі­сіц­ка­га Цад­кін пі­ша, што "...у 1915-м (я то­ль­кі што вяр­нуў­ся па­сля двух­га­до­ва­га пра­бы­ван­ня ў Англіі - у Сан­дэр­лэн­дзе, а па­зней -  у Лон­да­не) зноў сус­трэў яго (Л.М. Лі­сіц­ка­га. - Б.К.) у Ві­цеб­ску... Маё  пра­бы­ван­не ў Ві­цеб­ску пра­цяг­ва­ла­ся ня­доў­га, і праз шэсць ме­ся­цаў я зноў вяр­нуў­ся ў Лон­дан.  Лі­сіц­кі за­стаў­ся ў Рас­іі  і быў свед­кам усіх рэ­ва­лю­цый­ных змен у на­шай кра­іне". (Цы­та­та з кні­гі: "Эль Лі­сіц­кі. 1880 - 1941. Да вы­стаў­кі  ў за­лах Дзяр­жаў­най Тра­ця­коў­скай га­ле­рэі".)

Але... Ску­льп­тар ні­як не мог на­пат­каць Лі­сіц­ка­га ў  Ві­цеб­ску ў гэ­ты час, па­ко­ль­кі ў Еўро­пе ішла цяж­кая вай­на, і Цад­кін зна­хо­дзіў­ся на ва­еннай служ­бе ў фран­цуз­скай арміі. А яшчэ трэ­ба адзна­чыць, што ён  апош­нім раз­ам  быў на  ра­дзі­ме ў 1909 го­дзе. Хут­чэй за ўсё, тая сус­трэ­ча Цад­кі­на з Лі­сіц­кім маг­ла ад­быц­ца ў Ві­цеб­ску не­дзе ў 1907-м...

Ну, доб­ра. Бу­ду вяр­тац­ца на­зад, у па­ча­так бі­ягра­фіі май­стра. Успа­мі­на­ючы сваё дзя­цін­ства ў Ві­цеб­ску, ён пі­саў: "...У той час я жыў у ніз­кім пра­стор­ным до­ме май­го дзя­дзь­кі, зем­ле­ўла­да­ль­ні­ка, які быў так­са­ма бу­даў­ні­ком ка­раб­лёў і шы­ро­кіх драў­ля­ных бар­жаў. Не­як апоў­дні, ка­лі ста­яла яснае над­во­р'е, я вы­йшаў з до­ма і на­кі­ра­ваў­ся да пра­стор­на­га і глы­бо­ка­га ле­су, што цяг­нуў­ся  ўда­ле­чы­ні ўздоўж ра­кі (За­ход­няй Дзві­ны. - Б.К.). Я пра­йшоў зу­сім по­бач з ка­раб­ля­мі, якія бу­да­ва­лі­ся. Там я за­ўва­жыў вя­лі­кую на­вют­кую бар­жу, ад якой па­ты­ха­ла све­жай піх­тай, па­стаў­ле­ную кры­ху на­бок і пад­рых­та­ва­ную да спус­ку на ва­ду; ся­лян­кі з пэн­дзля­мі ў ру­ках ма­за­лі яе бліс­ку­чым дзёг­цем, што рас­паў­сю­джваў пах  га­рэ­ла­га піх­та­ва­га ле­су. Ад­на з  ся­ля­нак ... кі­ну­ла мне яко­есьці брыд­кае сло­ва; не­ча­ка­нае, рэ­зкае, яно за­спе­ла мя­не  зня­нац­ку, і я хут­ка па­імчаў да ле­су... Я па­ві­нен  быў пе­ра­йсці ру­чай, які нёс свае дзі­ця­чыя во­ды, як пер­лі­ны, да ра­кі. Спя­ша­ючы­ся, я па­сліз­нуў­ся і ўпаў. Уз­няў­шы­ся, збі­раў­ся ўжо за­лез­ці па іншым схі­ле і пры­мас­ціц­ца на лаў­цы, што там зна­хо­дзі­ла­ся. Але ме­на­ві­та ў той мо­мант пла­то­наў­скі дэ­ман пры­му­сіў мя­не па­вяр­нуц­ца, і я ўба­чыў на тым мес­цы, дзе па­сліз­нуў­ся, гар­шковую глі­ну без­да­кор­най бе­ліз­ны. Той жа дэ­ман пры­му­сіў мя­не вяр­нуц­ца. Яго ўздзе­янне бы­ло амаль ад­чу­ва­ль­ным, яно пры­му­сі­ла мя­не ўзяць ка­ва­лак глі­ны, і ўпер­шы­ню мае па­ль­цы з за­хап­лен­нем па­глы­бі­лі­ся ў яе. Па­чуц­ця та­ко­га я ра­ней ні­ко­лі не меў, і ўспа­мі­ны пра яго за­хоў­ваю да­сюль. З гэ­тай не­звы­чай­най па­кла­жай я кі­нуў­ся да лаў­кі, дзе, устаў­шы на ка­ле­ні, вы­ле­піў ка­ме­нед­ра­бі­льш­чы­ка, яко­га ба­чыў на да­ро­зе..." Так успа­мі­наў ску­льп­тар свае пер­шыя ві­цеб­скія кро­кі ў мас­тац­тве ў пра­мо­ве, якую ён ска­заў 27 снеж­ня 1951 го­да ў Ка­ра­леў­скай Фла­ман­дскай ака­дэ­міі на­вук,  сла­вес­нас­ці і вы­са­ка­род­ных мас­тац­тваў у Бе­ль­гіі.

Не­вя­до­ма, як склаў­ся б лёс Цад­кі­на, ка­лі б ён за­стаў­ся на Бе­ла­ру­сі. Мо­жа, доб­ра, як у За­іра Азгу­ра або Андрэя Бем­бе­ля, мо­жа - не. Так або інакш, ба­ць­ка яго­ны пры­мае ра­шэн­не ад­пра­віць не­ба­ра­ку-сы­на, які не пра­яўляў асаб­лі­вых  по­спе­хаў у шко­ле, ву­чыц­ца да  сва­якоў  ма­ці ў Англію. У кас­трыч­ні­ку 1905 го­да пят­нац­ца­ці­га­до­вы Осіп на­кі­роў­ва­ецца ў пер­шую вя­лі­кую ван­дроў­ку: да­бі­ра­ецца  да Ры­гі, по­тым па мо­ры - да Ра­тэр­да­ма, за­тым - у Гуль, ад­туль - у не­вя­лі­кі га­ра­док Сан­дэр­лэнд, дзе жы­ве брат ма­ці  - Джон Лес­тэр. Вяс­ной дзя­дзь­ка ад­во­дзіць Осі­па ў мас­тац­кую шко­лу пры мясц­овай мэ­рыі ву­чыц­ца леп­цы. Але праз год па за­пра­шэн­ні свай­го сяб­ра той пе­ра­язджае ў Лон­дан, дзе вя­лі­кае ўра­жан­не на яго ро­біць кла­січ­ная і кі­тай­ская ску­льп­ту­ра, а так­са­ма ста­туі вос­тра­ва Па­схі.  Пра­ўда, у якас­ці па­ка­ран­ня за са­ма­во­льс­тва ба­ць­ка па­збаў­ляе яго да­лей­ша­га ўтры­ман­ня, і  юна­ку да­во­дзіц­ца пе­ра­бі­вац­ца жаб­рац­кі­мі за­роб­ка­мі  ў дрэ­ва­апра­цоў­чых май­стэр­нях.

На­паў­га­лод­нае існа­ван­не і на­ста­ль­гія па до­ме пры­му­ша­юць яго на­пі­саць ба­ць­ку ліст з про­сь­бай вы­слаць гро­шы на бі­лет, і ў хут­кім ча­се Цад­кін вяр­та­ецца ў Ві­цебск.

Пра гэ­ты пе­ры­яд ён  га­во­рыць так: "Мне пры­гад­ва­ецца вя­лі­кі ка­ва­лак ру­жо­ва­га гра­ні­ту, што быў за­не­се­ны ле­да­ві­ком у поле май­го дзя­дзь­кі, не­па­да­лёк ад Ві­цеб­ска;  спра­бу­ючы на­нес­ці на яго якую-не­будзь лі­нію, я, да свай­го со­ра­му, зла­маў усе раз­цы, якія пры­вёз з  Лон­да­на. У рэ­шце рэшт, звяр­нуў­шы­ся да вар­таў­ні­ка мясц­овых мо­гі­лак, я да­ве­даў­ся пра разь­бя­ра па ка­ме­ні, што вы­раб­ляў кры­жы і над­ма­гі­ль­ныя плі­ты, не за­бы­ва­ючы­ся пры гэ­тым араць сваю зям­лю. Гэ­ты разь­бяр уз­бро­іў мя­не дву­ма аль­бо тры­ма доб­ра за­гар­та­ва­ны­мі раз­ца­мі, з да­па­мо­гай якіх я вы­ра­заў пер­шую га­ла­ву  з гра­ні­ту..."

З гэ­тай гра­ніт­най га­ла­вой Цад­кін пры­язджае  ў Сма­ленск, дзе яго, блуд­на­га сы­на, сар­дэч­на пры­мае ба­ць­ка. Ён да­ра­ваў Осі­пу лон­дан­скае са­ма­во­льс­тва.

Во­сен­ню той зноў едзе ў Лон­дан, каб дэ­та­лё­ва вы­ву­чыць пра­цэс ра­бо­ты з раз­на­стай­ны­мі ма­тэ­ры­яла­мі, а вяс­ной - у Ві­цебск, дзе зноў сус­тра­ка­ецца з Мар­кам Ша­га­лам і Іегудам Пэ­нам. Ба­ць­ка, за­да­во­ле­ны по­спе­ха­мі сы­на, вы­ра­шае на­кі­ра­ваць Осі­па ву­чыц­ца ў Па­рыж, бо то­ль­кі "там ста­но­вяц­ца мас­та­ка­мі".

Спа­чат­ку ма­ла­ды ча­ла­век ву­чыц­ца  ў май­стэр­ні Энжэ­ль­бе­ра, але праз год па­кі­дае гэ­тую шко­лу, каб  удыхнуць во­ль­нае па­вет­ра  Ман­пар­на­са. Вяс­ной 1911 го­да ён упер­шы­ню вы­стаў­ляе пяць ску­льп­тур у Са­ло­не не­за­леж­ных, по­бач з тво­ра­мі сяб­ра з Укра­іны - Аляк­сан­дра Архі­пен­кі, так­са­ма бу­ду­ча­га вя­лі­ка­га ску­льп­та­ра.

Цад­кін жы­ве ў "Вул­еі" - "Ля Руж" - круг­лым трох­па­вяр­хо­вым до­ме на ўскра­іне Па­ры­жа, які быў за­поў­не­ны мас­та­ка­мі, чые імё­ны сён­ня вя­до­мыя ва ўсім све­це. У тым лі­ку і вы­хад­цаў з Бе­ла­ру­сі - Ша­гала, Су­ціна, Меш­ча­ні­нава, Кі­ко­іна, Крэ­меня, Ліпшыца, а так­са­ма таго ж кі­яўля­ніна Архі­пен­кі, іта­ль­янца Ма­дзі­ль­яні, япо­нца Фу­жы­та, мек­сі­ка­нца Ры­ве­ра, фран­цуза Ле­жэ, ру­мына  Бран­ку­зі і іншых.

Пад ура­жан­нем Ра­дэ­на - адзі­на­га ску­льп­та­ра ча­су, "чые тво­ры маг­лі даць ад­каз рас­ча­ра­ва­най мо­ла­дзі", - Цад­кін ро­біць тут не­ка­ль­кі парт­рэ­таў і сваю пер­шую "ку­біс­цкую" га­ла­ву. У хут­кім ча­се вы­стаў­ляе ра­бо­ты на се­зон­най вы­стаў­цы ў Па­ры­жы, дзе, па яго сло­вах, яны вы­лу­ча­лі­ся "пры­мі­тыў­най мо­вай" на фо­не ака­дэ­міч­най ску­льп­ту­ры. Тво­ры Осі­па за­ўва­жы­лі кры­ты­кі і ахрыс­ці­лі "не­гры­цян­скі­мі".

У 1913 го­дзе мас­так зна­ёміц­ца з Пі­ка­са, Ма­ці­сам, сус­тра­ка­ецца з Апа­лі­нэ­рам і Жа­ко­бам, пад іх уплы­вам пі­ша на­ват вер­шы. "У гэ­ты час, - за­ўва­жае Цад­кін, - я ад­мо­віў­ся ад "пры­мі­тыў­ных" форм, якія да гэ­та­га над­аваў ка­ме­ню і дрэ­ву". Ён шу­кае ча­го­сь­ці "інша­га", і ства­рае "Жан­чы­ну з ве­ерам" -  плос­кі­мі, вос­тры­мі, вуг­ла­ва­ты­мі фор­ма­мі - і драў­ля­ную яйка­па­доб­ную га­ла­ву.

Пер­шая сус­вет­ная вай­на за­спя­вае яго ў но­вай май­стэр­ні па ву­лі­цы Ру­се­ле. Не­за­доў­га да гэ­та­га на Бер­лін­скай вы­стаў­цы бы­ла куп­ле­на яго мар­му­ро­вая жа­но­чая га­ла­ва: "Пер­шы про­даж! - усклік­вае Осіп. - Ён сво­еча­со­вы". Спра­ва ў тым, што ба­ць­ка ўжо не мо­жа да­па­ма­гаць яму. Па­зней яго­ныя ба­ць­кі, якія па­кі­ну­лі ў га­ды рэ­ва­лю­цыі Сма­ленск, за­гі­ну­лі ад го­ла­ду ў Хар­ка­ве...

У 1915 го­дзе Цад­кін быў ма­бі­лі­за­ва­ны ў армію і на­кі­ра­ва­ны пад Эпер­нэ  - слу­жыць пры рус­кім шпі­та­лі. 16 лю­та­га 1916-га ён пі­ша ў Ві­цебск ліст Пэ­ну: "Да­ра­гі Юлій Май­се­евіч, як жы­вя­це-па­жы­ва­еце? Я - сал­дат у Рус­кім Амбу­лан­се ў Фран­цыі і пі­шу з фрон­ту. Як на­шы сяб­ры - Лі­сіц­кі, Лю­ба­коў, Ма­зель, Мек­лер і Ша­гал  - жы­вуць? Бу­дзе лас­ка­вы, ад­ка­жы­це. Бу­ду ве­ль­мі рад да­ве­дац­ца што-не­будзь пра ўсіх. Я зда­ро­вы, але ўсё аб­рыд­ла: ва­кол - агі­да, да та­го ж, ха­лод­на на ду­шы. Ха­це­ла­ся б, каб усё скон­чы­ла­ся. Ці пра­цу­еце вы і што ро­бі­це? На­пі­шы­це. Ваш Цад­кін" (Ліст гэ­ты за­хоў­ва­ецца ў Ві­цеб­скім аб­лас­ным архі­ве.)

У хут­кім ча­се, па­сля га­за­вай ата­кі не­мцаў, Цад­кін цяж­ка за­хва­рэў, і ў па­чат­ку 1917 го­да яго дэ­ма­бі­лі­зоў­ва­юць. Ён вяр­та­ецца ў Па­рыж. Раз­ам з Ма­дзі­ль­яні і Кіс­лін­гам ад­кры­вае вы­стаў­ку, дзе экс­па­нуе 25 ма­люн­каў пра вай­ну. Вы­стаў­ка ста­ла вя­лі­кай падзе­яй у мас­тац­кім жыц­ці Па­ры­жа. Жан Как­то і Сан­драр чы­та­лі тут свае па­эмы, Арык, Пу­лецк, Міё, Ане­гер, Дзю­рэй, Той­фер да­ва­лі кан­цэр­ты. Зна­ёмства з імі ўзмац­ні­ла ці­ка­васць Цад­кі­на да му­зы­кі. Сам ён цу­доў­на імпра­ві­за­ваў на акар­дэ­оне, але бо­льш за ўсё лю­біў слу­хаць, як гра­юць іншыя. Урэш­це, лю­боў да му­зы­кі ў яго бы­ла за­кла­дзе­на з дзя­цін­ства, і гэ­та так­са­ма на­кла­ла свой ад­бі­так на ску­льп­тур­ную твор­часць ма­эстра.

У Па­ры­жы эміг­ран­ты пад­сіл­коў­ва­лі­ся ў двух рус­кіх ста­лоў­ках. Ад­ну ўтрым­лі­ваў бы­лы мар­скі афі­цэр Дэ­леў­скі, які кар­міў сва­іх зем­ля­коў амаль бяс­плат­на. Дру­гая  бы­ла арга­ні­за­ва­на мас­тач­кай Ма­ры­яй Ва­сі­ль­евай у два­ры до­ма на ву­лі­цы Дзю Мэн. Тут за­ўсё­ды пан­ава­ла твор­чая атмас­фе­ра, і мас­та­кі, па­эты, му­зы­кан­ты збі­ра­лі­ся, каб па­спра­чац­ца пра мас­тац­тва, па­лі­ты­ку, лі­та­ра­ту­ру. Ду­шой кам­па­ніі за­ўсё­ды быў Цад­кін, пад яго­ны акам­па­не­мент тан­ца­ва­лі. Ён вы­кон­ваў дзіў­ную му­зы­ку, якую на­зы­ваў вяр­блю­джым тан­га. Па суб­отах  Цад­кін ла­дзіў су­р'ёз­ныя кан­цэр­ты, што ка­рыс­та­лі­ся вя­лі­кай па­пу­ляр­нас­цю ў рус­кай ка­ло­ніі. З та­го ча­су ў яго ску­льп­ту­ры па­ча­лі з'яў­ляц­ца "воб­ра­зы" му­зыч­ных інстру­мен­таў, тэ­мы му­зы­кі і па­эзіі. У ста­лоў­цы майстар па­сяб­ра­ваў з Іллём Эрэн­бур­гам і Мак­сам Ва­ло­шы­ным, з бе­ль­гій­скі­мі і га­лан­дскі­мі мас­та­ка­мі, якія за­пра­сі­лі яго вы­ста­віц­ца ў Бру­се­лі ў га­ле­рэі "Кен­таўр". У час гэ­тай вы­стаў­кі ў Па­ры­жы па­мі­рае Ама­дэа Ма­дзі­ль­яні - ся­бар Цад­кі­на. "На той мо­мант, - пі­ша мас­так, - мая ску­льп­ту­ра страчвае сха­лас­тыч­ную жор­сткасць ку­біз­му; я вяр­та­юся да са­мо­га ся­бе, да та­го, што мя­не най­бо­льш глы­бо­ка кра­нае, да свай­го ро­ду гра­цыі, кры­ху цяж­ка­ва­тай і ня­ўклюд­най, але ўжо па­збаў­ле­най той зу­ха­ва­тас­ці і жор­сткас­ці, што бы­ла ўлас­ці­ва ма­ёй так зва­най ку­біс­цкай­ ску­льп­ту­ры. У но­вай ма­не­ры ён ства­рае свай­го "Пра­ро­ка" - з да­ўга­ва­тай га­ла­вой і скла­дзе­ны­мі ў ма­літ­ве ру­ка­мі.

Праз па­ўго­да па­сля смер­ці пе­ра­мо­жа­на­га алка­го­лем Мо­дзі Цад­кін ажа­ніў­ся з мас­тач­кай Ва­лян­ці­най Пракс. А  на­ступ­ным днём па­сля вя­сел­ля яны ку­пі­лі са­бе вя­се­ль­ны пад­ару­нак: гра­ма­фон і мнос­тва кру­жэ­лак Мо­цар­та, Ба­ха, Стра­він­ска­га, Дэ­бю­сі, Скра­бі­на, Ві­ва­ль­дзі... Му­зы­ка за­ўсё­ды на­тхня­ла Цад­кі­на на цу­доў­ныя здзяй­снен­ні ў плас­ты­цы. І ў гэ­тым сэн­се асаб­лі­ва вы­лу­ча­ецца яго зна­ка­мі­ты "Арфей", яко­га ён ства­рыў у кан­цы 1920-х у не­вя­лі­кім да­мку-май­стэр­ні, што ку­піў у вё­сач­цы Кай­люс. Тут жа з'я­ві­ла­ся так­са­ма му­зыч­ная кам­па­зі­цыя "Па­кла­нен­не Ба­ху".

"Арфей" быў ство­ра­ны пад ура­жан­нем па­ездкі ў Грэ­цыю, дзе Цад­кін па­спра­ба­ваў спас­ціг­нуць глы­бін­нае зна­чэн­не мі­фа, убі­ра­ючы ў ся­бе элік­сір мі­фа­ло­гіі. Не вы­ка­рыс­тоў­ва­ючы міф як про­стую лі­та­ра­тур­ную фа­бу­лу, ён па­зы­чае сім­во­лі­ку мо­вы. "Арфей" у Цад­кі­на не грае на лі­ры: ён сам - лі­ра. Ён ад­кры­ты для та­го, каб віб­ры­ра­ваць. Усё пра­хо­дзіць праз яго, у яго ня­ма сэр­ца. Ён грае без­на­дзей­на, тра­гіч­на, ува­саб­ля­ючы ад­на­ча­со­ва сі­лу і стра­ту ка­хан­ня...

Маг­чы­ма, гэ­та аўта­пар­трэт са­мо­га мас­та­ка? Урэш­це, та­кіх "аўта­пар­трэ­таў" у твор­час­ці Цад­кі­на шмат. А мо­жа, гэ­та Гі­ём Апа­лі­нэр або Ама­дэа Ма­дзі­ль­яні? Ці не Арфеі яны для свай­го ча­су?

По­тым бы­ло шмат іншых Арфе­яў або "цы­тат" на гэ­тую тэ­му, вы­ка­на­ных у мар­му­ры і брон­зе.

Праз 20 га­доў па­сля пер­ша­га "Арфея" ску­льп­тар ужо ад­маў­ляе са­мо­га ся­бе: "Арфей - ужо што­сь­ці іншае, чым му­зы­кант. Арфей - вя­ліз­ная падзея, якая скла­ла­ся ў глы­бі­ні ча­ла­ве­ча­га ча­су і па­ра­зі­ла ча­ла­ве­ка, ні­бы ўда­рам. Падзея ча­ла­ве­ча­га ўяў­лен­ня..." Так з'я­віў­ся но­вы Арфей - ча­ла­век, пе­ра­тво­ра­ны ў інстру­мент. "Я прад­ста­віў агонь як не­ад'ем­ную і істот­ную час­тку гэ­та­га ге­роя, - пі­саў Цад­кін. - Ён тут, пе­рад на­мі - жах­лі­вы ў сва­ёй гран­ды­ёзнас­ці, як ча­ла­ве­чая фі­гу­ра, што зда­ецца аб­па­ле­най агнём, які са­ма ня­се... Ка­лі я скон­чыў сваю ра­бо­ту (А гэ­та ўжо бы­ло ў но­вай май­стэр­ні ў вёс­цы Арк. - Б.К.), над­ышла во­сень, а з ёю з'я­віў­ся ву­га­льш­чык, яко­му я за­ка­заў дро­вы для ацяп­лен­ня ма­ёй май­стэр­ні. Як жа я здзі­віў­ся, ка­лі ся­род дроў знай­шоў ка­ва­лак дрэ­ва ў вы­гля­дзе двай­ной пя­чат­кі: вер­хняя час­тка яго, падзе­ле­ная на дзве га­лі­ны, на­гад­ва­ла дзве ўзня­тыя да не­ба ру­кі, ніж­няя час­тка дзіў­на на­гад­ва­ла но­гі, што кро­чаць, у ду­ху ад­люс­тра­ван­ня егі­пец­кіх фа­ра­онаў з га­ла­вой ястра­ба. Я доў­га раз­гля­даў гэ­ты най­ці­ка­вей­шы прад­мет, у якім утрым­лі­ва­ла­ся ЎСЁ. Гэ­ты Бос­кі ка­ва­лак дрэ­ва жы­ве по­бач з ма­імі ску­льп­ту­ра­мі, і я час­та звяр­та­юся да яго па да­па­мо­гу... У гэ­тым ка­вал­ку дрэ­ва ад­сут­ні­чае на­ша ма­ла­душ­ша, якое вы­яўля­ецца ў пе­ра­йма­ль­ніц­тве егіп­цян або грэ­каў або - у ад­люс­тра­ван­ні на іх ма­нер..."

Ра­бо­та над "Арфе­ем" пры­во­дзіць Цад­кі­на да ства­рэн­ня вы­дзеў­ба­ных пер­фа­ры­ра­ва­ных форм, да афор­мле­нас­ці пра­сто­ра­вых цэ­зур і раз­ры­ваў у ся­рэ­дзі­не кам­па­зі­цыі. На маю дум­ку, "Раз­бу­ра­ны ге­рой" у Ра­тэр­да­ме не­пас­рэд­на прад­аўжае "Арфэя": тут зноў - шчы­лі­на, вы­дра­нае сэр­ца, шы­ро­кая пра­сто­ра, што ўклю­ча­на ў ску­льп­ту­ру ў якас­ці плас­тыч­на­га эле­мен­та.

Але вер­нем­ся трош­кі на­зад, у пе­рад­ва­енны час. У сту­дзе­ні 1934 го­да Цад­кін пі­ша свай­му сяб­ру А.Ры­дэ­ру: "Мы, інтэ­лек­ту­алы, у та­кім ста­не, што не па­збег­нем тра­ге­дыі. Мы ад­чу­ва­ем крох­кую ску­льп­ту­ру са­цы­яль­ных гра­ней бо­лей, чым іншыя". Гэ­тыя сло­вы на­ша­га зем­ля­ка - хі­ба яны не пра­роц­тва, не прад­чу­ван­не той на­ва­ль­ні­цы, якая збі­ра­ла­ся над Еўро­пай? Мас­тац­тва Цад­кі­на на­паў­ня­ецца з та­го ча­су тры­во­гай і па­ку­та­мі. Ку­ль­мі­на­цы­яй пе­рад­ва­еннай твор­час­ці ста­лі пра­екты ма­ну­мен­таў Рэ­мбо, Апа­лі­нэ­ру, Жа­ры і Лот­рэ­амо­ну. Экс­прэ­сія раз­бу­ры­ла ста­тыч­насць ма­ну­мен­та­ль­на­га аб'­ёму, пра­ста­ту змес­та­вых ад­но­сін да жыц­ця на па­чат­ку шля­ху. Агрэ­сіў­насць плас­ты­кі вы­каз­вае не то­ль­кі тры­во­гу май­стра, але і вы­со­кі дух су­пра­ціў­лен­ня анты­гу­ман­ным тэн­дэн­цы­ям, што раз­ві­ва­лі­ся ў све­це.

Аку­па­цыя Фран­цыі гіт­ле­раў­ца­мі пры­му­сі­ла Цад­кі­на эміг­ры­ра­ваць у ЗША. У Нью-Йор­ку ён ства­рае ка­ля 50 ра­бот, у якіх ад­люс­тра­ва­на го­рыч па­чуц­цяў. Кам­па­зі­цыя "Вя­зень" - пра­мая але­го­рыя Фран­цыі за кра­та­мі, якая стра­ці­ла сва­бо­ду, але не надзею. Сім­ва­лам па­чуц­цяў, што ава­ло­да­лі мас­та­ком, стаў яго­ны "Арле­кін, які вые". "У ма­ёй адзі­но­це, - успа­мі­наў ску­льп­тар, - я выў, як Арле­кін, і ніх­то не чуў мя­не. Мой крык рос­па­чы знай­шоў ад­люс­тра­ван­не ў гэ­тай ску­льп­ту­ры, якую я ні­ко­лі не ха­цеў ад ся­бе ад­пус­ціць, бо яна для мя­не - ключ, што мо­жа ад­крыць дзве­ры ўспа­мі­наў..."

Напрыкан­цы вай­ны Цад­кін па­кі­дае ЗША з пер­шым па­ра­хо­дам, які ідзе ў Гаўр. Яго сус­трэ­ла раз­бу­ра­ная кра­іна, спа­пя­лё­ная Еўро­па. За­вы­ван­не ру­ін Ра­тэр­да­ма не дае маг­чы­мас­ці спя­ваць пра шчас­це. У ду­шы май­стра на­спя­вае ра­шу­часць стра­ся­нуць на­цыю, не даць па­ўта­рыц­ца зла­чын­ству. Так з'я­віў­ся ўжо зга­да­ны по­мнік "Раз­бу­ра­ны го­рад", што быў ад­кры­ты ў Ра­тэр­да­ме 15 мая 1953 го­да.

На стро­гім гра­ніт­ным цо­ка­лі - над­піс: "Май, 1940 год - да­та не­за­быў­на­га за­бой­ства Ра­тэр­да­ма, тра­гіч­на­га дня 15 мая, ця­гам яко­га гіт­ле­раў­скія "юнкер­сы" зніш­чы­лі яго цэнтр, раз­бу­рыў­шы 11 ты­сяч да­моў і па­кі­нуў­шы 78 ты­сяч ча­ла­век без жыт­ла. Ста­туя ста­ла па­тэ­тыч­ным воб­ра­зам па­кут­ніц­тва, ня­ўмо­ль­ным пры­су­дам зла­чын­ству пе­рад гіс­то­ры­яй.

Як бе­ла­рус­кая Ха­тынь або іспан­ская Гер­ні­ка. Так, мае ра­цыю кры­тык Лью­іс Мам­ферд, які лі­чыць, што "...гэ­та воб­раз на­сто­ль­кі ж жах­лі­вы ў сва­ёй экс­прэ­сіі, як "Гер­ні­ка" Пі­ка­са, але ён за­ду­ма­ны з сі­лай, якая прад­вяш­чае ад­ра­джэн­не Ра­тэр­да­ма".

Урэш­це, тры­во­га за лё­сы ча­ла­ве­ка і ча­ла­вец­тва ўлас­ці­вая і іншым па­сля­ва­енным тво­рам, ся­род якіх асаб­лі­вае мес­ца за­ймае се­рыя воб­ра­заў Ван Го­га: "Парт­рэт Ван Го­га", "Ван Гог, які кро­чыць праз па­лі", "Ван Гог, што ма­люе", "Два бра­ты Ван Гог" і, на­рэш­це, зна­ка­мі­ты по­мнік мас­та­ку. Па сло­вах Цад­кі­на, з Ван Го­га "па­ча­ло­ся сап­раў­ды но­вае ба­чан­не прад­ме­та <...>, тое мас­тац­тва, якое на­зы­ва­ла­ся су­час­ным". Ску­льп­тар ства­рыў у гэ­тым ма­ну­мен­це воб­раз про­сты, су­р'ёз­ны і ясны. З да­па­мо­гай сяб­роў ён уста­ля­ваў по­мнік ка­ля мо­гі­лак, дзе быў па­ха­ва­ны жы­ва­пі­сец. Ван Гог ру­ха­ецца ве­ль­мі про­ста, але гор­да - на­сус­трач со­нцу. Ён за­ку­ты ў ла­ты сва­іх па­лот­наў, склад­ных крэс­лаў і па­пак, якія ўтва­ра­юць ва­кол тор­са ні­бы раз­арва­ныя пу­ты. Уця­кач з вяз­ні­цы свя­до­мас­ці, ён скі­ра­ваў­ся ў шлях са сва­імі кра­та­мі, ён ура­чыс­та ня­се су­ве­ні­ры свай­го за­ка­ба­лен­ня.

Сён­ня мы зноў вяр­та­емся да спад­чы­ны ўсіх ура­джэн­цаў Бе­ла­ру­сі, да чы­іх тво­раў  за­хоў­ва­лі за­ўсёд­ны пі­етэт і ня­стом­ную ці­ка­васць. Пры­йшоў, у рэ­шце рэшт, час не то­ль­кі  ці­ка­вас­ці да іх, але і раз­умен­не та­го, што і яны - наш па­тэн­цы­ял. Пры­йшла па­ра ўсвя­до­міць рэ­аль­ную іх ко­ль­касць, гэ­та зна­чыць - ад­крыць для ся­бе з'я­ву цэ­лас­най шко­лы на Бе­ла­ру­сі, на­су­пе­рак ге­агра­фіч­най раз­га­лі­на­ва­нас­ці і стра­ка­тас­ці,  інды­ві­ду­аль­нас­ці по­чыр­каў.

Імя Осі­па Цад­кі­на для нас сён­ня - ад­но з пер­шых ся­род та­кіх асоб. Па­кі­да­ючы Ра­дзі­му, ён не ду­маў раз­віт­вац­ца з ёй; Цад­кін па­ехаў у Па­рыж ву­чыц­ца, як со­тні іншых мас­та­коў. У яго ўспа­мі­нах пра гады дзяцінства ярка пра­гу­ча­ла шчым­лі­вая но­та лю­бо­ві да сва­ёй Ба­ць­каў­шчы­ны, на­ста­ль­гія па род­най пры­ро­дзе, па ві­цеб­скіх сяб­рах і пер­шых на­стаў­ні­ках.

"Я не па­мя­таю, у якім му­зеі - маг­чы­ма, гэ­та му­зей Сен-Жэр­мен - вы­стаў­ле­ны ад­бі­так ступ­ні да­гіс­та­рыч­на­га ча­ла­ве­ка, - ка­заў Цад­кін. - Дык вось, не­абход­на, каб да кан­ца сва­іх дзён ча­ла­век па­кі­даў сля­ды бо­сых ног на пяс­ку жыц­ця з та­кой жа ня­змен­нас­цю, і каб по­тым, ка­лі ўсё дой­дзе да свай­го ла­гіч­на­га кан­ца, гэ­тыя сля­ды ста­лі­ся б пры­кла­дам для ўсіх, хто па­жа­дае ісці за імі..."

На за­кан­чэн­не пры­вя­ду сім­ва­ліч­ныя сло­вы ску­льп­та­ра: "...Але цу­доў­ны лёс на­ват тых, хто здо­лее па­мер­ці з раз­цом і ма­лат­ком у ру­ках".

Осіп Цад­кін пра­жыў 77 га­доў і па­мёр 25 ліс­та­па­да 1967-га, як і ма­рыў па­мер­ці: з раз­цом і ма­лат­ком у ру­ках, про­ста ў май­стэр­ні. З вя­лі­кі­мі ўша­на­ван­ня­мі яго па­ха­ва­лі на мо­гіл­ках Ман­пар­нас. Хацелася б, каб у Віцебску таксама з'явілася адзнака, якая апавядзе аб знакамітым земляку.