“Па­чуп­кі”: усе ад­цен­ні кос­ма­су

№ 13 (1556) 26.03.2022 - 01.04.2022 г

Рэ­пер­ту­арная афі­ша Рэ­спуб­лі­кан­ска­га тэ­атра бе­ла­рус­кай дра­ма­тур­гіі па­поў­ні­ла­ся но­вым спек­так­лем — “Па­чуп­кі”.

/i/content/pi/cult/896/18947/1.jpgПрэм’еру не­цяр­плі­ва ча­ка­лі ўсе, хто ха­ця б кры­ху ці­ка­віц­ца айчын­ным тэ­атра­ль­ным мас­тац­твам. Спра­ва не ў за­гад­ка­вай на­зве (па­чуп­ка­мі, да­рэ­чы, на­зы­ва­лі пры­чэп­ле­ную да пад­ве­ша­най ка­лыс­кі сту­жач­ку-вя­роў­ку, каб ка­лы­хаць дзі­ця). Ува­гу пры­цяг­ва­лі імё­ны ства­ра­ль­ні­каў, што скла­да­юцца ў на­ступ­ную фор­му­лу: Яўген Кар­няг + Ка­ця­ры­на Авер­ка­ва + Тац­ця­на Не­рсі­сян = крок у ня­зве­да­нае, да ма­ле­нь­ка­га шэ­дэў­ра. Фор­му­ла гэ­тая не са сто­лі ўзя­тая, а пра­ве­ра­ная іх ра­ней­шым су­мес­ным спек­так­лем — “Шлю­бам з вет­рам”, не­пас­рэд­ным пра­ця­гам яко­га і па­зі­цы­яна­ва­лі­ся “Па­чуп­кі”.

Уз­ае­ма­су­вязь двух спек­так­ляў — са­мая шчы­ль­ная. І вы­яўля­ецца не то­ль­кі ў тэ­ма­ты­цы, маў­ляў, там — пра вя­сел­ле, а тут — пра на­ра­джэн­не дзі­ця­ці, што спрад­век успры­ма­ла­ся ла­гіч­ным вы­ні­кам шлю­бу. Спек­так­лі звя­за­ныя не то­ль­кі сва­імі фа­льк­лор­ны­мі кры­ні­ца­мі, бо зроб­ле­ны па­вод­ле бе­ла­рус­кіх на­род­ных пе­сень і аб­ра­даў, але і ўлас­на эстэ­ты­кай.

Чор­на-бе­лыя вы­явы з вя­ліз­най пе­ра­ва­гай чор­на­га вы­клі­ка­юць без­дань аса­цы­ятыў­ных шэ­ра­гаў, утва­ра­юць сап­раў­дны кос­мас ад­чу­ван­няў і ду­мак. Ёсць і сво­еа­саб­лі­выя лей­тма­ты­вы, што пе­ра­йшлі ў “Па­чуп­кі” са “Шлю­бу...”. Пры­чым лей­тма­ты­вы не му­зыч­ныя, як гэ­та бы­ло ў опе­рах ХІХ—ХХ ста­год­дзяў, а ме­на­ві­та ві­зу­аль­ныя, што ўлас­ці­ва су­час­ным па­ста­ноў­кам: не­вя­ліч­кія плат­фор­мы-арэ­лі з пад­свят­лен­нем уні­зе, якія на­бы­ва­юць усё но­выя сэн­сы; чор­ныя крум­ка­чы, што ра­ней за­па­ла­ня­лі вя­се­ль­ны стол, а ця­пер на­ся­ля­юць па­лі­цы — за­мест скі­ну­тых кні­жак. Дый па­чы­на­ецца спек­такль з ня­ўцям­ных гу­каў, што на­гад­ва­юць шум вет­ру, і па­глыб­лен­ня ў цем­ру, дзе кож­ны гук успры­ма­ецца зна­кам ня­бё­саў.

/i/content/pi/cult/896/18947/2.jpgУво­гу­ле “Па­чуп­кі” шмат у чым па­бу­да­ва­ныя па му­зыч­ных за­ко­нах, уклю­ча­ючы опер­ныя і сім­фа­ніч­ныя. У спек­так­лі шмат по­лі­фа­ніі — не то­ль­кі ў пе­сен­ных апра­цоў­ках, але і ў га­вор­цы, у сцэ­ніч­ным дзея­нні. Ёсць мо­ман­ты, па­бу­да­ва­ныя на су­пра­цьс­таў­лен­ні двух ансам­бляў-“ха­роў”, змеш­ча­ных у роз­ных ла­ка­цы­ях, што ўлас­ці­ва жан­рам ме­сы, ара­то­рыі, кан­та­ты, міс­тэ­рыі, ха­ра­во­га кан­цэр­ту. Ві­до­віш­ча раз­гор­тва­ецца ў трох­час­тка­вай і на­ват са­нат­най фор­ме з ды­на­міч­най рэ­пры­зай: блі­жэй да фі­на­лу зноў, як у па­чат­ку, вы­свеч­ва­ецца вер­хняе пра­вае “акен­ца” са ску­льп­тур­най ча­ла­ве­чай фі­гу­рай са свеч­кай у ру­ках, зноў па­чы­на­юць уні­зе “ды­хаць” чор­ныя ша­ры­кі-мяш­кі, бо па­вет­ра ў іх то надзі­ма­ецца, то вы­пус­ка­ецца. На­ват сцэ­наг­ра­фія на­гад­вае най­су­час­ней­шыя опер­ныя па­ста­ноў­кі, дзе пра­сто­ра падзе­ле­ная на ячэй­кі-па­коі ў не­ка­ль­кі па­вер­хаў, бы дом у раз­рэ­зе, з асоб­ным свят­лом для кож­най сек­цыі-“ква­тэ­ры”.

Па­бу­до­ва дра­ма­тур­гіі на пе­сен­на-аб­ра­да­вых дзеях раз­ві­вае за­кла­дзе­нае не то­ль­кі ра­ней­шым “Шлю­бам з вет­рам”. У асно­ве аб­одвух спек­так­ляў — пра­цяг так зва­на­га жан­ру “аб­рад на сцэ­не”, які ў па­чат­ку ХХ ста­год­дзя даў штур­шок раз­віц­цю на­цы­яна­ль­на­га тэ­атра. Ад­на­ча­со­ва ўсё гэ­та цу­доў­на су­адно­сіц­ца з су­час­ны­мі рас­ійскі­мі спек­так­ля­мі “Ды­джэй Па­вел” і “Два пяр­сцён­кі” па п’есах бе­ла­рус­ка­га дра­ма­тур­га Паўла Пра­жко, тэкст якіх уяў­ляе са­бой пе­ра­лік са­вец­кіх эстрад­ных пе­сень 1970—1980-х. Апроч та­го, “Па­чуп­кі” за­кра­на­юць з’явы са­мых роз­ных пе­ры­ядаў гіс­то­рыі еўра­пей­ска­га тэ­атра, упіс­ва­юць бе­ла­рус­кую на­род­ную твор­часць у сус­вет­нае пра­фе­сій­нае мас­тац­тва, спа­лу­ча­юць яскра­выя на­цы­яна­ль­ныя ры­сы з ма­гут­ным агу­ль­на­ча­ла­ве­чым па­сы­лам.

За­ня­тых у спек­так­лі артыс­таў — 12. І ка­лі ў фі­на­ле яны раз­ам вы­хо­дзяць на аван­сцэ­ну, між­во­лі ўзні­кае спа­сыл­ка да тэ­атру антыч­нас­ці, дзе гэ­та ко­ль­касць удзе­ль­ні­каў сім­ва­лі­за­ва­ла аб’ектыў­ны па­ча­так. Плас­ты­ка ад­ной са сцэн вя­дзе да шмат­ру­ка­га бо­га Шы­вы ў інду­ізме і бу­дыз­ме, а лі­та­ра­ль­на сле­дам уз­ні­ка­юць па­ве­вы сла­вян­скай ка­ра­год­най гу­ль­ні “Ру­ча­ёк”. Ска­жа­це, пе­ра­бо­льш­ван­не? А між тым спек­такль раз­лі­ча­ны на мак­сі­ма­ль­на суб’ектыў­нае, аса­біс­тае не то­ль­кі ўра­жан­не, але і сэн­са­вае ўспры­ман­не, бо ў кож­най дэ­та­лі хто­сь­ці ўба­чыць што­сь­ці сваё. Та­кая шмат­слой­насць пра­чы­тан­ня — адзін з па­ка­за­ль­ні­каў сап­раў­дна­га кан­цэп­цый­на­га мас­тац­тва, здо­ль­на­га на мо­ве аса­цы­яцый рас­па­вес­ці са­мыя роз­ныя гіс­то­рыі не сто­ль­кі на­яве, ко­ль­кі ў дум­ках гле­да­ча. Бо ў са­мім спек­так­лі — ні­яка­га на­ра­ты­ву, то­ль­кі пес­ні, сум­ныя пры­пеў­кі, ры­ту­аль­ныя за­мо­вы, ад­чу­ван­ні, шэп­ты-шор­га­ты і мно­га ўся­го інша­га, што аб­уджае ў на­паў­цем­ры па­чуц­ці і фан­та­зіі.

Не­маў­лят­кі па­ка­за­ны праз ля­ль­кі — та­кія ж чор­ныя, бы за­шма­ра­ва­ныя ву­га­лем. Хто­сь­ці зга­дае Па­пя­луш­ку, хто­сь­ці — пе­чы крэ­ма­то­рыя, а хто­сь­ці — жах­лі­выя стуж­кі Хіч­ко­ка. Эстэ­ты­ка тэ­атра ля­лек уплы­вае і на астат­няе. Усе артыс­ты — з за­ма­та­ны­мі тка­ні­най тва­ра­мі, што ад­па­вя­дае без­абліч­нас­ці ста­ра­даў­ніх бе­ла­рус­кіх ля­лек, на якіх ні­ко­лі не ма­ля­ва­лі­ся тва­ры­кі. Вя­лі­кую ро­лю ад­ыгры­ва­юць ва­да, зер­не — бы жы­выя істо­ты, што ўлас­ці­ва да­хрыс­ці­янскай ку­ль­ту­ры. Ка­мя­ніс­тае “ву­гол­ле”, што сып­лец­ца звер­ху, ні­бы­та бу­ль­ба з кап­ца ў хат­нім скле­пе. Дзі­ця­чыя ло­жач­кі-клет­кі з ме­та­лу — ад зу­сім ма­ле­неч­кіх да ўсё бо­ль­шых. Пра­зрыс­тая шкля­ная ёмкасць, што вы­клі­кае аса­цы­яцыі і з хрыс­ці­ль­най ку­пел­лю, і з крыш­та­лё­вым куф­рам-тру­ною, пад­ве­ша­ным у ка­зач­ным ле­се. Кож­ная рэч здо­ль­ная пе­ра­тва­рац­ца ў іншыя, на­бы­ваць шэ­ра­гі сэн­саў. Тыя ж пра­ва­ды ад мік­ра­фо­наў рап­там на­гад­ва­юць пу­па­ві­ну. Ца­цач­ныя ко­ні-ка­тал­кі з са­ба­чы­мі мор­да­мі — воў­чую зграю ці ня­мец­кіх аўча­рак, што цку­юць ча­ла­ве­ка. Ма­ле­неч­кія экра­ны з вы­ява­мі — то вы­ні­кі ульт­ра­гу­ка­вых да­сле­да­ван­няў ця­жар­ных, то ка­ме­ры са­чэн­ня, то рэ­нтге­наў­скія здым­кі асоб­ных час­так це­ла. Стуж­кі ў ру­ках акцё­ра пе­ра­тва­ра­юць яго і ў зва­на­ра, што б’е ў зва­ны, і ў вяз­ня, пры­ка­ва­на­га лан­цу­га­мі, і ў ма­ры­янет­ку.

Бе­ла­рус­кія на­род­ныя пес­ні (у тым лі­ку і ка­лы­хан­кі, і жніў­ныя, пры­чым роз­ных рэ­гі­ёнаў, уклю­ча­ючы Па­лес­се і па­ўдзён­ныя па­меж­ныя зо­ны) спя­ва­юцца і ў аўтэн­тыч­ным вы­гля­дзе, і ў роз­нас­ты­лё­вых апра­цоў­ках: пад гі­тар­ныя пе­ра­бо­ры на­кшталт ста­ра­даў­ніх ра­ман­саў, у тэх­ні­цы мі­ні­ма­ліз­му, з фо­льк-ро­ка­вым, фо­льк-джа­за­вым ад­цен­нем. Са­мі спе­вы (да­дам: шмат­га­лос­ныя, з вы­кштал­цо­ным го­ла­са­вя­дзен­нем і ад­мет­ны­мі гар­мо­ні­ямі) не про­ста доб­рыя, а на­сто­ль­кі вы­дат­ныя, што ім маг­лі б па­зай­здрос­ціць мно­гія пра­фе­сій­ныя гур­ты. Чым блі­жэй да фі­на­лу, тым час­цей у цэн­тры аказ­ва­ецца надзвы­чай плас­тыч­ны артыст — Арцём Ку­рэнь, які ў “Шлю­бе...” іграў ро­лю Жа­ні­ха, і гэ­та так­са­ма пра­цяг­вае ня­бач­ныя по­вя­зі між спек­так­ля­мі.

“Па­чуп­кі” са “Шлю­бам...” утва­ра­юць сап­раў­дную ды­ло­гію — не то­ль­кі пра бе­ла­рус­кую мі­нуў­шчы­ну, але і пра су­час­насць. Пра агу­ль­на­ча­ла­ве­чыя каш­тоў­нас­ці, га­лоў­най з якіх з’яўля­ецца, без­умоў­на, са­мо ча­ла­ве­чае жыц­цё ва ўсіх яго пра­явах. Не­вы­пад­ко­ва аб­одва спек­так­лі ўшчы­ль­ную за­кра­на­юць тэ­му жыц­ця і смер­ці, тры­во­гі за бу­ду­чыя па­ка­лен­ні і іх лёс: чор­ны ко­лер — фар­ба не­абсяж­на­га кос­ма­су. Та­му і за­кан­чва­ецца дзея не тлус­тай кроп­кай, не га­нар­лі­вым кліч­ні­кам і на­ват не пы­та­ль­ні­кам з яго веч­ным сум­не­вам, а шмат­кроп’ем: гіс­то­рыя не за­вер­ша­ная, яна пі­шац­ца сён­ня і ця­пер. І кож­нае на­ро­джа­нае не­маў­лят­ка — як і ўсе, хто яго ата­чае, — мо­жа зра­біць свой унё­сак у гіс­та­рыч­ны пра­цэс і за­ха­ван­не ду­хоў­нас­ці.

Да­рэ­чы, па­куль пуб­лі­ка­цыя рых­та­ва­ла­ся да дру­ку, тру­па на­ра­дзі­ла но­вае дзі­цят­ка: 26 і 27 са­ка­ві­ка тут прэм’ера “Ка­ме­ня ду­рас­ці” — “ме­лан­ха­ліч­ных сцэн з жыц­ця” па ад­наймен­най п’есе зна­на­га бе­ла­рус­ка­га дра­ма­тур­га Кан­стан­ці­на Сце­шы­ка.

Фо­та Тац­ця­ны МА­ТУ­СЕ­ВІЧ


Аўтар: Надзея БУНЦЭВІЧ
рэдактар аддзела газеты "Культура"