Ра­ны на сэр­цы, што не за­гой­ва­юцца ні­ко­лі...

РER ASPERA AD ASTRA...

...З Мі­ха­ілам Андрэ­еві­чам я бліз­ка па­зна­ёміў­ся ў кан­цы 1960-х, ка­лі ён мя­не, ма­ла­до­га мас­тац­тваз­наў­цу, за­пра­сіў на ку­ба­чак гар­ба­ты ў сваю май­стэр­ню, якая зна­хо­дзі­ла­ся ў до­ме на тэ­ры­то­рыі мас­тац­ка-вы­твор­ча­га кам­бі­на­та па ву­лі­цы Ня­кра­са­ва, 7. Мас­так якраз за­кан­чваў кар­ці­ну, пры­све­ча­ную аршан­скім парт­ыза­нам-за­сло­наў­цам. З та­го ча­су мы ста­лі рэ­гу­ляр­на сус­тра­кац­ца...

Пер­шае вя­лі­кае інтэрв’ю ў яго я ўзяў у 1968 го­дзе для ча­со­пі­са “Нё­ман” (№12). Та­ды Мі­ха­іл Андрэ­евіч яшчэ не меў ні­якіх га­на­ро­вых зван­няў. 46-га­до­вы жы­ва­пі­сец на­ват не быў “за­слу­жа­ным”! Але мне пад­ало­ся, што на той час гэ­та яго ма­ла хва­ля­ва­ла, ха­ця ён быў ула­да­ль­ні­кам мед­аля “За пе­ра­мо­гу над Гер­ма­ні­яй у Вя­лі­кай Айчын­най вай­не 1941—1945 гг.”, ся­рэб­ра­на­га мед­аля Ака­дэ­міі мас­тац­тваў СССР і ордэ­на “Знак Па­ша­ны”. Для мас­та­ка бы­ло бо­льш важ­на ве­даць, як гля­дач успры­маў ство­ра­ныя ім не­за­доў­га да гэ­та­га кар­ці­ны “Парт­ызан­ская ма­дон­на” і “Ві­цеб­скія ва­ро­ты”, якія ў прэ­се ўжо шы­ро­ка аб­мяр­коў­ва­лі­ся.

Лёс Са­віц­ка­га — лёс уні­ка­ль­ны. На роз­ных эта­пах жыц­ця ён спаз­наў, што та­кое зло, ча­ла­ве­чая не­спра­вяд­лі­васць, здрад­ніц­тва, за­йздрасць, го­рыч ня­ўдач, хва­ро­бы, жор­сткія па­клё­пы не­ка­то­рых ку­лу­арных кры­ты­каў, аса­біс­тыя ду­шэў­ныя пе­ра­жы­ван­ні і па­ку­ты. Але — вы­ста­яў. Вы­ста­яў, бо не драб­ніў ся­бе і не блы­таў­ся па роз­ных “мод­ных” мас­та­коў­скіх да­ро­гах. Зрэш­ты, та­кі ты­по­вы лёс бо­ль­шас­ці вы­дат­ных май­строў, і Са­віц­кі ў гэ­тым шэ­ра­гу не быў вы­клю­чэн­нем. Тым не менш ён спаз­наў і пры­жыц­цё­вую сла­ву, і атры­маў са­мыя вы­со­кія га­на­ро­выя зван­ні, прэ­міі, уз­на­га­ро­ды, і лю­боў мі­ль­ёнаў гле­да­чоў, і між­на­род­нае пры­знан­не сва­іх твор­чых да­сяг­нен­няў. Сло­вам, ён да­стой­на пра­йшоў per aspera ad astra...

Па­сля смер­ці Май­стра нам у спад­чы­ну за­стаў­ся бліс­ку­чы жы­ва­піс­ны эпас цэ­лай эпо­хі. Урэш­це, ён і сам як асо­ба — цэ­лая эпо­ха. Каб яшчэ раз у гэ­тым упэў­ніц­ца, трэ­ба па­гля­дзець вы­ста­ву “Мі­ха­іл Са­віц­кі. Да 100-год­дзя з дня на­ра­джэн­ня”, якая ўчо­ра раз­ам з га­шэн­нем кан­вер­та з мар­кай да юбі­лею мас­та­ка ад­кры­ла­ся ў На­цы­яна­ль­ным мас­тац­кім му­зеі, арга­ні­за­ва­ная су­мес­на з Бе­ла­рус­кім дзяр­жаў­ным му­зе­ем гіс­то­рыі Вя­лі­кай Айчын­най вай­ны і Мас­тац­кай га­ле­рэ­яй Мі­ха­іла Са­віц­ка­га. Да­рэ­чы, у гэ­тай га­ле­рэі сён­ня прад­стаў­ле­на экс­па­зі­цыя тво­раў яго шмат­лі­кіх вуч­няў — вы­ха­ван­цаў Твор­чых ака­дэ­міч­ных май­стэ­рань Мі­ніс­тэр­ства ку­ль­ту­ры Бе­ла­ру­сі, якія ўзна­ча­ль­ваў Мі­ха­іл Андрэ­евіч з 1981 го­да і да ско­ну свай­го жыц­ця.

Ніх­то не ста­не спра­чац­ца, на­ват апа­нен­ты, што Са­віц­кі, па­чы­на­ючы з 1960-х, аб’ектыў­на быў бяс­спрэч­ным лі­да­рам у бе­ла­рус­кай вы­яўлен­чай ку­ль­ту­ры, і гэ­та лі­дар­ства ён на пра­ця­гу на­ступ­ных амаль пя­ці дзе­ся­ці­год­дзяў ма­ла ка­му сас­ту­паў. Та­кі факт. Та­му што ён сва­ёй твор­час­цю здо­леў уз­вес­ці са­бе по­мнік не­ру­кат­вор­ны і ўвай­сці ў лік кла­сі­каў вы­яўлен­ча­га мас­тац­тва дру­гой па­ло­вы ХХ ста­год­дзя.

Сён­ня я ха­чу рас­ка­заць, улас­на, не пра кар­ці­ны Са­віц­ка­га, пра якія ўжо шмат ска­за­на-пе­ра­ка­за­на ў СМІ, ма­наг­ра­фі­ях, аль­бо­мах, да­ку­мен­та­ль­ных фі­ль­мах. Я рас­ка­жу пра са­мую тра­гіч­ную ста­рон­ку яго бі­ягра­фіі, якая яшчэ не­дас­тат­ко­ва вя­до­мая су­час­ным чы­та­чам, асаб­лі­ва ма­ла­дым. Пра тое, як па­сля па­ло­ну склаў­ся лёс на­мес­ні­ка ка­ман­дзі­ра 793-га асоб­на­га ба­та­ль­ёна су­вя­зі 345-й страл­ко­вай ды­ві­зіі Па­ў­-
ноч­на-Каў­каз­ска­га фрон­ту Мі­ха­іла Са­віц­ка­га — ад­на­го з апош­ніх аб­арон­цаў Се­вас­то­па­ля. Пра сам ба­явы шлях ма­ла­до­га сал­да­та Чыр­во­най арміі, па­чы­на­ючы з 22 чэр­ве­ня 1941 го­да, і пра яго ўдзел у жор­сткіх ба­ях за гэ­тую чар­на­мор­скую цвяр­ды­ню я рас­каз­ваў на ста­рон­ках «К» у 2021 го­дзе (№№ 8, 9, 10).

З ПА­ЛО­НУ — У ПЕК­ЛА ЛА­ГЕ­РА

Але ця­пер — пра па­лон. Се­вас­то­паль. Ка­мя­ніс­тае ўзбя­рэж­жа Хер­са­нес­ка­га мы­са — са­май за­ход­няй кроп­кі Крым­ска­га па­ўвос­тра­ва. Га­ра­чае ле­та 1942-га. Пры­ціс­ну­тыя да мо­ра ма­ра­кі і чыр­во­на­армей­цы, ся­род якіх быў Мі­ха­іл, чац­вё­ра су­так, пра­ктыч­на без хар­чоў і піт­ной ва­ды, стрым­лі­ва­лі на­ціск во­ра­га, па­куль не скон­чы­лі­ся па­тро­ны.

Пад­ра­бяз­ныя дэ­та­лі свай­го па­ла­нен­ня Са­віц­кі не по­мніў. Апош­няе, што ба­чыў, — фан­тан успу­ча­най зям­лі і ка­мен­на­га пы­лу. Гэ­тым вы­бу­хам ён быў кан­ту­жа­ны, але здо­леў вяр­нуц­ца на бок жыц­ця, не пе­ра­хо­дзя­чы мя­жу не­быц­ця. Ка­лі ачу­няў, над ім ста­яў ня­мец­кі аўта­мат­чык з за­ка­са­ны­мі па ло­каць ру­ка­ва­мі…

Па­лон­ных па­са­дзі­лі на ка­мя­ні ля бе­ра­га. Зда­ва­ла­ся, зві­не­ла ці­шы­ня. Вось та­кі аксю­ма­ран. Праз па­ўга­дзі­ны эсэ­саў­цы ста­лі ўсіх збі­раць і стро­іць па дзе­сяць ча­ла­век у ка­ло­ну. У пер­шую чар­гу вы­яві­лі па­літ­ра­бот­ні­каў і яўрэ­яў і тут жа на мес­цы іх рас­стра­ля­лі ка­рот­кі­мі аўта­мат­ны­мі чэр­га­мі.

Увесь бе­раг быў за­ціс­ну­ты тан­ка­мі і тан­кет­ка­мі. Па­лон­ных па­вя­лі раз­бі­тай да­ро­гай у бок Ка­мы­шо­вай бух­ты. Ка­лі хто пад­аў ад зня­мо­гі, фа­шыс­ты яго да­бі­ва­лі. Спы­ні­лі­ся ў Бах­чы­са­раі. Тут жа быў пе­ра­сы­ль­ны ла­гер, ку­ды ва­енна­па­лон­ных за­па­ка­ва­лі так, што яблы­ку не бы­ло дзе ўпас­ці ў са­мым пра­мым сэн­се. Лю­дзі ў стра­шэн­най цес­на­це ба­ра­каў па­ку­та­ва­лі трое су­так. По­тым ру­шы­лі ў сім­фе­ро­па­льс­кі пе­ра­сы­ль­ны ла­гер, у так зва­ны бу­ль­бя­ны га­ра­док. З трох ты­сяч ва­енна­па­лон­ных да мес­ца пры­зна­чэн­ня да­йшла пры­клад­на па­ло­ва.

Праз не­йкі час вяз­няў ча­каў го­рад Мі­ка­ла­еў. Гна­лі, як ска­ці­ну, па пы­ль­ных да­ро­гах, амаль без ежы і ва­ды. За двое су­так шля­ху не­ка­ль­кі дзя­сят­каў ча­ла­век не змаг­лі пе­ра­нес­ці гэ­ты пя­ке­ль­ны этап. За­гі­ну­лі. Астат­ніх пры­вя­лі на вя­лі­кую плош­чу, за­га­ро­джа­ную ка­лю­чым дро­там. Гэ­та быў ла­гер з вар­та­вы­мі ве­жа­мі і ку­ля­мё­та­мі на тэ­ры­то­рыі па­сёл­ка, не­да­лё­ка ад суд­на­бу­даў­ні­ча­га за­во­да.

Вяз­няў кі­ну­лі пра­ма на бруд­ную пад­ло­гу. У кож­ным па­коі па­ме­рам 15-16 квад­рат­ных мет­раў да­во­дзі­ла­ся спаць у тры па­гі­бе­лі, бо ту­ды на­бі­ва­лі да 40 ча­ла­век. Кар­мі­лі раз на дзень ба­лан­дай з бу­ль­бя­ных ад­кі­даў. У сут­кі вы­да­ва­лі 200 грам гар­ка­ва­та­га хлеб­на­га эрза­цу: ша­лу­пін­не, ліс­це сла­неч­ні­ку, апіл­кі. У мно­гіх не бы­ло ка­цял­коў і ежу бра­лі про­ста ў пі­лот­кі. З вяз­няў па­ста­янна здзе­ка­ва­лі­ся, зне­ва­жа­лі, жор­стка збі­ва­лі пры­кла­да­мі... Спа­дзя­вац­ца на вы­ра­та­ван­не пра­ктыч­на не вы­па­да­ла, і дзе ў сап­раў­днас­ці зна­хо­дзіў­ся фронт — ніх­то не ве­даў...

ГРУ­ПА СУ­ПРА­ЦІЎ­ЛЕН­НЯ ДЗЕЙ­НІ­ЧАЕ

Але тут пры­йшоў за­гад: усіх ад­нос­на зда­ро­вых ва­енна­па­лон­ных на­кі­ра­ваць па эта­пе ў фа­шыс­цкую Гер­ма­нію. Трэ­ця­му рэ­йху да за­рэ­зу па­тра­ба­ва­ла­ся бяс­плат­ная ра­бо­чая сі­ла. І вось Гер­ма­нія. Зям­ля Па­ўноч­ны Рэйн-Вес­тфа­лія. Го­рад Шту­кен­брок. Ста­цы­янар­ны ла­гер Фо­рэ­льк­руг-Зе­нэ. У гіт­ле­раў­скіх рэ­естрах ён быў па­зна­ча­ны як Шта­лаг — 326 (VI-K) для рус­кіх ва­енна­па­лон­ных. Тэр­мін “шта­лаг” рас­шыф­роў­ва­ецца як ста­цы­янар­ны ла­гер, пры­зна­ча­ны для ўтры­ман­ня пад вар­тай па­лон­ных “ніж­ніх чы­ноў” пра­ціў­ні­ка. У ад­роз­нен­не ад кан­цла­ге­раў і ге­та, усе шта­ла­гі кі­ра­ва­лі­ся вер­мах­там, а не СС. Але і тут для вяз­няў бы­лі не­йма­вер­на цяж­кія ўмо­вы. Гэ­ты шта­лаг быў ад­на­ча­со­ва і ба­за­вым, і пе­ра­сы­ль­ным. І так зда­ры­ла­ся, што праз тры тыд­ні Са­віц­ка­га з не­вя­лі­кай гру­пай най­бо­льш моц­ных та­ва­ры­шаў на­кі­ра­ва­лі ў так зва­ны вы­праў­лен­ча-пра­цоў­ны ла­гер го­ра­да Дзю­се­ль­дор­фа на ва­го­на­бу­даў­ні­чы за­вод фір­мы Zanf, што на­ле­жа­ла СС.

М. Са­віц­кі: “На­ша за­вод­ская ка­ман­да на­ліч­ва­ла дзе­вя­нос­та ча­ла­век, і ў ёй да­стат­ко­ва лёг­ка знай­шлі­ся тыя, хто мог да­вя­раць адзін ад­на­му. Мя­не па­сля не­вя­лі­ка­га на­ву­чан­ня пры­зна­чы­лі ў бры­га­ду элек­траз­вар­шчы­каў. Ву­чы­лі, як ва­рыць тры­ва­лае шво. Але з гэ­та­га мож­на бы­ло атры­маць і, так бы мо­віць, зва­рот­ны ўрок: пры якіх умо­вах шво мо­жа атры­мац­ца не­тры­ва­лым і не­на­дзей­ным. Гэ­та бы­ло га­лоў­най умо­вай для па­чат­ку ды­вер­сій­най ра­бо­ты. Па­сту­по­ва ска­лоч­ва­ла­ся гру­па су­пра­ціў­лен­ня з кі­ру­ючым цэн­трам з ча­ты­рох ча­ла­век. Кі­раў­ні­ком усёй на­шай ды­вер­сій­най дзей­нас­ці стаў Гео­ргій Іва­на­віч Кар­ні­лаў. За­бя­га­ючы на­пе­рад, ска­жу, што па­сля вай­ны ён мя­не ад­шу­каў: у ча­со­пі­се “Ого­нек” уба­чыў рэ­пра­дук­цыю ма­ёй кар­ці­ны. Пад­час пер­шай жа на­шай сус­трэ­чы ўга­ва­рыў, да­клад­ней “пры­му­сіў” мя­не ўзяц­ца за пра­цу над цык­лам па­лот­наў, якія по­тым атры­ма­лі на­зву “Ліч­бы на сэр­цы”. А та­ды на за­во­дзе ён за­ймаў мес­ца ні­бы­та не­прык­мет­нае — пра­ца­ваў про­стым звар­шчы­кам у элек­тра­цэ­ху. Але ся­род вяз­няў ка­рыс­таў­ся вя­ліз­ным аўта­ры­тэ­там як ча­ла­век сме­лы ды ра­шу­чы, га­то­вы па­йсці на ры­зы­ку. Бы­лы ка­мі­сар парт­ызан­ска­га атра­да імя Ста­лі­на ў Кры­ме, ён тра­піў у па­лон у ра­ёне Кер­чан­скіх ка­та­ком­баў пры­клад­на ў той жа час, што і я”.

Мі­ха­іл хут­ка за­сво­іў усю тэх­на­ло­гію ва­гон­най вы­твор­час­ці, на­ву­чыў­ся ра­біць не то­ль­кі тры­ва­лыя швы, але і звар­ваць іх так, каб яны не ад­ра­зу рас­паў­за­лі­ся, а то­ль­кі праз не­йкі час, ка­лі ва­го­ны бы­лі ўжо ў да­ро­зе. Зра­зу­ме­ла, ён быў не адзін. На­ват у та­кіх ня­лёг­кіх умо­вах па­тры­ёты шу­ка­лі лю­быя маг­чы­мас­ці, каб на­нес­ці во­ра­гу шко­ду. Да ды­вер­сій­най дзей­нас­ці да­лу­ча­ла­ся ўсё бо­ль­шая ко­ль­касць ра­бо­чых. У вы­ні­ку са­ба­та­жу со­тні ва­го­наў вяр­та­лі­ся на за­вод для чар­го­ва­га ра­мон­ту.

ДА­НОС ПРА­ВА­КА­ТА­РА

Ка­лі вя­ліз­ны двор за­во­да за­поў­ні­лі ска­са­бо­ча­ныя ва­го­ны, якія не вы­трым­лі­ва­лі і ад­на­го пе­ра­го­ну,
удзел вяз­няў у са­ба­та­жы мог стаць зу­сім зра­зу­ме­лым. Каб не спа­ку­шаць лёс, вы­ра­шы­лі па­сту­по­ва рых­та­ваць па­бег з ла­ге­ра. Але для гэ­та­га трэ­ба бы­ло як след пад­рых­та­вац­ца і па­спра­ба­ваць арга­ні­за­ваць яўкі ў го­ра­дзе, дзе маг­лі б ад­се­джвац­ца ўце­ка­чы. За­да­ча архіс­кла­да­ная, але трэ­ба бы­ло яе не­як вы­ра­шаць.

М.Са­віц­кі: “Час ішоў... І па­куль мы ў гэ­тым кі­рун­ку ку­ме­ка­лі, у мя­не з’явіў­ся яшчэ адзін від дзей­нас­ці, які ні­бы ад­но­сіў­ся да мас­тац­тва, гэ­та да­зво­лі­ла для ўсёй на­шай су­пол­кі зда­бы­ваць тую-сюю ежу і цы­га­рэ­ты. Бо ра­цы­ён скла­даў­ся з чар­па­ка ба­лан­ды, і мы апу­ха­лі ад го­ла­ду. Я на­ву­чыў­ся ра­біць пяр­сцён­кі са звыш­цвёр­дай хро­ма­ні­ке­ле­вай ста­лі... Ця­пер про­ста не ўяў­ляю, як гэ­та мож­на бы­ло вы­ка­наць без спе­цы­яль­ных інстру­мен­таў і лу­пы... Але сва­ім шэ­дэў­рам тае па­ры я лі­чу два за­ру­ча­ль­ныя пяр­сцён­кі. Па­вер­хню кож­на­га — пры шы­ры­ні аб­адкоў у два і тры мі­лі­мет­ры — я апра­ца­ваў мік­рас­ка­піч­ны­мі, але ве­ль­мі да­клад­ны­мі шас­ціг­ран­ні­ка­мі, а та­му ко­ль­цы зі­ха­це­лі так, быц­цам аздоб­ле­ныя алма­за­мі. Не па­ве­рыш, у ма­іх пяр­сцён­каў на­ват з’явіў­ся пэў­ны стыль. На іх па­йшла сво­еа­саб­лі­вая мо­да ся­род во­ль­на­на­ёмных ра­бо­чых, якія і бы­лі асноў­ны­мі за­каз­чы­ка­мі...”

Юве­лір­ная пра­кты­ка аб­а­-
рва­ла­ся імклі­ва. З-за пра­ва­ка­та­ра, які з’явіў­ся ў ла­ге­ры не­як ці­ха ды не­прык­мет­на, гру­пу са­ба­таж­ні­каў па­він­ны бы­лі вось-вось на­крыць. Адзін з анты­фа­шыс­таў, які спаў по­бач з ім на на­рах, на свой страх і ры­зы­ку вы­краў у пра­ва­ка­та­ра да­нос з пе­ра­лі­кам не­ка­то­рых про­звіш­чаў па­тры­ётаў. Там бы­лі і імё­ны Кар­ні­ла­ва ды Са­віц­ка­га. Пра­ўда, пад пы­тан­нем. Зна­чыць, не сён­ня дык за­ўтра пад каў­па­ком у на­цыс­таў апы­нец­ца ўся гру­па. Вы­йсце ад­но — бег­чы не ма­ру­дзя­чы.

ПА­БЕГ “СЯМ’І”

На ры­зы­коў­ны па­бег па­га­дзі­лі­ся то­ль­кі трое: Мі­ха­іл Са­віц­кі, Мі­ка­лай Кар­ні­лаў і Ма­рыя Аляк­сан­дра­ва з Рас­то­ва-на-До­не, гор­дая і сім­па­тыч­ная са­ра­ка­га­до­вая жан­чы­на, на­стаў­ні­ца ня­мец­кай мо­вы, якую не­мцы ўгна­лі ў лю­тым 1942-га. Пра­ца­ва­ла яна ў збо­рач­ным цэ­ху за­во­да, але ме­ла пра­ва, як і ўсе астар­бай­та­ры, ча­сам сва­бод­на вы­хо­дзіць у го­рад. А зна­чыць, ва­ло­да­ючы ня­мец­кай мо­вай, маг­ла па­спра­ба­ваць знай­сці які­ясь­ці явач­ныя ква­тэ­ры.

М.Са­віц­кі: “Мы вы­ра­шы­лі, што надзей­ней за ўсё ства­рыць “сям’ю”: “ба­ць­кам” ма­ім бу­дзе Кар­ні­лаў, “ма­ці” — Аляк­сан­дра­ва. Сфаб­ры­ка­ваў я да­вед­кі, што мы — “сям’я Куз­ня­цо­вых”, ро­дам з Оршы, і “за­свед­чыў” іх улас­на­руч­на зроб­ле­най пя­чат­кай. Па­вод­ле ле­ген­ды, мы пра­ца­ва­лі пад Кё­ль­нам у па­меш­чы­ка-баў­эра. Але па­сля на­лё­ту англій­скай аві­яцыі на го­рад і яго­нае на­ва­кол­ле вы­му­ша­ны бы­лі ра­та­вац­ца ад “ды­ва­но­вых” бам­бё­жак. Бы­ла на ўся­ля­кі вы­па­дак у нас у за­па­се і іншая ле­ген­да. Ве­да­ючы, што ла­гер са­вец­кіх гра­ма­дзян­скіх асоб, вы­ве­зе­ных у Гер­ма­нію, зга­рэў у Кё­ль­не раз­ам з усі­мі да­ку­мен­та­мі, мы ў час пра­ве­рак прад­стаў­ля­лі­ся бы­лы­мі ра­бо­чы­мі гэ­та­га пра­цоў­на­га ла­ге­ра. Аб­едзве ле­ген­ды спра­цоў­ва­лі ў за­леж­нас­ці ад аб­ста­він”.

...Аб­ста­ві­ны па­куль бы­лі на ба­ку ўце­ка­чоў. На шос­тыя сут­кі пра­йшлі пры­клад­на 240 кі­ла­мет­раў і да­бра­лі­ся да Ніж­няй Сак­со­ніі — га­рад­ка Хі­ль­дэс­хайм. Па­сля ад­па­вед­най па­лі­цэй­скай пра­вер­кі ўлад­ка­ва­лі­ся на не­вя­лі­кую фаб­ры­ку ба­ка­лей­на­га аб­ста­ля­ван­ня ў якас­ці ра­бо­чых-інстру­мен­та­льш­чы­каў. Ад­нак не­мцы бы­лі звыш­пі­ль­ны­мі: кож­ны па­бег вяз­ня за­ўсё­ды руп­лі­ва рас­сле­да­ваў­ся і, як пра­ві­ла, на тэ­ры­то­рыі Гер­ма­ніі за­вяр­шаў­ся арыш­там. Сло­вам, ле­там 1944 го­да да­вя­ло­ся зноў ха­вац­ца. Але ўжо ўдва­іх — па­ко­ль­кі Ма­рыя ў час на­чных пе­ра­соў­ван­няў дзе­сь­ці згу­бі­ла­ся. Па пра­па­но­ве Кар­ні­ла­ва вы­ра­шы­лі яшчэ раз па­спы­таць шчас­ця — па­кі­нуць пра­кля­тую Гер­ма­нію і бег­чы праз Бе­ль­гію ў Фран­цыю. Пра­бі­ра­лі­ся пеш­шу па на­чах. Да­йшлі да бе­ль­гій­ска­га го­ра­да Лье­жа, але чым­сь­ці пры­цяг­ну­лі ўва­гу па­тру­ля.

М.Са­віц­кі: “Нас сха­пі­лі і да кан­чат­ко­ва­га вы­свят­лен­ня “пад­азро­ных асоб” кі­ну­лі ў ві­ль­гот­ны і смяр­дзю­чы пад­вал, дзе, як я пры­кме­ціў яшчэ з ву­лі­цы, вок­ны бы­лі за­кла­дзе­ны цэг­лай. Мы зра­зу­ме­лі, што вы­ра­та­ваць нас мо­жа то­ль­кі па­бег. Уна­чы, па­зры­ваў­шы да кры­ві па­зног­ці, раз­абра­лі цэг­лу і праз вак­но па­бег­лі па не­зна­ёмых ву­лач­ках. Ачу­ня­лі ў ні­шы не­йка­га ста­ро­га пад’езда. По­тым вы­бра­лі­ся з гэ­та­га га­рад­ка. Але мы ве­да­лі, што пад­ня­тая тры­во­га, і сха­вац­ца нам ня­ма ку­ды. Па­вяр­ну­лі на ўсход, каб зноў пра­брац­ца ў Хі­ль­дэс­хайм, спа­дзе­ючы­ся, што ў гэ­тым на­прам­ку па­тру­лі не та­кія ўжо пі­ль­ныя. Да го­ра­да да­бра­лі­ся па­спя­хо­ва і вы­ра­шы­лі апраў­даць сваю ад­сут­насць на фаб­ры­цы ба­ка­лей­на­га аб­ста­ля­ван­ня тым, што, маў­ляў, ездзі­лі да зна­ёмых па той бок Рэ­йна, а на зва­рот­ным шля­ху па­тра­пі­лі пад бам­бёж­ку і ў мі­тус­ні згу­бі­лі маю “ма­ці”.

Якія мы бы­лі на­іўныя! Гес­та­паў­цы на фаб­ры­цы нас ужо ча­ка­лі. Да­сюль не раз­умею, як яны маг­лі прад­ба­чыць на­шы дзея­нні? Пры­вез­лі ў дзю­се­ль­дор­фскую тур­му. Надзе­лі “бран­за­ле­ты” і — на­прам­кі ў ка­ме­ру смер­тні­каў. Мы з Кар­ні­ла­вым пад­рых­та­ва­лі­ся да гор­ша­га. Але не­ча­ка­на ў су­пра­ва­джэн­ні не­ка­ль­кіх кан­ва­іраў нас і яшчэ пя­ця­рых вяз­няў вы­ве­лі з тур­мы, за­пхну­лі ў кры­тыя гру­за­ві­кі і ў су­пра­ва­джэн­ні аўта­мат­чы­каў пе­ра­пра­ві­лі ў кан­цэн­тра­цый­ны ла­гер пад на­звай Бу­хен­ва­льд, ха­ця, па пра­ўдзе ка­жу­чы, мы пра той ла­гер та­ды і не пад­азра­ва­лі...”

АД БУ­ХЕН­ВА­ЛЬ­ДА ДА “КРЫ­ВІ­НАК”

...Вяз­ні пра­ца­ва­лі на Гус­тслаў­скім за­во­дзе па вы­твор­час­ці зброі, які зна­хо­дзіў­ся ў двух кі­ла­мет­рах ад Бу­хен­ва­ль­да. Ма­ла хто з іх вы­жыў. Агу­лам праз ла­гер пра­йшло ка­ля чвэр­ці мі­ль­ёна ча­ла­век з усіх еўра­пей­скіх кра­ін. Са­віц­кі, які па-ра­ней­ша­му за­ста­ваў­ся Мі­ха­ілам Куз­ня­цо­вым, зна­хо­дзіў­ся ў Бу­хен­ва­ль­дзе пад “чыр­во­ным він­ке­лем” з лі­та­рай R, што азна­ча­ла — па­лі­тыч­ны вя­зень, па на­цы­яна­ль­нас­ці — рус­кі (бе­ла­ру­сы і ўкра­інцы так­са­ма пры­ліч­ва­лі­ся да “рус­кіх”). Гэ­тыя страш­ныя аксе­су­ары па­ка­за­ны Са­віц­кім у аўта­бі­ягра­фіч­ным парт­рэ­це “Вя­зень №32815” з се­рыі “Ліч­бы на сэр­цы”. У ла­ге­ры пан­ава­ла ма­са­вая смя­рот­насць ад го­ла­ду, хо­ла­ду, эпі­дэ­мій, зня­сі­ль­ва­ль­най пра­цы, здзе­каў. Для вы­яўлен­ня і зніш­чэн­ня зня­мог­лых пра­во­дзі­ла­ся “фі­льт­ра­цыя”. Рас­пра­вы над вяз­ня­мі су­пра­ва­джа­лі­ся экзе­ку­цы­ямі і на­сі­лі са­дыс­цкі ха­рак­тар: спа­ль­ван­не або за­коп­ван­не жы­вых лю­дзей, цка­ван­не іх са­ба­ка­мі і г.д. Апіс­ваць сло­ва­мі ўсё гэ­та не­маг­чы­ма...

А по­тым быў кан­цэн­тра­цый­ны ла­гер До­ра, або До­ра-Мі­тэ­ль­бау, раз­меш­ча­ны ў Цю­рын­гіі на по­ўна­чы Гер­ма­ніі. Тут звыш­сак­рэт­на пад зям­лёй вы­раб­ля­лі ля­та­ючыя сна­ра­ды V-2 — “зброю по­мсты — 2”, якую не­мцы вы­ка­рыс­тоў­ва­лі су­праць Англіі. Ме­на­ві­та сю­ды 10 лю­та­га 1944 го­да на­кі­ра­ва­лі з Бу­хен­ва­ль­да Са­віц­ка­га і яшчэ 60 вяз­няў. Усіх шчы­ль­на за­ціс­ну­лі ў вя­ліз­ны гру­за­вік, пры­му­сіў­шы ся­дзець на ку­кіш­ках. Ахоў­ва­лі ча­ты­ры эсэ­саў­цы з аўта­ма­та­мі. Пры­быў­шы ў ла­гер, зня­во­ле­ныя сут­кі пра­вя­лі на ма­ро­зе, у сне­зе, без ежы: за гэ­ты час усіх фар­ма­ль­на за­рэ­гіс­тра­ва­лі. А да іх на гэ­тай фаб­ры­цы смер­ці ўжо па­ку­та­ва­лі бо­льш за 30 вяз­няў-ра­боў...

Быў яшчэ адзін страш­ны кан­цла­гер для са­вец­кіх ва­енна­па­лон­ных на по­ўдзень ад го­ра­да Го­та, які так­са­ма “пры­ме­рыў” на ся­бе Са­віц­кі. Гэ­та — “Кры­він­кі”. Там вяз­ні бу­да­ва­лі бун­ке­ры, ка­па­лі ту­нэ­лі і шах­ты. Па­сля смер­ці Мі­ха­іла Андрэ­еві­ча я спра­ба­ваў ад­шу­каць да­ку­мен­та­ль­ныя свед­чан­ні пра гэ­тыя са­мыя “Кры­він­кі”, але та­кой на­звы ні­дзе не знай­шоў. Маг­чы­ма, так яго на­зы­ва­лі то­ль­кі вяз­ні. А пры жыц­ці мас­та­ка я так і не саб­раў­ся ў яго ўдак­лад­ніць. Мяр­кую, што ён меў на ўва­зе ла­гер смер­ці блі­зу Ордру­фа — так­са­ма як ад­но з пад­раз­дзя­лен­няў Бу­хен­ва­ль­да.

За­ха­ва­ла­ся пі­сь­мо бы­ло­га вяз­ня кан­цла­ге­раў “Кры­він­кі” і Да­хау Аляк­сан­дра Па­цу­ка, да­сла­нае з Хар­ка­ва свай­му та­ва­ры­шу па па­ку­тах Мі­ха­ілу Са­віц­ка­му ад 7 сту­дзе­ня 1973 го­да. Ліст тра­піў у Са­юз мас­та­коў, дзе я та­ды пра­ца­ваў. Я ад­ра­зу па­імчаў да Мі­ха­іла Андрэ­еві­ча на ву­лі­цу Пе­ра­мож­ную, дзе ён жыў, ад­шу­каў дом № 17, ква­тэ­ру № 71 і ўру­чыў ад­ра­са­ту вес­тку “з мі­ну­ла­га” лі­та­ра­ль­на на па­ро­зе.

У ліс­це, як я па­зней да­ве­даў­ся, аўтар з го­рыч­чу ўспа­мі­наў пра тыя жа­хі, якія яны, зня­во­ле­ныя “да­ха­дзя­гі”, па­спы­та­лі ў гэ­тых ла­ге­рах смер­ці. Па­мя­таю, Са­віц­кі доў­га чы­таў пі­сь­мо, уз­іра­ючы­ся ў кож­ны ра­док, по­тым не­рво­ва ска­ме­чыў не­да­па­ле­ную цы­гар­ку і, не пра­мо­віў­шы ні сло­ва, з гэ­тым ліс­том па­йшоў у дру­гі па­кой...

ПЯ­КЕ­ЛЬ­НЫ ТРОН СА­ТА­НЫ

Апош­ні кан­цла­гер, які пра­йшоў Са­віц­кі, быў Да­хау, не­па­да­лёк ад Мюн­хе­на. Са сва­імі шмат­лі­кі­мі фі­лі­яла­мі ён пры­зна­чаў­ся для фі­зіч­най рас­пра­вы з най­бо­льш не­бяс­печ­ны­мі, з пун­кту гле­джан­ня фа­шыс­таў, “зла­чын­ца­мі” — у асноў­ным са­вец­кі­мі ва­енна­па­лон­ны­мі, а так­са­ма парт­ыза­на­мі, пад­по­льш­чы­ка­мі і анты­фа­шыс­та­мі аку­па­ва­ных еўра­пей­скіх кра­ін. Рэ­жым у ла­ге­ры быў та­кім, што ся­рэд­няя пра­цяг­ласць жыц­ця зня­во­ле­на­га скла­да­ла не бо­льш за тры ме­ся­цы. Гэ­та да­ло пра­ва епіс­ка­пу Мюн­хе­на Ёга­ну
Не­йхаў­зле­ру — бы­ло­му вяз­ню Да­хау — сцвяр­джаць: “Тут са­та­на ўзвёў свой пя­ке­ль­ны трон”.

М.Са­віц­кі: “Але, што дзіў­на, я ні­ко­лі не ве­рыў, што па­мру. Не ве­рыў, што фа­шыс­ты пе­ра­мо­гуць, усі­мі фіб­ра­мі ду­шы су­пра­ціў­ляў­ся смер­ці. На­ват ка­лі пры­вез­лі ў Да­хау на зніш­та­жэн­не, ка­лі вы­цяг­ну­лі з ва­го­на-кар­ца­ра мой шкі­лет і кі­ну­лі тут, ля плат­фор­мы, — я ве­рыў. Па­мя­таю, знай­шоў у са­бе сі­лы агле­дзець ся­бе — шкі­лет шкі­ле­там. Што тут ка­заць, еха­лі ж тры тыд­ні пад ад­кры­тым не­бам, на бля­ша­най пад­ло­зе, без ежы, а на два­ры кра­са­вік, хо­лад са­ба­чы... Я ля­жаў, а мі­ма эсэ­саў­цы сноў­да­юць, та­кіх, як я, да­ха­дзяг пры­стрэ­ль­ва­юць. Да мя­не чар­га да­й­-
шла — ду­маю, ня­ўжо і мой ка­нец? Але ўмя­ша­лі­ся не­йкія сал­да­ты: што вы на­гру­ваш­чва­еце тут тру­пы? Нам ня­ма ка­лі іх пры­бі­раць — вя­зі­це, маў­ляў, ад­ра­зу про­ста ў печ!

За­кі­ну­лі нас на двух­кол­ку адзін на ад­на­го, як дро­вы, — і ў ла­гер. Скі­ну­лі на зям­лю ка­ля ты­фоз­на­га трыц­ца­та­га ба­ра­ка-ла­за­рэ­та. Па­зней да­ве­даў­ся: гэ­та быў асо­бы ба­рак, ко­ль­кі існа­ваў Да­хау — з яго вы­хо­дзі­лі то­ль­кі праз тру­бы крэ­ма­то­рыя... “Arbeit macht frei” (“Пра­ца ро­біць ча­ла­ве­ка сва­бод­ным”) — та­кі здзек­лі­вы над­піс быў ад­ча­ка­не­ны на ра­шэт­ча­тых ва­ро­тах ла­ге­ра. Пад­у­маў, пра­ві­ль­ней бы­ло б яго за­мя­ніць цы­та­тай з Да­нтэ, кім­сь­ці на­пі­са­най крэй­дай на 25-м ка­ран­цін­ным бло­ку: “Lasst alle Hoffnung fahren, die ihr hier eintretet” (“Па­кінь спа­дзе­вы ўся­кі, хто сю­ды ўва­хо­дзіць”)...”

АЛЕ Ж — ВЫ­ЖЫЎ!

29 кра­са­ві­ка Са­віц­кі ачо­маў­ся ад шу­му, ад стра­шэн­на­га кры­ку, змя­ша­на­га з не­ча­ла­ве­чым бо­лем і ад­на­ча­со­ва з дзі­кай ра­дас­цю. З цяж­кас­цю рас­плюш­чыў во­чы. У вя­ліз­ным ба­ра­ку, дзе ва ўсю яго да­ўжы­ню ў ча­ты­ры шэ­ра­гі ля­жа­лі стог­ну­чыя і трыз­ня­чыя шкі­ле­ты, з’яві­лі­ся лю­дзі ў не­зна­ёмай фор­ме. Гэ­та бы­лі сал­да­ты-пе­ха­цін­цы 45-й ды­ві­зіі 7-й арміі ЗША.

А Мі­ха­іл, ле­жа­чы ў цяж­кім за­быц­ці, не мог спа­чат­ку зра­зу­мець, што ж ад­бы­ло­ся. А ка­лі зра­зу­меў, дык жах­нуў­ся: як ён вы­тры­маў сто­ль­кі дзён без ежы і амаль без ва­ды? Ча­му не па­мёр, як бо­ль­шасць яго­ных та­ва­ры­шаў? Шмат бы­ло “ча­му”. Але ж — вы­жыў!

Вось та­кім за­пом­ніў­ся Са­віц­ка­му дзень вы­зва­лен­ня. Уве­ча­ры ў Да­хау пры­бы­лі да­дат­ко­выя аме­ры­кан­скія час­ткі для ака­зан­ня пер­шай мед­ыцын­скай да­па­мо­гі вы­зва­ле­ным, а 2 мая з’явіў­ся эва­ку­ацый­ны шпі­таль ЗША. У тым шпі­та­лі Са­віц­кі яшчэ доў­га не мог ха­дзіць, то­ль­кі по­ўзаў на ка­рач­ках. Ад­нак ма­ла­ды арга­нізм урэш­це па­йшоў на па­праў­ку.

Праз не­ка­ль­кі дзён у Да­хау пры­ля­це­лі са­вец­кія афі­цэ­ры спец­атра­да СМЕР­Ша з мэ­тай іза­ля­ваць са­вец­кіх гра­ма­дзян ад іншых вяз­няў, што ста­ла пер­шым кро­кам пад­рых­тоў­кі іх да рэ­пат­ры­яцыі. Па­сля до­пы­таў і скру­пу­лёз­най пра­вер­кі ў ка­мен­да­ту­ры СМЕР­Ша, там жа, у Гер­ма­ніі, Са­віц­ка­га пры­зна­лі “доб­ра­на­дзей­ным”. Та­кія “фі­льт­ра­цыі” пра­хо­дзі­лі ўсе са­вец­кія ва­енна­па­лон­ныя.

Як год­на­га да во­інскай служ­бы, у па­чат­ку чэр­ве­ня 1945-га Мі­ха­іла на­кі­ра­ва­лі ў 288-ы гвар­дзей­скі зе­ніт­на-арты­ле­рый­скі полк 6-й гвар­дзей­скай ме­ха­ні­за­ва­най ды­ві­зіі, якая дыс­ла­цы­ра­ва­ла­ся ў Вен­грыі. Па за­га­дзе на­ча­ль­ні­ка шта­ба ды­ві­зіі Ва­сі­лія Ка­рэц­ка­га ра­да­во­га Са­віц­ка­га пры­зна­чы­лі ва­енным мас­та­ком па афар­млен­ні інтэр’ераў да­моў афі­цэ­раў і сал­дац­кіх клу­баў. Яго дзі­ця­чая ма­ра — стаць мас­та­ком — па­чы­на­ла збы­вац­ца ха­ця б та­кім чы­нам...

У па­чат­ку снеж­ня 1946 го­да над­ышоў час ма­бі­лі­за­вац­ца. І ўжо праз во­сем ме­ся­цаў 25-га­до­вы Мі­ха­іл пад­аў да­ку­мен­ты ў мас­тац­кае ву­чы­ліш­ча, якое то­ль­кі што ад­кры­ла­ся ў Мін­ску...

Ба­рыс КРЭ­ПАК