— Здаецца, комплекс “у нас усё страчана” моцна ўеўся ў свядомасць мінчукоў. Але яшчэ пару пакаленняў таму ўсе гэтыя вузкія вулачкі лічыліся нікому не патрэбным анахранізмам — і, адпаведна, ішлі пад бульдозер. Ці можна неяк патлумачыць такую змену свядомасці?
— Паверце, яна адбылася не толькі ў мінчукоў. Доўгі час ва ўсім свеце ўвага надавалася хіба асобным унікальным аб’ектам спадчыны, а не шараговай гарадской забудове. У свядомасці грамадства каштоўнасць меў, скажам, гатычны сабор, а тыя кварталы, што яго атачалі, сёй-той лічыў за лепшае наогул знесці, каб архітэктурны шэдэўр было лепей відаць. Дарэчы, водгулле гэтай псіхалогіі мы сустракаем нават у 1980-я. Тагачасны генплан Мінска прадугледжваў знос ацалелых пасля вайны кварталаў Верхняга горада, каб раскрыць віды на яго храмы з усіх бакоў. Такая была логіка архітэктараў яшчэ зусім нядаўна.
Пацярпелі ад яе не толькі беларускія гарады. Скажам, даўней у Парыжы і Рыме таксама прабілі праз старыя кварталы вялікія і шырокія праспекты. Мадэрнізацыя планіроўкі і забудовы ў адпаведнасці з актуальнымі ўяўленнямі ішла паўсюдна.
— Аднак сёння за мяжой старыя кварталы старана ахоўваюць. Што ж прывяло да змены меркавання?
— Найперш, вядома, жудасныя разбурэнні сусветных войнаў. Ужо пасля Першай з іх рэстаўратары прыйшлі да высновы, што важны не толькі сам аб’ект, але і яго неадрыўнае атачэнне. Аднак новыя падыходы тады засталіся толькі на паперы: неўзабаве пачалася Другая сусветная.
Бамбардзіроўкі і артабстрэлы пераўтварылі ў суцэльныя руіны многія еўрапейскія гарады. Падыход да іх адраджэння быў розным. Недзе карпатліва аднаўлялася “ўсё як было” — хаця спецыялісты прызнаюць, што ў выніку можа атрымацца хіба макет помніка, які не з’яўляецца аб’ектам рэстаўрацыі. А недзе ствараліся новыя “ідэальныя гарады” — як, напрыклад, у Мінску.
Дарэчы, гэты падыход зусім не арыгінальны — па такім шляху меліся пайсці і, скажам, у цэнтры Лондана. Але там паўстала чыста капіталістычная праблема: уласнікі зямельных участкаў патрабавалі за іх дужа шмат грошай. Таму задума не ажыццявілася. У Савецкім Саюзе, натуральна, такой перашкоды не магло ўзнікнуць: як дзяржава вырашыла, так і зрабіла.
— Некаторыя навабуды ў цэнтры Мінска выразна канфліктуюць з гістарычным асяроддзем…
— Так, зірніце хаця б на будынак Інстытута крыміналістыкі або вялізны дом на Нямізе — радыкальны прыклад мадэрнізму 80-х. Не буду выказвацца пра іх архітэктурныя вартасці, але адзначу відавочнае: яны літаральна разрываюць тканку старога Мінска. Альбо той гмах, які груганом узвышаецца па-над Траецкім прадмесцем… Канешне, для нас гэта мусіць стаць добрым урокам: сучасных будынкаў, якія не сувымерныя гістарычнаму асяроддзю, паўставаць не павінна.
— За савецкім часам з’явілася шмат такіх дысанансных аб’ектаў. Але раз-пораз атрымліваліся і будынкі знакавыя — як той жа драматычны тэатр у Гродна, які стаў адным з сімвалаў горада…
— Так, гэта высакакласная архітэктура, і па-за межамі гістарычнага цэнтра ёй бы проста цаны не было. Але варта прыгадаць, што, каб збудаваць той тэатр, знеслі руіны кляштара бернардынак — неад’емнай часткі старога Гродна. А вось калі б пры выбары пляцоўкі трохі адступілі ўбок, мы маглі б мець і гэтую адметнасць, і выдатны прыклад архітэктуры савецкага мадэрнізму — а яна ў нас наогул вельмі якасная і пакуль яшчэ недаацэненая.
Гэта той самы выпадак, што і з гатэлем ля мінскага парку Горкага — калі добрая архітэктура прывяла да скажэння гістарычнага характару месца. Якасць архітэктурнага твора і захаванне спадчыны — гэта розныя велічыні. Не заўсёды яны ідуць рука аб руку.
— Аднак спалучацца яны павінны. Як жа гэтага дасягнуць?
— У чым найперш зацікаўлены кожны творца — у тым ліку і архітэктар? Вядома, у самарэалізацыі, у стварэнні чагосьці арыгінальнага і непаўторнага — свайго кшталту помніка свайму творчаму эга. І гэта цалкам нармальна, так яно і павінна быць! Але толькі па-за межамі гістарычных цэнтраў.
А ў гэтых межах дзяржаўная палітыка павінна накладаць пэўныя рэгламенты, якія творчасць абмяжоўваюць. Калі такая зорка, як Норман Форстэр, была запрошана збудаваць новы гмах у Варшаве, на стадыі праектавання выявілася, што ягоны чарговы шэдэўр трохі вышэйшы за ўсталяваны ў гістарычным цэнтры рэгламент. Таму спецыялісты сферы аховы спадчыны вынеслі вердыкт: нельга! Іначай ты сапсуеш ландшафт. І вось тагачаснаму архітэктару №1 у свеце давялося мяняць сваё рашэнне праз такія фармальныя, здавалася б, патрабаванні.
Невыпадкова архітэктараў і рэстаўратараў у некаторых краінах вучаць у розных ВНУ. Першых заахвочваюць тварыць, а другіх, наадварот, прызямляюць. Іх справа — па-рамесніцку нуднаватая: трэба вывучаць гістарычныя тэхналогіі, корпацца ў архівах… Спасцігаць характар старой забудовы. Бо галоўная задача не самавыявіцца, а гарманічна ўпісаць навабуд у гістарычны кантэкст. Не абавязкова імкнучыся аднавіць тое, што было да цябе.
— Аднак у нас багата адэптаў менавіта гэтага падыходу: датклівага аднаўлення “пад даўніну”. Можа, ёсць сэнс скарыстацца ім хаця б цяпер, па меры магчымасцей — на тых плошчах, дзе яшчэ не з’явіліся гмахі?
— Ведаеце, стылістычная рэканструкцыя была моднай у ХІХ стагоддзі. Сёння ж у прафесійным асяроддзі падыходы зусім іншыя: лічыцца, што разбураны аб’ект нельга аднаўляць, бо гэта фальсіфікацыя культурнай спадчыны. Выключэнні робяць толькі для тых помнікаў, якія маюць вялізнае гістарычнае або духоўнае значэнне, але ні ў якім разе не для шараговай забудовы. Калі яна страчаная — значыць, трэба будаваць нешта новае. Трэба гаварыць на архітэктурнай мове свайго часу, але пры гэтым захоўваючы гістарычны характар гарадской забудовы: вышыню, колер, матэрыялы…
— Сёння папулярны кампрамісны варыянт: не дакладнае аднаўленне, а прыгожая стылізацыя “пад даўніну”, якая ставіць перад сабо мэту стварыць пэўную атмасферу…
— Такая імітацыя — самы просты варыянт, які ў наш век спараджае нямала халтуры. Чаму? Бо зрабіць прыгожыя чарцяжы — гэта толькі палова справы. Іншая рэч — якасна іх увасобіць. А на гэтай стадыі зазвычай уключаецца эканамічны фактар — выбар больш танных варыянтаў. І ў выніку мы маем пластыкавыя шклопакеты, сучасную металадахоўку, пенапластавыя карнізы, шклопакеты, уцяпляльнікі… Стылістыка ХІХ стагоддзя ў спалучэнні з імі выклікае нездаровы эстэтычны дысананс.
На маю думку, калі ты хочаш зрабіць дыхтоўную стылізацыю, варта выкарыстоўваць і адпаведныя матэрыялы ды тэхналогіі. Паверце, вапнавая і акрылавая фарба выглядаюць па-рознаму — і, больш за тое, па-рознаму старэюць. У першым выпадку гэта здаецца рамантычным, а ў другім — папросту брыдкім. Да ўсяго дэталі — карнізы, дэкор… З гэтым у нас і наогул праблема. Варта толькі прыгледзецца — і паўсюль тваё вока адзначае розныя хібіны.
У большасці выпадкаў замест густоўнай стылізацыі “пад ХІХ стагоддзе” ў нас атрымліваецца нейкая няякасная тэатральная куліса родам яўна з ХХІ стагоддзя. Нашы гістарычныя цэнтры заслугоўваюць лепшага. Таму лічу, што замест гэтай гульні ў гістарызм мэтазгодней узводзіць сучасныя будынкі, выкарыстоўваючы сучасныя матэрыялы і тэхналогіі.
— Такая пазіцыя ўжо мае ўвасабленне ў прасторы. Не так даўно на мінскай Ракаўскай з’явіўся будынак, чыё вонкавае аблічча распрацавала ваша архітэктурная студыя…
— Так, ён распрацаваны разам з калегамі з “Мінскпраекта”. Мы ўзялі чынны ўдзел у фармаванні фасадных рашэнняў, навуковым кіраўніком быў файны малады архітэктар Раман Забела. Што цікава, на тэрыторыі колішняга хлебазавода будуць суседнічаць некалькі розных падыходаў да новага будаўніцтва ў гістарычным цэнтры, які прапануюць розныя аўтары. У тым ліку і тая самая стылізацыя пад мінулае — зусім побач з тым домам, да якога мы мелі дачыненне. Так што хутка з’явіцца добрая магчымасць параўнаць.
— Гэты дом ужо атрымаў перамогу на конкурсе сярод лепшых узораў новага будаўніцтва ў гістарычным асяроддзі. Але ўзнікае пытанне: наколькі ён гэтаму асяроддзю адпавядае? Нічога ж падобнага на тым месцы дакладна не было.
— Пачну здалёк. Каб адказаць на гэтыя закіды, мне давядзецца крыху занурыцца ў тэорыю. І найперш трэба вызначыць, як нам тое асяроддзе належыць захоўваць. Пытанне не з простых. Калі асобны аб’ект можна зафіксаваць у пэўным стане — лічы, музеефікаваць, — у выпадку з горадам гэта наўрад ці атрымаецца. Горад — жывы арганізм, які пастаянна развіваецца і змяняецца. Ён залежыць ад мноства фактараў: дэмаграфія, эканоміка, лад жыцця насельніцтва…
Як суаднесці патрэбы развіцця з захаваннем гістарычнага асяроддзя? Над гэтым пытаннем ламалі галаву многія светачы ўрбаністычнай думкі. І ў выніку яшчэ ў 80-я была прынятая метадалогія, якая акрэслівае падыходы да захавання гістарычных гарадоў. У “Вашынгтонскай хартыі” ІКАМОС эксперты з усяго свету адзначылі, што аб’ектам аховы з’яўляецца не сам горад з кожным сваім каменьчыкам, а яго гістарычны характар. Тады ж былі вызначаныя пяць галоўных параметраў: 1) планіровачная структура, 2) забудова (яе маштаб, высотнасць, традыцыйныя матэрыялы, колеры фасадаў і г.д.), 3) прапорцыі забудаваных і вольных тэрыторый, 4) панарамы і сілуэты, 5) функцыянальная адметнасць: ёсць гарады прамысловыя, ёсць універсітэцкія і г.д.
Адпаведна, перад тым як планаваць будоўлю, мы павінны вызначыць, у чым характар гэтага месца паводле гэтых пяці параметраў. І спланаваць развіццё тэрыторыі так, каб гэтую адметнасць не згубіць да канца, але пастарацца вярнуць. Калі б гэты падыход прымяняўся ў беларускай урбаністычнай практыцы, многія праблемы б нават не паўставалі.
Да прыкладу, возьмем такі параметр, як відавыя перспектывы. Традыцыйна забудова Верхняга горада была тэраснай — яна мела некалькі ўзроўняў, нібы ўздымаючыся ад Свіслачы ўгару. І гэта добра праглядалася з набярэжнай. Цяпер жа на пярэднім плане з’явіліся 3-4-павярховыя будынкі, якія адрэзалі палову панарамы.
— Аднак змены, як вы кажаце, немінучыя. Вось і з’яўленне ў тым месцы “барнай мілі” — а гутарка пра ўсім вядомую Зыбіцкую — для мегаполіса было непазбежным.
— Можна дапускаць пэўныя змены, але яны павінны быць кіраванымі і не прыводзіць да страты нейкіх гістарычна важных асаблівасцей. Не сумняюся, што ў дадзеным выпадку такі кампраміс быў магчымым.
— Але вернемся да камяніцы на Ракаўскай. Яна збудаваная з сучаснай клінкернай цэглы. Хіба гэта адпавядае даўніне?
— Мы дбайна вывучылі архітэктуру гэтай часткі горада і прыйшлі да высновы, што большасць дамоў тут былі менавіта з абліцовачнай цэглы розных адценняў. Таму і прапанавалі калегам з “Мінскапраекта” выкарыстаць такі прыём, прычым свядома ў сучасным прачытанні. Мы не хаваем, што гэта абсалютна новая архітэктура, не імкнёмся стварыць муляж гістарычнага помніка. Але і па маштабе, і па характары яна адпавядае гістарычнаму месцу.
— Даруйце, а як вы гэта вызначылі — што адпавядае?
— Мы выкарыстоўваем адмысловую метадалогію праектавання ў гістарычным асяроддзі. Першы яе этап — вывучэнне і аналіз кантэксту. Калі ёсць сфармаваная вуліца, ты мусіш уставіць у яе новы будынак такім чынам, каб гэтая “пломба” не вытыркалася і не надта брала на сябе ўвагу. Думаю, такі аналіз павінен папярэднічаць нават стадыі пошуку інвестара. Трэба адразу разлічыць, колькі квадратных кубаметраў гэтая пляцоўка зможа змясціць, каб навабуд не парушаў маштабы наваколля.
Другая чарга Нямігі — тыповы сумны прыклад на гэты конт. Спярша ў праекце прадугледжвалася адна пабудова, але потым ёй стала зацесна, пабудова спакваля пачала пашырацца, бы пухліна, палезла ў двары, запоўніўшы сабою ўсё ажно да Рэвалюцыйнай. Інвестары знаходзяць магчымасці давесці неабходнасць тых рашэнняў, якія ім выгадныя. Ясна, што ва ўсім свеце грошы імкнуцца ў цэнтр, бо там самая хуткая аддача. Але, каб гэта стрымліваць, і павінна быць жорсткая дзяржаўная палітыка рэгулявання.
— А ці ёсць надзея на тое, што псіхалогія заказчыка праз нейкі час зменіцца?
— Яна спакваля мяняецца: прынамсі, тыя заказчыкі, якія звяртаюцца да нас, просяць максімальна арганічна ўпісаць новы аб’ект у гістарычнае асяроддзе. Але агулам мушу вас расстроіць: любы інвестар найперш імкнецца зарабіць. У цэнтры Вены не так даўно таксама хацелі пабудаваць сучасны комплекс. Так будзе заўсёды, і менавіта таму нам патрэбная ясная і празрыстая палітыка рэгулявання новага будаўніцтва ў гістарычным асяроддзі. А яна прадугледжвае распрацаваную сістэму стандартаў, зафіксаваную на паперы метадалогію, парадак распрацоўкі і ўзгаднення такога кшталту дакументацыі. Павінна быць і грамадскае абмеркаванне, перад пачаткам будаўніцтва трэба выслухаць розныя пункты гледжання. Гараджане маюць права ведаць, у якім горадзе яны прачнуцца заўтра.
— У чым асаблівасць вашай метадалогіі?
— Зазвычай архітэктары праектуюць з сярэдзіны на фасад. Спярша ствараюць “начынку”, рупячыся, каб яна адпавядала ўсім патрабаванням і нарматывам, а потым ужо апранаюць яе ў “кашулю”. А потым выяўляецца, што гэтая кашуля не пасуе да нагавіцаў: новая даміна папросту не сувымерная навакольнаму гістарычнаму асяроддзю.
Сучасная метадалогія праектавання часта гэты кантэкст ігнаруе. Распрацоўваюць асобны фасад, не ўлічваючы тое, наколькі ён будзе суадносіцца з суседнімі — па маштабе, па колеры, па фактуры. І тое, што атрымліваецца ў выніку, становіцца неспадзяванкай для гараджан. Мы ж усімі сіламі імкнуліся гэтага пазбегнуць. Мы — рэстаўратары, таму адштурхоўваемся ад гістарычнага кантэксту, а не ад функцыяналу канкрэтнага будынка.
— Дарэчы, чаму абавязкова рэгенерацыя? Ёсць і такая думка: вольныя пляцы ў гістарычным цэнтры наогул пакінуць пустымі. Наколькі яна вам імпануе?
— Баюся, без новага будаўніцтва мы не зможам выканаць звышзадачу вяртання гістарычнага характару горада. Страты такія вялікія, што, каб напоўніць гэтую тэрыторыю жыццём, рэгенерацыя папросту неабходная. На маю думку, з’яўленне новых элементаў трэба вітаць, калі гэта прыводзіць да паляпшэння эстэтычнай якасці асяроддзя.
— У выпадку з той жа Ракаўскай з гэтым цяжка не пагадзіцца: колішнія задворкі пакрысе становяцца новым модным месцам…
— Тут трэба разумець, што ў гістарычных цэнтрах нашых гарадоў (а яны займаюць нейкі мізэрны працэнт ад агульнай іх плошчы) прыярытэтам павінна быць нават не задача развіцця тэрыторый, але захаванне гістарычнага характару. Менавіта яно мусіць стаць вызначальным прынцыпам урбаністычнай палітыкі. Пагатоў у тым жа Мінску гістарычны цэнтр зусім маленькі — прынамсі, у маштабах усяго горада. Давайце ж захаваем яго для нашчадкаў.
— Падобная праблема паўстае не толькі ў вялікіх гарадах, але і ў мястэчках, дзе літаральна на вачах знікае характэрная для іх забудова. Але там усё адбываецца праз беднасць: часцяком уласнікі могуць сабе дазволіць толькі самы танны рамонт…
— Насамрэч многія аспекты вялікіх выдаткаў не вымагаюць. Прыкладам, гэта тычыцца колеру фасадаў. Важная тут, зноў жа, правільная метадалогія. Павінны быць пэўныя стандарты: вось у гэтым мястэчку на гэтай вуліцы ўсе дамы маюць адпавядаць гэтым і гэтым патрабаванням. Прыкладам, у Расійскай імперыі ў ХІХ стагоддзі быў такі нарматыў: “угол кровли”. І паспрабуй ты яго парушыць!
Вось і цяпер трэба вызначыць і апісаць характар кожнага мястэчка, найбольш адметныя яго рысы. І сыходзячы з гэтага прапісаць, чаго нельга рабіць. Прыкладам, нельга ўплішчваць у старадаўнюю забудову вялізны шкляны супермаркет — ён адразу выклікае дысананс. Хочаш адкрыць сваю краму на гэтай вуліцы — дапасуй навабуд да сфармаванага вякамі атачэння. А калі не, то будуйся недзе наўзбоч ад цэнтра.
У сярэдзіне будынка — рабі што хочаш. Але тое, што бачаць іншыя, належыць не толькі табе. Таму будзь ласкавы адпавядаць!
— Аднак усё мястэчка не возьмеш пад ахову як комплексную культурную каштоўнасць…
— І не трэба. У нас ёсць сістэма ўзгаднення з органамі кіравання абсалютна ўсіх архітэктурных праектаў, а не толькі аб’ектаў спадчыны. Праўда, каб усё яно працавала належным чынам, патрэбныя кваліфікаваныя кадры на месцах, якія могуць прымаць правільныя рашэнні. А з гэтым, на жаль, праблема. Неяк гутарачы з галоўным архітэктарам адной з абласцей, я прапаноўваў свае ідэі, нейкую бясплатную кансультатыўную дапамогу. А той кажа: ведаеш, не да таго! У нас далёка не ў кожным раёне ёсць хаця б адзін архітэктар з вышэйшай адукацыяй.
Лічу, спецыялістам на месцах трэба даць гатовыя метадычкі — што і як належыць рабіць, як вызначаць горадабудаўнічую палітыку. Што можна, а што не. У прыватнасці, распрацаваць палітру традыцыйных для нашай местачковай забудовы колераў — каб не было гэтых фіялетавых і ружовых фасадаў, ад якіх ажно свярбіць уваччу. І, вядома, спыніць паступовы знос старых местачковых камянічак — хай сабе яны і не ўваходзяць у Дзяржспіс.
— Многім такія прапановы не спадабаюцца. Хтосьці дбае пра захаванне спадчыны, а хтосьці — пра рэчы паўсядзённыя…
— Разумееце, у горадабудаўніцтве, вялікім і малым, ёсць пастаяннае сутыкненне розных інтарэсаў. Для гэтага і патрэбнае рэгуляванне з боку дзяржавы. Яна мае прэрагатыву вызначаць тыя рэгламенты развіцця горада, якія гэтыя інтарэсы ўраўнаважваюць.
— А ці магчымы такі кампраміс у плане эстэтыкі? Бо архітэктура, як і наогул густы, — гэта ж заўсёды прадмет дыскусій.
— Твор сучаснай архітэктуры, які збудаваны ў чыстым полі, можна і сапраўды ацэньваць толькі суб’ектыўна. Яго інтэрпрэтацыі могуць быць самымі рознымі. І мы будзем доўга спрачацца, наколькі адэкватна аўтар матэрыялізаваў сваю задуму.
Абсалютна іншая карціна — калі мы перанясём гэты твор з заснежанага поля ў гістарычная асяроддзе. Тут аб’ектыўная ацэнка магчымая і патрэбная: наколькі гэты новы аб’ект дарэчны і на сваім месцы, наколькі ён адпавядае яго гістарычнаму характару? Ці не канфліктуе з асяроддзем? А калі так — тады далей дыскусію ўжо можна нават не весці.