У Мін­ску маг­дэ­бур­гскім

№ 12 (1555) 19.03.2022 - 25.03.2022 г

Дня­мі ў Мін­скай га­рад­ской ра­ту­шы ад­бы­ло­ся тра­ды­цый­нае адзна­чэн­не га­да­ві­ны пер­шай ле­та­піс­най згад­кі пра го­рад, якое што­год ла­дзіць Му­зей гіс­то­рыі го­ра­да Мін­ска.

/i/content/pi/cult/895/18930/5.jpgБу­ду­чая бе­ла­рус­кая ста­лі­ца, як вя­до­ма, упер­шы­ню бы­ла зга­да­ная ў ле­та­пі­сах у су­вя­зі з біт­вай на Ня­мі­зе, што ад­бы­ла­ся ў 1067 го­дзе, та­му сё­ле­та наш го­рад на­ліч­вае ўжо 955 га­доў улас­най гіс­то­рыі. Ме­рап­ры­емства пра­йшло ў фар­ма­це лек­цыі з удзе­лам шэ­ра­гу экс­пер­таў, якія рас­па­вя­лі аб пе­ры­ядзе XVI-XVIII ста­год­дзяў, ка­лі Мінск жыў па­вод­ле нор­маў Маг­дэ­бур­гска­га пра­ва, што бы­ло над­адзе­на го­ра­ду 14 са­ка­ві­ка 1499 го­да.

Тэр­мі­нам “Маг­дэ­бур­гскае пра­ва” аб­азна­ча­ецца сіс­тэ­ма пра­ва­вых норм, якая скла­ла­ся ў ХІІ-ХІ­ІІ ста­год­дзях у ня­мец­кім го­ра­дзе Маг­дэ­бур­гу, а па­сля шы­ро­ка рас­паў­сю­дзі­ла­ся ў роз­ных кра­інах Еўро­пы, у тым лі­ку і ў Вя­лі­кім Княс­тве Лі­тоў­скім, у скла­дзе яко­га ў той час зна­хо­дзіў­ся Мінск. Нор­мы Маг­дэ­бур­гска­га пра­ва рэ­гу­ля­ва­лі дзей­насць га­рад­ской ула­ды, арга­ні­за­цыю су­да­вод­ства, пы­тан­ні ўлас­нас­ці, ган­длю і ра­мес­ніц­тва, дзей­насць пра­фе­сій­ных цэ­хаў і ку­пец­кіх гі­ль­дый, па­ра­дак пад­атка­абкла­дан­ня.

/i/content/pi/cult/895/18930/6.jpgЖы­ха­ры га­ра­доў, надзе­ле­ных Маг­дэ­бур­гскім пра­вам, атрым­лі­ва­лі да­звол на са­ма­кі­ра­ван­не і вы­зва­ля­лі­ся ад знач­най час­ткі фе­ада­ль­ных па­він­нас­цей, атрым­лі­ва­ючы пэў­ную гра­мад­ска-па­лі­тыч­ную і эка­на­міч­ную не­за­леж­насць. Вы­бар­ным орга­нам, які кі­ра­ваў га­рад­скім жыц­цём, быў ма­гіс­трат, які за­ся­даў у ра­ту­шы, та­му мес­ца, аб­ра­нае для пра­вя­дзен­ня лек­цыі, цал­кам ад­па­вя­да­ла яе тэ­ме.

ХРО­НІ­КІ СА­МА­КІ­РА­ВАН­НЯ

Ма­лод­шы на­ву­ко­вы су­пра­цоў­нік ад­дзе­ла спе­цы­яль­ных гіс­та­рыч­ных да­сле­да­ван­няў Інсты­ту­та гіс­то­рыі На­цы­яна­ль­най ака­дэ­міі на­вук Бе­ла­ру­сі Надзея Па­лтар­жыц­кая рас­па­вя­ла аб струк­ту­ры і дзей­нас­ці га­лоў­на­га орга­на са­ма­кі­ра­ван­ня, які за­гад­ваў усі­мі сфе­ра­мі га­рад­ско­га жыц­ця ў ад­па­вед­нас­ці з Маг­дэ­бур­гскім пра­вам, — мін­ска­га ма­гіс­тра­та, аб­апі­ра­ючы­ся на яго да­ку­мен­ты XVII-XVIII ста­год­дзяў — ма­гіс­трац­кія кні­гі. Ме­на­ві­та з тых ча­соў па­хо­дзяць пер­шыя да­ку­мен­ты гэ­та­га кштал­ту па гіс­то­рыі Мін­ска, якія за­ха­ва­лі­ся да на­шых дзён і сён­ня зна­хо­дзяц­ца ў На­цы­яна­ль­ным гіс­та­рыч­ным архі­ве Бе­ла­ру­сі.

Гэ­та ве­ль­мі ці­ка­выя гіс­та­рыч­ныя кры­ні­цы, якія мо­гуць ба­га­та рас­па­вес­ці аб падзе­ях свай­го ча­су. Як вя­до­ма, XVII ста­год­дзе ў гіс­то­рыі на­ша­га го­ра­да і краю бы­ло, на жаль, ба­га­тае на вой­ны. Тра­гіч­ныя аб­ста­ві­ны, звя­за­ныя з ва­енны­мі падзе­ямі, знай­шлі сваё ад­люс­тра­ван­не і ў ма­гіс­трац­кіх кні­гах, якія змяш­ча­юць тэс­та­мен­ты (за­па­ве­ты) мін­скіх мяш­чан, да­ку­мен­ты аб про­да­жы ма­ёмас­ці і зям­лі, якую час­та прад­ава­лі праз уцё­кі з го­ра­да пад­час вай­ны аль­бо праз стра­ту кар­мі­це­ля.

/i/content/pi/cult/895/18930/7.jpgЗа­гад­чык ад­дзе­ла спе­цы­яль­ных гіс­та­рыч­ных да­сле­да­ван­няў Інсты­ту­та гіс­то­рыі На­цы­яна­ль­най ака­дэ­міі на­вук Аляк­сандр Доў­нар рас­па­вёў аб ра­дзе му­жоў гмін­ных — ма­ла­вя­до­мым орга­не яшчэ ад­ной га­лі­ны га­рад­ской ула­ды, што так­са­ма, як і ма­гіс­трат, за­ся­даў у ра­ту­шы. У Мін­ску ра­да му­жоў гмін­ных бы­ла ство­ра­ная на про­сь­бу га­ра­джан у 1613 го­дзе для кан­тро­лю над ма­гіс­тра­там і яго фі­нан­са­вай дзей­нас­цю.

НЯ­БЕС­НЫЯ ЗА­СТУП­НІ­КІ

Стар­шы на­ву­ко­вы су­пра­цоў­нік ад­дзе­ла гіс­то­рыі Бе­ла­ру­сі ХІ-ХVIII ста­год­дзяў Інсты­ту­та гіс­то­рыі На­цы­яна­ль­най ака­дэ­міі на­вук Алег Дзяр­но­віч рас­па­вёў пра ня­бес­ных апе­ку­ноў маг­дэ­бур­гска­га Мін­ска — свя­тых, якія лі­чы­лі­ся за­ступ­ні­ка­мі го­ра­да ў лі­хія ча­сы. Як вя­до­ма, на гер­бе Мін­ска, над­адзе­ным го­ра­ду ў 1591 го­дзе, вы­яўле­ная фі­гу­ра Ба­га­ро­дзі­цы ў ата­чэн­ні анё­лаў. Та­кі вы­бар сім­ва­ла го­ра­да, хут­чэй за ўсё, звя­за­ны ме­на­ві­та з тым, што тут яшчэ з XVI ста­год­дзя ша­на­ваў­ся аб­раз Ма­ці Бо­жай Мін­скай, які, па­вод­ле пад­ання, цу­доў­ным чы­нам з’явіў­ся ў го­ра­дзе ў 1500 го­дзе, пры­плыў­шы ні­бы­та су­праць плы­ні ра­кі з Дняп­ра, ку­ды ён быў кі­ну­ты та­та­ра­мі-крым­ча­ка­мі пад­час на­бе­гу на Кі­еў.

Лі­чыц­ца так­са­ма, што ту­ды аб­раз быў пры­ве­зе­ны яшчэ хрыс­ці­це­лем Ру­сі кня­зем Ула­дзі­мі­рам Кі­еўскім, з Кор­су­ні ў Кры­ме, якая та­ды ўва­хо­дзі­ла ў склад Ві­зан­тыі. Так ці іна­чай, аб­раз сап­раў­ды мае адзна­кі ві­зан­тый­ска­га па­хо­джан­ня. Ха­ця ён і зве­даў мно­гія зме­ны і не­адна­ра­зо­ва пе­ра­піс­ваў­ся, у 1990-я на­ма­ган­ня­мі рэ­стаў­ра­та­ра Пят­ра Жур­бея най­бо­льш гру­быя за­пі­сы ўда­ло­ся зняць. Сён­ня аб­раз зна­хо­дзіц­ца ў Ка­фед­ра­ль­ным са­бо­ры Са­шэс­ця Свя­то­га Ду­ха і ка­рыс­та­ецца вя­лі­кай ува­гай і па­ша­най вер­ні­каў.

Ка­лі пра­вас­лаў­ныя вер­ні­кі лі­чы­лі га­лоў­най ня­бес­най апя­кун­кай го­ра­да Ма­ці Бо­жую, то ў мін­скіх ка­та­лі­коў у XVIII ста­год­дзі з’явіў­ся свой за­ступ­нік. У 1700 го­дзе бу­ду­чы мін­скі ва­яво­да Крыш­таф Ста­ніс­лаў За­ві­ша на­ве­даў Рым, дзе па­па Клі­мент XI яму пад­арыў мош­чы свя­то­га Фе­лі­цы­яна. У Мін­ску яны бы­лі раз­меш­ча­ныя ў ад­мыс­ло­ва збу­да­ва­най кап­лі­цы пры но­ва­ўзве­дзе­ным архі­ка­фед­ра­ль­ным кас­цё­ле. Дзень па­мя­ці свя­то­га Фе­лі­цы­яна, які пры­па­дае на 6 лю­та­га, адзна­чаў­ся з тых ча­соў як га­рад­ское свя­та.

АД­РА­ДЖЭН­НЕ СІМ­ВА­ЛА ВО­ЛЬ­НАС­ЦІ

Вя­ду­чы на­ву­ко­вы су­пра­цоў­нік Му­зея гіс­то­рыі го­ра­да Мін­ска, архе­олаг Сяр­гей Та­ра­саў падзя­ліў­ся ўспа­мі­на­мі аб архе­ала­гіч­ных да­сле­да­ван­нях архі­тэк­тур­на­га сім­ва­ла са­ма­кі­ра­ван­ня, бу­дын­ка, дзе пра­хо­дзі­лі па­ся­джэн­ні ма­гіс­тра­та — га­рад­ской ра­ту­шы. Як вя­до­ма, упер­шы­ню ра­ту­ша згад­ва­ецца ў да­ку­мен­тах пад 1582 го­дам, ха­ця ёсць так­са­ма звес­ткі, што му­ра­ва­ны бу­ды­нак на гэ­тым мес­цы быў уз­ве­дзе­ны то­ль­кі ў 1600 го­дзе. Па­зней яго не­ка­ль­кі раз­оў пе­ра­бу­доў­ва­лі па­сля па­жа­раў і раз­бу­рэн­няў: спа­чат­ку ў сты­лі ба­ро­ка, по­тым — кла­сі­цыз­му.

Звык­лы для нас вы­гляд ра­ту­ша на­бы­ла ў 1744 го­дзе, па­сля пе­ра­бу­до­вы па­вод­ле пра­екта га­рад­ско­га архі­тэк­та­ра Фё­да­ра Кра­ме­ра. Доў­гі час тут зна­хо­дзі­лі­ся га­рад­скія ма­гіс­трат і суд, па­зней, у 1830-1840-я, — му­зыч­ная шко­ла і тэ­атр. Ад­нак у 1851 го­дзе бы­ло пры­ня­тае ра­шэн­не раз­абраць бу­ды­нак. Вы­ка­на­на яно бы­ло то­ль­кі ў 1857-м, пры­чым для ра­бот па раз­бо­ры сцен ко­ліш­ня­га сім­ва­ла га­рад­ско­га са­ма­кі­ра­ван­ня да­вя­ло­ся за­дзей­ні­чаць вяз­няў мін­ска­га ту­рэм­на­га за­мка.

У 1988 го­дзе на мес­цы ра­ту­шы, дзе ў той час раз­мяш­чаў­ся сквер, бы­лі пра­ве­дзе­ныя архе­ала­гіч­ныя да­сле­да­ван­ні, а ў 2002-м па­ча­ло­ся ад­на­ўлен­не бу­дын­ка ў вы­гля­дзе, на­блі­жа­ным да гіс­та­рыч­на­га; ура­чыс­тае ад­крыц­цё яго ад­бы­ло­ся ў 2004 го­дзе. Сён­ня тут дзей­ні­ча­юць экс­па­зі­цыі Му­зея гіс­то­рыі го­ра­да Мін­ска, пры­све­ча­ныя гіс­то­рыі га­рад­ско­га са­ма­кі­ра­ван­ня, ста­ра­даў­няй кар­таг­ра­фіі, а так­са­ма га­ра­дам-па­бра­ці­мам бе­ла­рус­кай ста­лі­цы.

ВОБ­РАЗ ХРА­МА

Архе­олаг Іры­на Га­нец­кая рас­па­вя­ла аб архе­ала­гіч­ных да­сле­да­ван­нях цар­квы Свя­то­га Ду­ха на плош­чы Сва­бо­ды ў Вер­хнім го­ра­дзе. Гэ­ты храм, уз­ве­дзе­ны да ся­рэ­дзі­ны XVII ста­год­дзя, быў агу­ль­ным для жа­но­ча­га і муж­чын­ска­га грэ­ка-ка­та­ліц­кіх ма­нас­ты­роў, якія раз­мяш­ча­лі­ся по­бач, аб­апал сён­няш­няй ву­лі­цы Энге­ль­са (да­мы №№ 1 і 2 ад­па­вед­на). Пад­час ва­енных падзей дру­гой па­ло­вы XVII ста­год­дзя цар­ква ўжо актыў­на вы­ка­рыс­тоў­ва­ла­ся ў якас­ці аб­арон­ча­га збу­да­ван­ня.

Па­сля ўва­хо­джан­ня Мін­ска ў склад Рас­ійскай імпе­рыі храм быў пе­рад­адзе­ны пра­вас­лаў­ным і істот­на пе­ра­бу­да­ва­ны па­сля па­жа­ру, які зда­рыў­ся ў 1835 го­дзе. Ужо ў га­ды са­вец­кай ула­ды, у 1936 го­дзе, ко­ліш­няя цар­ква бы­ла зруй­на­ва­ная — як тлу­ма­чы­ла­ся, для па­шы­рэн­ня плош­чы, якая ў тыя ча­сы бы­ла га­лоў­най у го­ра­дзе. Пер­шыя архе­ала­гіч­ныя да­сле­да­ван­ні на мес­цы цар­квы рас­па­ча­лі­ся ў 1988 го­дзе, а апош­нія ад­бы­лі­ся пад­час ад­бу­до­вы бу­дын­ка ў 2009 го­дзе.

Най­вя­лік­шую каш­тоў­насць для да­след­чы­каў уяў­ля­ла крып­та-па­ха­ва­ль­ня ў су­та­рэн­нях хра­ма, дзе ха­ва­лі свя­та­роў і най­бо­льш за­мож­ных га­ра­джан. Тут уда­ло­ся ад­шу­каць не то­ль­кі па­рэш­ткі па­ха­ва­ных, але і эле­мен­ты іх адзен­ня. У 2011 го­дзе ад­бу­до­ва бу­дын­ка ко­ліш­няй цар­квы з ад­на­ўлен­нем яе гіс­та­рыч­на­га воб­ра­зу бы­ла за­вер­ша­ная, ця­пер тут раз­мяш­ча­ецца кан­цэр­тная за­ла “Вер­хні го­рад”.

ВЯР­ТАН­НЕ З НЯ­БЫ­ТУ

Як адзна­чыў у сва­ім за­ключ­ным вы­сту­пе спе­цы­яліст па гіс­та­рыч­най урба­ніс­ты­цы Андрэй Кіш­ты­маў, ме­на­ві­та з ча­соў Маг­дэ­бур­гска­га пра­ва бя­рэ свой па­ча­так асэн­са­ван­не на­шы­мі про­дка­мі каш­тоў­нас­ці ста­ту­су га­рад­ско­га жы­ха­ра, якое пры­вя­ло ў вы­ні­ку да знач­на­га ўзроў­ню ўрба­ні­за­ва­нас­ці на­шай кра­іны.

Як ба­чым, гіс­то­рыя га­рад­ско­га са­ма­кі­ра­ван­ня і зма­ган­ня мін­чу­коў за ўлас­ныя пра­вы на­ліч­вае мно­гія ста­год­дзі. Лёс сім­ва­лаў гэ­тай ба­ра­ць­бы быў цяж­кі і тра­гіч­ны — як га­рад­ская ра­ту­ша, так і мно­гія мін­скія хра­мы і най­ста­ра­даў­ней­шыя і най­пры­га­жэй­шыя бу­дын­кі, што за­хоў­ва­лі па­мяць аб важ­ных падзе­ях мі­нуў­шчы­ны, на пра­ця­гу ўсёй гіс­то­рыі зніш­ча­лі­ся пад­час вой­наў аль­бо пе­ра­бу­доў­ва­лі­ся да не­паз­на­ва­ль­нас­ці.

Тым не менш спы­ніць ха­ду гіс­то­рыі не­маг­чы­ма, і гіс­та­рыч­ная спра­вяд­лі­васць ра­на ці по­зна ад­на­ўля­ецца. Пра гэ­та сён­ня на­па­мі­на­юць нам і ад­бу­да­ва­ная мін­ская ра­ту­ша, і ад­ро­джа­ны воб­раз Свя­та­ду­хаў­скай цар­квы, якія бы­лі вер­ну­тыя з ня­бы­ту ўжо ў су­час­най Бе­ла­ру­сі. Хо­чац­ца ве­рыць, што гіс­та­рыч­ныя аб­ры­сы ста­ро­га го­ра­да і ў бу­ду­чы­ні бу­дуць кла­пат­лі­ва за­хоў­вац­ца і ад­на­ўляц­ца на ста­ліч­ных ву­лі­цах, над які­мі на­па­мі­нам аб слаў­ных да­сяг­нен­нях на­шых про­дкаў гу­чыць сён­ня бой ра­туш­на­га га­дзін­ні­ка.

Антон РУ­ДАК