— Гэта рэжысёрскі ход? — запытаў у рэдактара “Белвідэацэнтра” Аляксандра Купрыянава.
— Ды не, што вы! Гэта дакументальныя здымкі, — адказаў ён.
Ці апраўданая такая жуда і ці трэба без прыўкрас паказваць на экране самыя “цёмныя бакі жыцця”? Галоўны рэжысёр “Белвідэацэнтра” Аляксандр Карпаў лічыць, што часам без гэтага не абысціся:
— Мы не баімся выклікаць у гледачоў моцныя перажыванні, што называецца, “націснуць” на іх псіхіку. Бо некаторыя — падкрэслю: некаторыя! — прадстаўнікі нашай аўдыторыі гэтага націску вартыя.
І сапраўды: як вядома, тэрапія не заўсёды бывае прыемнай. Людзі, якія ўжо падступілі да той пагрозлівай рысы, што падзяляе звычку і хваробу, наўрад ці ўспрымуць інфармацыю ў форме далікатных парад кшталту “Не пі, сынок!”. Дастукацца да іх трэба ўмець.
— Але ўвогуле ролікі ў нас вельмі розныя, як па жанры, так і паводле свайго пасылу, — працягвае Аляксандр Карпаў. — Ігравыя і дакументальныя, камічныя і зусім сур’ёзныя. Усё залежыць ад канкрэтнай задачы і мэтавай групы. Мы ўсведамляем, што наша аўдыторыя падзяляецца як па ўзросце, так і па сваім узроўні ўспрыняцця. Таму нават фільмы на адну тэму могуць і павінны істотна розніцца.
Для многіх, скажам, дзіцяча-юнацкая аўдыторыя ўспрымаецца як нейкае цэласнае паняцце, аднак супрацоўнікі “Беларускага відэацэнтра” перакананы, што яно абавязкова патрабуе дыферэнцыяцыі: хаця б нават паводле ўзроставых прыкмет. Таму для гэтай мэтавай групы прызначаны не адзін сацыяльны ролік, а цэлых тры: першы — для самых маленькіх, якія толькі пачынаюць разумець праблемы дарослых, другі арыентаваны на праблемны “пераходны ўзрост” і трэці — на тынейджараў. 
Праглядаючы іх, лавіў сябе на думцы, што, нягледзячы на пэўныя каструбаватасці сцэнарыя, рэжысуры і акцёрскага ўвасаблення, абумоўленыя, у тым ліку, і далёка не галівудскім бюджэтам, псіхалогія кожнай з гэтых груп схоплена даволі дакладна. Будучы ў свой час аднагодкам герояў тых стужак, я ўспрымаў свет прыкладна гэтак жа, як і яны.
Выбар герояДарэчы, ухапіць тонкія нюансы псіхалогіі дзяцей і падлеткаў стваральнікам фільмаў удаецца не толькі інтуітыўна. Працэсу здымак заўсёды папярэднічаюць грунтоўныя кансультацыі са спецыялістамі: як з псіхолагамі, так і з медыкамі, педагогамі ды супрацоўнікамі міліцыі. Значная частка сацыяльнай рэкламы ствараецца па замове міністэрстваў аховы здароўя і ўнутраных спраў.
Вядома, не ігнаруецца і сусветная практыка сацыяльнай рэкламы. За гады яе існавання быў выпрацаваны своеасаблівы комплекс табу. Прыкладам, у роліку, скіраваным супраць наркаманіі, ні ў якім выпадку нельга паказваць сам працэс ужывання наркотыкаў або, тым болей, іх вырабу. І гэтыя прынцыпы вытрымліваюцца стваральнікамі беларускіх ролікаў.
Па словах Аляксандра Карпава, заходні досвед сацыяльнай рэкламы трэба вывучаць, але не слепа пераймаць: усё ж розніца ў псіхалогіі ды ментальнасці даецца ў знакі. Тым болей, для падлетка з Гомеля або Баранавічаў куды больш пераканаўчым будзе прыклад такога самага беларускага тынейджара. Наўрад ці яму будзе лёгка атаясамліваць сябе з нейкім Хасэ з прыгарадаў Барселоны.
— Людзям нецікава бачыць на экране “адстароненых” персанажаў. Яны хочуць убачыць адлюстраванне свайго жыцця, партрэт, спісаны з сябе, — кажа Аляксандр Карпаў. — Увогуле, удалы выбар героя — гэта сапраўдная зарука эфектыўнасці стужкі: за яго міжволі пачынаеш перажываць. Таму мы лічым, што звяртаць на гэты аспект самую пільную ўвагу трэба нават пры здымках кароткаметражкі.
Што да бюджэту... Ён, па словах супрацоўнікаў “Белвідэацэнтра”, вельмі сціплы: часам сродкаў не хапае нават на аплату працы прафесійных акцёраў, і нічога не застаецца, як толькі замяніць іх аматарамі. І таму, каб зрабіць якасны прадукт, брак грошай даводзіцца кампенсаваць вынаходлівасцю.
— Але мы разумеем, што наша праца павінна быць якаснай і з эстэтычнага, і з прафесійнага пункта гледжання, — дадае Аляксандр Карпаў. — Бо толькі тады глядач будзе ўспрымаць яе змест, не засяроджваючы погляд на розных агрэхах.
Аснова добрага фільма — добры сцэнарый. Таму пацікавіўся, ці мае “Белвідэацэнтр” у дастатку цікавых прапаноў.
— Часам нам даводзіцца выбіраць з 10 — 12 сцэнарыяў, напісаных на адну і тую ж тэму, — адказаў Аляксандр Карпаў. — Але выбраны сцэнарый нярэдка вымагае сур’ёзнай дапрацоўкі.
…Праглядаючы цітры стужкі “Дапамажыце Дзіму!”, якая ўваходзіць у згаданую вышэй “трылогію”, не мог не звярнуць увагу на тое, што аўтар сцэнарыя і рэжысёр гэтай “кароткаметражкі” — слынны драматург Алена Папова.
— Так, сур’ёзныя творцы не цураюцца такой працы, — адзначыў Аляксандр Карпаў. — Тым больш, нягледзячы на свой “прыкладны” характар, яна дае добрыя магчымасці для выяўлення фантазіі. Арыгінальныя сцэнарыі і свежыя ідэі ў нас толькі вітаюцца. Хаця часам узнікаюць пэўныя непаразуменні з тымі міністэрствамі і ведамствамі, якія выступаюць непасрэднымі замоўцамі фільмаў.
Прафілактыка пад час дыскатэкіПа словах Аляксандра Карпава, першасная задача сацыяльнай рэкламы — гэта менавіта прафілактыка. Бо змяніць ментальныя ўстаноўкі тых, хто ўжо трапіў у залежнасць ад алкаголю або наркотыкаў, вельмі цяжка.
— Не ведаю, у якой меры наша праца паўплывала на свядомасць гледачоў — такой статыстыкі няма, і я не ўпэўнены, ці магчымая яна ў прынцыпе, — кажа галоўны рэжысёр “Белвідэацэнтра”. — Але веру ў тое, што яе сацыяльны эфект усё ж рэальны, а не эфемерны. Вядома, цяжка ўявіць сітуацыю, калі пасля пяціхвіліннага фільма чалавек кардынальна змяніў сваю жыццёвую пазіцыю, але... Як гаворыцца, кропля точыць камень. Зрэшты, нельга забывацца пра тое, што эфектыўнасць сацыяльнай рэкламы залежыць не толькі ад яе якасці.
Дзе можна ўбачыць прадукцыю “Белвідэацэнтра”? Перад сеансамі ў кінатэатрах, на разнастайных школьных мерапрыемствах, а таксама раз-пораз і па тэлебачанні — вядома ж, зусім не ў праймтайм. Але на тэлеэкране яна з’яўляецца даволі рэдка. З кароткаметражкамі сітуацыя зразумелая: усё ж не той фармат. 
Але чым можна патлумачыць тое, што ў “рэкламныя паўзы” ніколі не трапляе ролік Аляксандры Бутар, аўтарка якога ўсяго за паўхвіліны эмацыйна ды пераканаўча адлюстроўвае тэму ўплыву бацькоўскага п’янства на псіхіку дзяцей?
Такога пытання не магло б узнікнуць у тым выпадку, калі эфір нашых каналаў быў бы перанасычаны сацыяльнай рэкламай на тую самую тэму ўласнай вытворчасці або, скажам, закупленай за мяжой. Але ролікі, скіраваныя супраць адной з самых сур’ёзных і распаўсюджаных сацыяльных праблем, на тэлеэкране бадай не пабачыш.
Аляксандр Купрыянаў, які літаральна днямі браў удзел у семінары для работнікаў культуры, адзначыў, што зацікаўленасць да прадукцыі Цэнтра з іх боку даволі вялікая. У прыватнасці, з’явілася ідэя пашырыць сферу яе распаўсюджання на дыскатэкі ды розныя маладзёжныя імпрэзы ва ўстановах культуры. Магчыма, калі яе ўдасца паўсюдна ўвасобіць у жыццё, стваральнікі сацыяльных фільмаў ужо не будуць скардзіцца на тое, што ў пэўнай меры яны працуюць “у стол”, дасягаючы сваімі работамі толькі нязначную частку сваёй мэтавай аўдыторыі.
Па словах начальніка аддзела маркетынгу “Белвідэацэнтра” Алесі Барвянок, рэкламная дзейнасць, скіраваная на медыцынскія, адукацыйныя і культурныя ўстановы, вядзецца няспынна. Выпускаюцца буклеты, у раённыя аддзелы культуры трапляюць інтэрнет-рассылкі, супрацоўнікі Цэнтра бяруць удзел у розных семінарах, дзе стужкі можна набыць на лічбавым носьбіце або пакінуць на іх запіс замову. “Белвідэацэнтр” працуе ў гэтым напрамку па двух накірунках: выпускае невялікі тыраж фільмаў і пасля прадае іх зацікаўленым установам або збірае замовы ды робіць пэўную колькасць копій. Але ж наклады дыскаў з сацыяльна арыентаванымі стужкамі ўсё адно мізэрныя: зазвычай яны не перавышаюць сотню асобнікаў, бо пакуль што адзінкавыя ўстановы культуры робяць заказы на відэапрадукцыю. Вядома, не можа не паўстаць пытанне, чаму так адбываецца? Бо для краіны такі эфект і запатрабаванасць сацыяльнай рэкламы і кіно — як кропля ў моры.
Хаця, падавалася б, фільмы выходзяць у зручным відэафармаце. Іх тыражаванне — і хуткае, і таннае, а патрэбны для іх прагляду прайгравальнік знойдзецца сёння ці не ў кожным сельскім клубе.
Клеапатра пад уздзеяннем “Клеапатры”Тым часам сям-там у рэгіёнах таксама асвойваюць відэакамеру як інструмент у змаганні супраць п’янства. Прыкладам, тынейджары з Ганцавічаў знялі свой відэафільм на гэтую тэму — аматарскі, але шчыры.
Увогуле, барацьба са “зміем” тут вядзецца ўжо даўно ды мэтанакіравана — спярша толькі музейнымі сродкамі, а цяпер і многімі іншымі, уключна нават з Інтэрнетам. У гэтым райцэнтры ўжо шмат гадоў дзейнічае вядомы далёка па-за межамі раёнамузей “Антыбахус”. Аналаг яму можна адшукаць хіба ў знакамітым Мосары. А не так даўно маладая супрацоўніца Раённага метадычнага цэнтра Вольга Корзік стварыла пры музеі аб’яднанне “Аптымаліст”, захапіўшы актыўнай барацьбой за здаровы лад жыцця паўтара дзесятка старшакласнікаў.
Сваімі сіламі ўдзельнікі аб’яднання рэгулярна ладзяць разнастайныя творчыя акцыі, у тым ліку і тэатралізаваную экскурсію па музеі, чыя экспазіцыя складаецца пераважна з бутэлек, забяспечаных этыкеткамі з абсурднымі назвамі. Сярод іншых герояў, школьнікаў сустракае Клеапатра, якая страціла ўсё сваё хараство пасля ўжывання аднайменнага напою.
— Падлеткам куды прасцей дасягаць паразумення са сваімі аднагодкамі, чым дарослым, — кажа стваральнік Музея Мікалай Ленкавец. — Мяне б, можа, слухалі і не так уважліва.
А не так даўно ў ролі экскурсантаў давялося пабываць і дарослым: группу чарговых кліентаў ЛТП перад адпраўкай на лячэнне звадзілі ў музей. Многія з іх былі расчулены да слёз, гледзячы ў вочы маленькіх экскурсаводаў ды згадваючы, мусіць, уласных дзяцей.
— Калі верыць зводкам міліцыі, падлеткі за апошнія гады сталі меней ужываць алкаголь. Але гэта не значыць, што мы павінны змяншаць інтэнсіўнасць нашай працы. Бо яна накіравана перадусім на прафілактыку. На тых, хто яшчэ не пакаштаваў “забароненага плода”.
* * *
І сапраўды: інтэнсіўнасць працы змяншаць не выпадае, нягледзячы на пэўныя пазітыўныя тэндэнцыі. Летась, у Год здароўя, работнікі культуры па ўсёй краіне зладзілі многія тысячы мерапрыемстваў па гэтай тэматыцы. Дзякуючы “клубам на колах”, яны дакаціліся да самых аддаленых і “неперспектыўных” вёсак (тым болей, праблема п’янства там стаіць куды вастрэй, чым дзе яшчэ). У прыватнасці, адзін з нумароў, якія падрыхтаваў да абласнога агляду-конкурсу кожны аўтаклуб Магілёўскай вобласці, быў прысвечаны акурат прапагандзе здаровага ладу жыцця.
Зразумела, што і тэма “зялёнага змія” не была абмінута ўвагай у выступленнях культработнікаў.
Сёлета актыўнасць устаноў культуры ў гэтым напрамку прыкметна знізілася. І сапраўды, Год здароўя ўжо прамінуў. Але ці магчыма пакідаць гэтую праблематыку ўбаку, калі мы змагаемся за здаровы лад жыцця?
І яшчэ. Згаданыя вышэй ініцыятывы (уключна з відэафільмамі) скіраваны перадусім на жыхароў вёсак і малых гарадоў. А што наконт сталіцы? Або, можа, мінскай моладзі сяброўства з Бахусам зусім не ўласціва? На жаль, у гэтым выпадае сумнявацца. Лавачкі скверыкаў, якія ў цёплую пару густа абсаджаны аматарамі піва або чаго мацнейшага, пераканаўча за тое сведчаць.
Ілля СВІРЫН