СЭЗ для філосафаў-практыкаў
Да мо віц ца аб інтэрв'ю з Ге надзем Да вы дзь кам бы ло ня прос та: ура жа ль ная шмат гран насць яго асо бы прад угле джвае на сы ча ны гра фік. "Да кан ца тыд ня час распі са ны лі та ра ль на па хві лі нах", - вы ба чыў ся па тэ ле фо не Ге надзь Бра ніс ла ва віч. Але ка лі ён да ведаў ся пра тэ му на шай гу тар кі, уздых нуў і... пры зна чыў сус трэ чу. - Вы за кра ну лі ад ну з са мых зла ба дзён ных пра блем у бе ларус кай ку ль ту ры, - па чаў свой ма на лог Ге надзь Да вы дзь ка. - Сцвяр джаць, што ў нас по ўнасцю ад сут ні чае за ка на даў чая ба за для прадзю сер ства, не вы па дае. Але ж гэ ты від дзей нас ці ні як не вы лу ча ны ся род іншых ві даў прад пры ма ль ніц тва - та кіх, як роз ніч ны ган даль, або, ска жам, гу ль ня вы біз нес. Як вы нік - інстытут прадзю сі ра ван ня ў на шай краіне пра ктыч на ад сут ні чае. Ча му? Ка лі за даць гэ тае пытан не та му ці інша му пра кты ку, ён ад ка жа: уся спра ва ў тым, што ў та кім вось на рма тыў ным акце пра пі са на на ступ ная ліч ба: скажам, 30%. Зра бі це мне 20% - і я здо лею на рма ль на пра ца ваць. І не бу ду ду маць, як бы гэ та ўця чы за мя жу. На жаль, ся род та ле на вітых бе ла рус кіх прадзю се раў ёсць та кая тэн дэн цыя. Прадзю сер ства - адзін з самых ры зы коў ных ві даў біз не су. Вя до ма, тут я маю на ўва зе не арга ні за цыю гас тро лей за езджых зо рак-ад на дзё нак, а сур'ёзныя пра екты з ку ль ту ра ла гіч ным базі сам. За звы чай, фі нан са вай адда чы ад іх да во дзіц ца ча каць вель мі доў га, ха ця, ска жам, стуж кі Тар коў ска га і Са ку ра ва і сён ня пры но сяць ды ві дэн ды, у тым ліку і тыя, якія гра шы ма не вы мераць. Та му і не дзі ва, што, за мест та го, каб ра біць ары гі на ль ныя пра екты, шу каць і рас круч ваць айчын ныя та лен ты, бе ла рус кія прадзю се ры за звы чай аб іра юць са мы лёг кі шлях - пра цу з замеж ны мі зор ка мі. У на шых су се дзяў усё іна чай. Там пад трым ка сва іх артыс таў - гэ та мэ та на кі ра ва ная па лі ты ка. Для іх прад угле джа ны льго ты ў пла не арэн ды, істот ныя зніж кі на тэ ле рэк ла му... І по спе хі ў пра соўван ні свай го ку ль тур на га прадукту - ві да воч ныя. На вя лі кі жаль, бе ла рус кае зака на даў ства ў гэ тым пла не да во лі па вяр хоў нае, і амаль ні якія прэфе рэн цыі для бе ла рус кіх творцаў не прад угле джа ны. Ха ця хі ба мож на па ра ўноў ваць пры бы так ад спек так ля пры ват на га тэ атра і кан цэр та су пер зор кі? Зрэш ты, і ў пер шым і ў дру гім вы пад ку ўзні ка юць юры дыч ныя бар'еры.
Су пер зор ка, па вод ле сус вет най пра кты кі, за пат ра буе аванс га на ра ру за сваё вы ступлен не, а та кая фор ма апла ты ў за ка на даў стве не пра пі са на. А калі тэ атр скі ру ецца на за меж ныя гас тро лі, яго мо гуць спы ніць на мя жы, бо ў Мыт ным ко дэк се пра вы ваз тэ атра ль ных дэ ка ра цый нічо га ня ма, там га вор ка вя дзец ца то ль кі пра та ва ры. На жаль, з падобны мі не па ра зу мен ня мі сён ня да во дзіц ца су ты кац ца ва ўсіх сферах ку ль ту ры. Сап раў дны прадзю сер - гэ та не дзя лок, а фі ло саф, які да кладна раз умее на строй ча су, які бачыць бе лыя пля мы на ку ль тур най кар це сва ёй кра іны і імкнец ца іх за поў ніць. У нас та кіх пра га лаў да стат ко ва. Зір ні це: ко ль кі ці кавых пра ектаў мо жа быць рэ аліза ва на ў сфе ры на род най творчас ці? Бо льш чым пе ра ка на ны: яны здат ны стаць рэ нта бе ль ны мі! Але - у пер спек ты ве, бо гэ та зусім не "ка рот кі ру бель". Та му сён ня нам трэ ба "падкар міць" прадзю се ра, ства рыць для яго не шта кштал ту "сва боднай эка на міч най зо ны". Гэ та той від дзей нас ці, які па тра буе з бо ку дзяр жа вы асаб лі ва га стаў лен ня.
Па са да - ёсць. А за рпла та?
Прадзю сер ства за звы чай асацы іру ецца то ль кі з пры ват най іні цы яты вай у сфе ры ку ль ту ры. Ха ця апош нім ча сам і айчын ныя, і за меж ныя экс пер ты ў адзін го лас сцвяр джа юць: ва кан сія прадзюсе ра мо жа (а ў асоб ных вы падках - па він на) быць уве дзе на і ў не ка то рых дзяр жаў ных уста но вах ку ль ту ры. Гэ та га вы ма га юць сучас ныя рын ка выя ўмо вы. Зма дэ лі ру ем та кую сі ту ацыю. Ра ённы дом ку ль ту ры вы ра шыў за сво іць но вы на пра мак дзей насці - ска жам, па ста ноў ку фо лькмю зік лаў. Зра зу ме ла, на асно ве са ма акуп нас ці. Ад па вед на, устано ве па трэб ны спе цы яліст, здат ны ўзяць пад кан троль усе шмат лі кія аспек ты гэ тай спра вы: і твор чыя, і вы твор чыя, і фі нан са выя. Іншым сло вам, - прадзю сер. Ці мо жа ўста но ва ку ль ту ры ўвес ці ў штат та кую адзін ку? У Ква лі фі ка цый ным да вед ніку па сад служ боў цаў, за ня тых у ку ль ту ры і мас тац тве (да да так да па ста но вы Мі ніс тэр ства пра цы і са цы яль най аб аро ны Рэ спуб лі кі Бе ла русь ад 29.12.2001 г.), па са ду прадзю се ра мож на знай сці. Выкла дзе ны і пад ра бяз ны пе ра лік яе служ бо вых аб авяз каў. Вось то ль кі не вя лі кая вы трым ка: "Арга ні зуе рас пра цоў ку пла наў і пра грам па пра бле ме пра екта, ажыц цяў ляе ка арды на цыю дзей нас ці ўсіх за цікаў ле ных ба коў з мэ тай аб'яднання арга ні за цый ных, ма тэ ры яльных і інтэ лек ту аль ных рэ сур саў для рэ алі за цыі пра грам. Удзе ль нічае ў пад бо ры кад раў, ажыц цяўляе іх ра цы яна ль ную рас ста ноў ку і мэ та на кі ра ва нае вы ка рыс танне. Ажыц цяў ляе ідэй на-мас тац кі і арга ні за цый на-фі нан са вы кантроль у пра цэ се ўва саб лен ня праекта. Пры мае ме ры па най бо льш эфек тыў ным вы ка рыс тан ні матэ ры яль ных, пра цоў ных і фі нанса вых рэ сур саў, за бяс печ ва ючы стро гае вы ка нан не рэ жы му іх эка но міі". Па чы таў шы гэ ты падра бяз ны пе ра лік, дырэк та ры мно гіх уста ноў ку ль туры ўпэў няц ца: та кі спе цы яліст ім па трэб ны, як хлеб. Але... Як па тлу ма чыў юрыст, да яко га звяр нуў ся па кан су ль та цыю, уз яць прадзю се ра ў штат бу дзе не так і лёг ка: - На сён няш ні дзень апла та су пра цоў ні каў уста ноў ку ль ту ры і мас тац тва ажыц цяў ля ецца згод на з да дат кам 8 да па ста но вы Мі ністэр ства пра цы Рэ спуб лі кі Бе ла русь ад 21.01.2000 г. А па са да "прадзюсер" у гэ тым да ку мен це ад сут нічае. Ад па вед на, умо вы апла ты яе пра цы не вы зна ча ны. Атрым лі ва ецца сап раў дны юры дыч ны ка зус. Па са да ні бы та ёсць, але ўвес ці яе не ль га. Ме наві та та му фун кцы яна ль ныя абавяз кі прадзю се ра ва ўста но вах ку ль ту ры сён ня "раз да дзе ны" роз ным спе цы яліс там - як адмі ніс тра цый на га, так і твор ча га про фі лю. Ха ця, зра зу ме ла, ку ды лепш, ка лі "ды ры жор скую па лачку" тры мае ад на ру ка.
Між тым, дып ла ма ва ныя прадзю се ры, пры зна ча ныя для дзяр жаў ных уста ноў ку ль ту ры, з'явяц ца ўжо ў на ступ ным го дзе. У Бе ла рус кім дзяр жаў ным універ сі тэ це ку ль ту ры і мас тац тваў ад бу дзец ца пер шы вы пуск па спе цы яль нас ці "Прадзю сер ства ў сфе ры шоу-біз не су". - Не ду маю, што на шы вы пускні кі бу дуць мець пра бле мы з размер ка ван нем, - ка жа за гад чык ка фед ры эстра ды БДУ КіМ Іры на Смір но ва. - Спе цы яліс ты, глы бока аб азна ныя ў тэ орыі і пра кты цы шоу-біз не су, сён ня "на рас хват". Тым бо лей, вы пуск скла да ецца ўся го з не ка ль кіх ча ла век. Што да за кра ну тай ва мі пра бле мы... На жаль, гэ та да лё ка не пер шае свед чан не та го, што на рма тыў ная ба за тро хі "ад стае" ад рэ ча існасці. Ці ёсць у нас та кая пра фе сія, як, ска жам, аран жы роў шчык? Ліш не ка заць, што па трэ ба ў іх - ве лі зар ная, і на шых вы пус кні коў ад ры ва юць "з ру ка мі". Але ўстано вы ку ль ту ры зму ша ны браць іх на іншыя па са ды: ска жам, акампа ні ята ра або кі раў ні ка сту дыі гука за пі су. Тое са мае, му сіць, зда рыц ца і з пер шы мі ўла да ль ні ка мі "прадзюсер скіх" дып ло маў БДУ КіМ. Па саду-"эўфе мізм" знай сці ня цяж ка. Але... Ці не вы явіц ца по тым, што се ман тыч нае ад роз нен не па між пан яцця мі "прадзю сер" і "ад мініс тра тар" па ля гае не то ль кі ў мо ве, але і ў са мім жыц ці?
Ча му прадзю се ры ба яцца кі но?
Прадзю се раў, чыя сфе ра дзейнас ці - шоу-біз нес або тэ ле ба чанне, на Бе ла ру сі ня ма ла. У тэ атраль ным і вы ўя лен чым мас тац тве іх воб маль - але яны ёсць. А вось у кі на выт вор час ці - по ўная ці шы ня. - Зда ва ла ся б, вы йгрыш ныя ідэі тут па прос ту ля жаць на па вер хні, - ка жа Ге надзь Да вы дзь ка. - Ча му б не зняць ма ла дзёж ную ка ме дыю з жыц ця су час ных мін чан? Свой сцэ нар ны ма тэ ры ял, свае акцё ры (ба ла зе доб рых акцё раў у нас не бра куе)... Ду маю, лю дзі па гля дзелі б та кі фі льм на ват про ста дзе ля ці каў нас ці. Дык ча му да гэ туль не знай шоў ся іні цы ятыў ны ча ла век, які за ха піў ся б пад обнай ідэ яй? Чаму прадзю се ры ба яцца кі но? Гэ тае пы тан не я ад ра са ваў Вячас ла ву - ды рэк та ру пры ват най кам па ніі, якая спе цы ялі зу ецца на вы твор час ці аўды ёві зу аль най прад укцыі. - Гэ та ад бы ва ецца та му, што ў за ка на даў стве ад сут ні чаюць ме ха ніз мы, якія да зва ля лі б прадзю се ру рэ алі зоў ваць свае за ду мы, - ад ка заў ён. - Зняць фі льм вы ключ на за ўлас ныя грошы? Па-пер шае, сва іх гро шай у прадзю се ра ня ма - ён шу кае інвес та раў пад кож ны пра ект.
А па-дру гое... Не, да клад ней - папер шае... Бу дзем рэ аліс та мі: пра ша лё ныя пры быт кі ў бе ла рус кім кі но па куль ка заць усё ж за ра на. Іншая спра ва - удзел прадзю сера, які да па мог бы апты мі за ваць пра цэс кі на выт вор час ці і да сягнуць знач на леп шых вы ні каў і ў твор чым, і ў фі нан са вым аспектах. Ад куль у мя не та кая ка тэ гарыч насць? Раз уме еце, прадзю сер ня се за свой пра ект аса біс тую адказ насць, ры зы ку ючы як мі ні мум улас най рэ пу та цы яй, а ча сам - яшчэ і ўлас ны мі фі нан са мі. Ён, - як са пёр: па мы ліц ца мо жа то ль кі ад ной чы. Як адзначыў мой су раз моў ца ў ця пе раш няй схе ме кі на выт ворчас ці пры ват ні к не можа заняць пачэснае мес ца. - Прадзю сер - гэ та ча ла век, які здат ны не то ль кі пры ду маць твор чы пра ект, але і знай сці споса бы яго рэ алі за ваць, і ме на ві та гэ тым ён ад роз ні ва ецца ад іншых твор чых пра фе сій, - ка жа Вя часлаў. - У на шых ва рун ках та кія маг чы мас ці ве ль мі аб ме жа ваныя. Па сут нас ці, у прадзю се ра, які хо ча пра ца ваць у кі но, ёсць то ль кі адзін вы бар: або ісці працаваць у дзяржаўную ўстанову, або за ста вац ца фан та зё рам. Трэ ці ва ры янт - гэ та асвой ваць іншыя сфе ры дзей нас ці: ска жам, тэ ле бачан не і рэ кла му. Я вы браў ме наві та апошні. Як пе ра ка на ны мой су раз моў ца, бе ла рус кае кі но вы ра туе кан ку рэнцыя па між роз ны мі вы твор ца мі: - Ідэ аль ны ва ры янт - калі Мі ніс тэр ства ку ль ту ры кра іны аб'яўляе тэн дэр на вы твор часць той або іншай са цы яль на знач най стуж кі, і ўсе яго ўдзе ль ні кі вы ступа юць на роў ных умо вах. Лёг ка прад ба чыць, што такая пра па но ва вы клі ча шмат лікія дыс ку сіі. Мно гія ча ка юць ад пры ват най іні цы яты вы... улас на іні цы яты вы - у тым лі ку і ў по шуку інвес ты цый, - а не да па мо гі ў пла не асва ення дзяр жаў ных грошай. Але, зрэш ты, маг чы мая і іншая фор му ла ад но сін па між дзяржаў най кі нас ту ды яй і пры ват нымі прадзю се ра мі: не кан ку рэнт, а - парт нёр. У ціт рах за меж ных фі ль маў ве ль мі рэ дка па зна ча ны то ль кі адзін вы твор ца. Уз ае мавы гад нае су пра цоў ніц тва мо жа быць і ў та кой пра бле ма тыч най сён ня для айчын на га кі не ма тогра фа сфе ры, як пра соў ван не кінап ра дук цыі на рын ку. - Час та пі шуць пра тое, што бела рус кія стуж кі не над та шы ро ка прад стаў ле ны за мя жой, - ка жа Вя час лаў. - Але ці прад угле джа ны ў за ка на даў стве тыя ме ха ніз мы, якія маг лі б за ці ка віць кан крэт ных асоб за ймац ца по шу кам рын каў і пра соў ван нем на шай кі нап ра дукцыі? Ка лі прадзю сер атрым лі вае ды ві дэн ды, ён га то вы са ску ры вылу зац ца, каб то ль кі прад аць свой прад укт. І, у рэ шце рэшт, ён яго прад асць, бу дзь це ўпэў не ны. А калі сты му лу ня ма, спра ва ні ко лі не зру шыц ца з мёр твай кроп кі.
* * * На дум ку ды рэк та ра пры ват най фір мы, урэ гу ля ван не юры дыч ных аспек таў прадзю сер скай дзей нас ці, лік ві да цыя раз на стайных вя лі кіх і ма лых непа ра зу мен няў - гэ та пер шы і най важ ней шы крок для развіц ця прыв а т н а й і н і ц ы я т ы в ы ў сфе ры ку ль ту ры. - Трэ ба ўвес ці вызна чэн не "прадзю сер" у на рма тыў ныя да ку мен ты, якія ў той ці іншай сту пе ні рэ гу лю юць кі на выт вор часць: гэ та не то ль кі За кон аб кі не ма таг ра фіі, але і Гра ма дзян скі ко дэкс, і За кон аб аўтар скіх і су меж ных пра вах, і іншыя на рма тыў ныя акты. Зака на даў ства па він на раз вя заць прадзю се ру ру кі, даць яму больш маг чы мас цей - і, ад на часо ва, вы зна чыць сту пень асабіс тай ад каз нас ці за кан чат ко вы вы нік. Ге надзь Да вы дзь ка пра па на ваў кан крэт ны алга рытм вы ра шэн ня на ба ле лых пы тан няў: - Перш-на перш не абход ны вы раз ны "ды ягназ" ця пе раш няй сі ту ацыі. Трэ ба зла дзіць "круг лы стол", за пра сіць на яго прадзюсе раў, прад стаў ні коў Мі ніс тэрства ку ль ту ры кра іны і, вя до ма, дэ пу тац ка га кор пу са. Пра ана ліза ваў шы гэ ты ма тэ ры ял і вы вучыў шы за меж ны дос вед, юрыс ты здо ле юць пра па на ваць кан крэтныя па праў кі ў за ко ны або на ват асоб ны за кон, да тыч ны прадзюсер ства. Дэ пу тат На цы яна ль на га схо ду мае пра ва вы сту піць з за кана даў чай іні цы яты вай. І я га то вы гэ та зра біць.