 |
| Якуб Колас з жонкай і двума сынамі. 1942 г. |
Гісторыя дзвюх чарачак
Адзін з экспанатаў музейнай экспазіцыі, які мае сваю "ваенную гісторыю", - дзве сярэбраныя чарачкі. Рэч антыкварная. На кожнай з чарак стаіць 84-я старажытная проба, якая адпавядае 875-й сучаснай. Год вырабу - 1863. Гэтыя чаркі - падарунак Якубу Коласу і Марыі Дзмітрыеўне ад Янкі Купалы і ягонай жонкі Уладзіславы Францаўны на сярэбранае вяселле, якое сям'я Міцкевічаў святкавала ў маі 1938-га. Унізе на чарках зроблена гравіроўка: рымская лічба XXV (відаць, 25 гадоў сумеснага жыцця) і літары МКМ ("Міцкевіч Канстанцін Міхайлавіч"), а на донцы - МД (ці не "Марыя Дзмітрыеўна"?)... У першыя дні вайны адбыўся жорсткі напад нямецкай авіяцыі на беларускую сталіцу. Значная частка Мінска ператварылася ў страшныя па сваёй бязгучнай і змярцвелай "красамоўнасці" руіны. Згарэў і дом на Вайсковым завулку (цяпер - тэрыторыя Цэнтральнага дзіцячага парку імя Максіма Горкага), дзе з 1927 года жыў са сваёй сям'ёй Якуб Колас. Паэт і яго родныя спешна пакідалі палаючы горад, сабраўшы ў дарогу толькі самае неабходнае... Дома, замкнёныя ў сейфе, засталіся рукапісы і некаторыя сямейныя рэліквіі. Аб тым, што сталася з імі, прыгадваў у свой час Даніла Міцкевіч - старэйшы сын Якуба Коласа: "У канцы 1944 года, пасля вызвалення Мінска, мне стала вядома, што бацькаў знаёмы і сябра яго стрыечнага дзядзькі Ігната Юр'евіча Міцкевіча - Адам Лукіч Брыж, настаўнік, адвёз неўзабаве пасля пажару абгарэлы сейф у другі канец Мінска - на вуліцу Прыгожую, дзе і закапаў яго ў зямлю каля свайго дома". Сейф адкапалі, адчынілі (ключ захаваўся ў гаспадара). І знайшлі ў ім... пясок, мокрую гліну, сатлелыя абрыўкі кніжных старонак, рукапісаў, нейкіх сямейных папер ды сякія-такія рэчы. "У прыскрынку знайшлі аправу ад тваіх залатых часоў, яшчэ адны маленькія часікі з ланцужком і мужчынскія часы, срэбраны партсігар, дзве купалаўскія чаркі і яшчэ дзве чарачкі, што я колісь купіў у Маскве. Пачысціўшы, чаркі яшчэ могуць служыць, а рэшта - няшчасны лом. Толькі клопату нарабіў гэты сейф нам і людзям", - пісаў Колас у лісце да жонкі, датаваным 10 снежня 1944 года. Ад высокай тэмпературы чаркі дэфармаваліся, пагнуліся. Даніла Канстанцінавічсам выпрастаў іх, і як экспанаты яны былі перададзены ў музей. Сёння чаркі з'яўляюцца арыгінальнай аздобай музейнай экспазіцыі. І цікавым экспанатам са сваёй ваеннай гісторыяй.
"Всё осталось на месте прежнего пребывания..."
Вечарам 24 чэрвеня 1941 года сям'я Міцкевічаў ступае на шлях эвакуацыі. Паблукаўшы па дарогах Беларусі, дабіраючыся з аднаго населенага пункта ў іншы ці то на выпадковай машыне, ці то цягніком, трапіўшы пад нямецкую бамбёжку ў Оршы, Якуб Колас і яго родныя прыбываюць, у рэшце рэшт, у Маскву, з Масквы - у Клязьму. Клязьма, невялікі пасёлак пад Масквой, дзе жылі родныя Марыі Дзмітрыеўны, на пэўны час даў прытулак паэту і яго сям'і. Але вайна ішла па слядах. Нярэдкімі сталі начныя налёты нямецкіх бамбардзіроўшчыкаў на Маскву. Трэба было выбірацца далей ад лініі фронту. Можна ўявіць, як разгублена і бездапаможна адчувалі сябе ў гэтыя дні Колас і яго сям'я. Даніла Міцкевіч згадваў: "Паўстала пытанне і перад намі: як жыць далей? Час вельмі трывожны, працягваюцца начныя налёты на Маскву, набліжаецца фронт. У Маскве ўладкавацца на працу немагчыма... Неакрэсленасць і няпэўнасць будучыні, трывожныя абставіны жыцця ў Клязьме не давалі магчымасці бацьку творча працаваць". У трывозе за далейшы лёс сям'і Колас звяртаецца за дапамогай да свайго даўняга сябра. У 20-х чыслах ліпеня ён пасылае тэлеграму А.А. Усу, які ў той час жыў і працаваў у горадзе Молатаве:
"Могу ли устроиться с семьёй в Молотове? Сообщи телеграммой. Якуб Колас".
У фондах музея захоўваецца і адказ А.А. Уса, датаваны 31 ліпеня 1941 года. Вось што ён піша:
"Константин Михайлович! Вчера послал тебе телеграмму, сегодня пишу. Точного адреса твоего не знаю, не знаю, получишь ли это письмо. Положение здесь такое. Народу очень много наехало из Западной Украины, Белоруссии, Москвы и Ленинграда. Прописки здесь нет. Прописывают приезжих только с разрешения начальника эвакуационного пункта тов. Шверника. Но тебя пропишут. Говорил я тут с нашими организациями. Заведующий отделом по делам искусства тов. Гительман сказал мне так: дайте телеграмму Коласу: пусть приезжает один, квартиру дадим, но может быть, ему не понравится, и он будет в обиде. Поэтому пусть приезжаетодин, устроится, а семья потом. Я так тебе и телеграфировал. ...Когда началась война, я послал тебе письмо в Минск, но, видимо, ты его уже не получил. Я страшно волновался и беспокоился о тебе, не знал, где ты и что с тобой. Большое, большое спасибо. Пиши. Целую. Антон".
Колас быў усхваляваны такім сардэчным удзелам у яго лёсе на раздарожжы жыцця. Але ў гэты час ужо было вырашана, што Акадэмія навук БССР, каб зберагчы кадры, аднавіць дзейнасць у глыбокім тыле, эвакуіравалася ў Ташкент. І 6 жніўня 1941 года Якуб Колас піша А.А. Усу:
"Милый, дорогой друг! Уже вечереет. Скоро ночь, а с наступлением ночи всегда как-то тоскливей. Но это уже последняя ночь в Клязьме: завтра уезжаем отсюда - я, жена и два сына. Ехать придётся долго, так как путь далёкий. Пермь (З 1940 года г. Перм была перайменавана ў Молатаў, да 1957 года. - А.Г., І.К.) нас не устраивает, потому что в ней суровая зима, а мы сейчас не имеем тёплой одежды, поэтому надо двигаться туда, где зимы не так холодны. Кроме того, направляемся мы в Ташкент в организованном порядке: туда переводится наша Академия наук, вернее, её отделение, так как работники её не все собраны. Часть из них уже выехала 4 августа, а я со своей семьёй еду завтра. Билеты уже куплены. Сейчас я неимущий, всё осталось на месте прежнего пребывания. Даже мои сбережения пропали... Их бы и хватило на время предстоящих трудностей. Со своим издательством связи не имею, да и не занимается сейчас оно своим прежним делом. Придётся жить как набежит. Ах, дорогой друг, как бы мне хотелось повидать тебя, поговорить с тобой! Когдато мы так часто встречались, о многом говорили. Я помню время, когда ты жил в Тербутах летом на даче. Ходили мы в лес, собирали грибы. Как сильно я тоскую по своим родным местам!.. ".
У цесных рэдакцыйных пакоях...
У Ташкенце месцілася рэдакцыя газеты Сярэднеазіяцкай ваеннай акругі "Фрунзевец". У Я.Коласа склаліся добрыя, сяброўскія адносіны з супрацоўнікамі рэдакцыі газеты. Пра гэта "К" ужо пісала. Гэтак стасункі з С.Я. Швейдалем і з Б.А. Лепскім беларускі паэт падтрымліваў і пасля пераезду з Ташкента ў Маскву ў лістападзе 1943 года. Пэўны час ішла перапіска. У пачатку ліпеня 1944 года Колас атрымлівае паштовую картку ад Лепскага:
"ДорогойКонстантин Михайлович! Пишу Вам наугад в Москву. Сообщения об освобождении от немцев белорусских городов и областей так радостны, что мне захотелось от души поздравить Вас с этим нашим общим торжеством. Я с огромным удовольствием вспоминаю о хороших часах бесед и о чтении Ваших стихов в наших тесных редакционных комнатах... 3 июля 1944".
Рукапісы артыкулаў, вершаў, апавяданняў Якуба Коласа, якія друкаваліся на старонках "Фрунзевца", захаваліся ў рэдакцыі газеты і пасля таго, як паэт развітаўся з Ташкентам.
"Любімая "мадэль"
3 лістапада 1942 года культурны асяродак Ташкента адзначаў 60-годдзе народнага паэта БССР Якуба Коласа. Планы, чаканні, спадзяванні... Тым не менш, такая падзея не магла заставацца па-за ўвагай. З нагоды юбілею беларускага народнага паэта ў Доме Чырвонай Арміі г. Ташкента адбылося ўрачыстае пасяджэнне. Ад беларускага ўрада Коласа павіншаваў старшыня Вярхоўнага Савета БССР Н.Наталевіч і ўручыў яму памятны падарунак - сярэбраны партсігар з гравіроўкай: "Народнаму паэту Якубу Коласу ў дзень 60-годдзя ад урада БССР. 3/ХІ-42 г.". Сёння гэта - музейны экспанат. Асабліва ж прыемна згадаць нам яшчэ адну рэч, якая з'явілася ў Якуба Коласа ў так званы "ташкенцкі перыяд". У навуковым пашпарце, абавязковым для кожнага музейнага экспаната, адзначана: "Папера. Соус чорны. Малюнак". Гэта што да матэрыялу і тэхнікі выканання. Апісанне выявы і гісторыя стварэння - лаканічныя і дакладныя, як таго і патрабуе навуковы стыль. А калі ўгледзецца ў саму работу мастака... Надзвычай жывым і сапраўдным, калі можна так сказаць, пададзены твар паэта. Надта схуднелы, з запалымі шчакамі, з пячаткай глыбокай задуменнасці, з завостранымі вытанчанымі рысамі, ён выяўляе не толькі фізічныя, але найбольш - маральныя пакуты Песняра, заступніка за свой край і свой народ. Жывыя спакутаваныя вочы паэта з навечна застылым у іх сумам. Магчыма, у гэтую хвіліну яны бачаць такія дарагія, такія любыя сэрцу прасторы роднай зямлі... Зямля мая! Прызнаюся я шчыра: Малю свой лёс я толькі аб адным - Сабрацца зноў у радасны свой вырай І слодыч мар адчуць нутром зямным... Даніла Міцкевіч прыгадваў: "Партрэт пісала Таццяна Мікалаеўна Жырмунская ў Ташкенце, у дзень святкавання 60-годдзя з дня нараджэння бацькі; партрэт - натурны..." Таццяна Жырмунская - ленінградская мастачка. Разам з сям'ёй у 1942 годзе жыла ў доме па вуліцы Пушкінскай у Ташкенце, дзе і Якуб Колас. Дом гэты быў спецыяльна адведзены для пражывання сем'яў адказных работнікаў, а таксама дзеячаў навукі і культуры. З сям'ёй паэта Таццяну Мікалаеўну звязвалі сяброўскія адносіны, якія захаваліся і пасля выезду Міцкевічаў з Ташкента, падтрымлівалася перапіска. 17 снежня 1943 года з Ташкента ў Маскву Жырмунская Т.М. пісала Я.Коласу:
"Дорогой Константин Михайлович, мне была очень драгоценна весточка от Вас, - так же, как и сама встреча с Вами. Жизнь в войну суетная и утомительная, и м. б. из-за неё не удалось подойти ближе и видеть Вас больше,- как хотелось. Но и так, я успела очень глубоко почувствовать Вас и Марью Дмитриевну,- и буду вас обоих помнить, любить и глубоко носить в сердце всю жизнь. А когда встречусь- вы будете для меня несомненно и всегда - независимо от географической точки, количества лет разлуки, километров, нас разделяющих, и прочих относительных величин - внутренне абсолютно родными людьми. Очень рада, что Вы водворились благополучно в тихом месте, - и ближе к "дому", и климат роднее, и вся природа. Узбекистан решительно и категорически надоел. Хочется северного болотца с клюквой, осеннего запаха прелых листьев и грибов, северных, ни с чем не сравнимых, лесов. Сейчас, при массовом разъезде, эта тоска по родине обострена донельзя. ...В солнечном Узбекистане сейчас льют серые дожди, и безгалошные люди увязают в глине и гриппах. Крепко, крепко жму Вашу руку, дорогая моя, любимая "модель". Ещё раз благодарю за память. Сердечный привет всем Вашим от меня и Викт. Максимовича. Всей душой Ваша Т.Жирмунская".
Два гады пражыў Якуб Колас у Ташкенце. Ужо ў пачатку 1943 года паэт усё часцей задумваецца аб выездзе з узбекскай зямлі. Бліжэй да Радзімы. І сэрца ў грудзях стукала: "Бліжэй, бліжэй, бліжэй..." Выязджаюць Міцкевічы 1 лістапада 1943 года. Шлях іх ляжыць на Маскву. Яшчэ раней, улетку гэтага года, Колас напісаў у дзённіку:
"Я не ведаю, як буду успамінаць Узбекістан, Ташкент. Адно ведаю: пакутаваў, перажываў, зазнаваў бяссонныя ночы. Як часта, амаль кожную гадзіну, успамінаў Беларусь. Як многа людзей, якія не бачылі прыгоства нашай краіны..."
Антаніна ГАРОН, галоўны захавальнік фондаў,
Ірына КАЗЛОВІЧ, старшы навуковы супрацоўнік Дзяржаўнага літаратурна-мемарыяльнага музея Якуба Коласа