Аднойчы напярэдадні майскага святкавання Дня Перамогі (гэты быў 2010 год) я зайшоў у майстэрню Тараса Мікалаевіча (яна размяшчалася ў нашым доме на вул. Сурганава, 42), каб павіншаваць яго са святам. У гэтай майстэрні я бываў часта, бо мы былі знаёмыя яшчэ з пачатку 70-х гадоў. На гэты раз мэта майго візіту — адна: паслухаць і запісаць расказ пра “яго вайну”, пра тое, як яна адбілася на яго лёсе — жыццёвым і творчым.
Перш чым пачаць размову пра “доўгія вёрсты вайны”, я паглядзеў у майстэрні ягоныя работы, зробленыя ў фарфоры, шамоце, каляровым шкле, крышталі. Многія з іх я бачыў і раней. Потым мы выпілі ў гонар Свята па чарцы. Паражняк уважліва паглядзеў на мяне і, разгладзіўшы сівую бараду, вымавіў з усмешкай: “А я ведаю, што ты думаеш. Хочаш запытацца пра вайну. Маю вайну. Здагадаўся? Здагадаўся... Ведаеш, вайна — гэта жахлівая рэч, самае вялікае ліха на зямлі. Хто прайшоў вайну — ведае гэта. Ведае, што “кроў людская — не вадзіца”, асабліва ў мясарубцы бітваў. Ведае, што такое штодзённы салёны пот. Што значыць згуба блізкіх сяброў-аднапалчан, што такое франтавое брацтва, афіцэрскі гонар і салдацкая стойкасць. Але вось якая рэч парадаксальная атрымліваецца. Іншым разам думаю: калі б не вайна, ці стаў бы я мастаком? Цяжка сказаць...”
Зараз я апускаю ўсе мае пытанні да суразмоўцы і выбудоўваю ягоны расказ у якасці цэльнага маналога.
“Крок наперад!”
...Я скончыў толькі 9 класаў. А вучыўся ў сяле Цярноўка на Кіеўшчыне. Бацька, першакласны майстар па паравых катлах, незадоўга да вайны вярнуўся з Троіца-Пячорскага лагера, што ў Комі АССР, дзе тры гады па паклёпе суседа адседзеў быццам бы за “антысавецкую агітацыю”. Мама — калгасніца, зарабляла працадні. Мой старэйшы брат Валодзя ў 1940-м з’ехаў на Далёкі Усход. Стаў мараком-падводнікам. Восенню 41-га ягоную часць кінулі на абарону Масквы. Дзесьці пад Валакаламскам ён і загінуў... Другі брат, Саша, да вайны служыў у Баранавічах, у зенітна-артылерыйскім палку. Амаль усю вайну прайшоў, але ў баі за Сандамірскі плацдарм у студзені 45-га быў паранены, трапіў у шпіталь, выжыў. Пасля вайны працаваў будаўніком. Памёр на радзіме ў 1992 годзе.
...Добра запомніў я першы дзень вайны. 21 чэрвеня ў суседнім сяле Папоўцы мы арганізавалі школьны вечар з нагоды завяршэння заняткаў. Ставілі спектакль “Гібель эскадры” па п’есе Карнейчука, дзе я афармляў сцэну, маляваў на дэкарацыях мора і караблі. Ужо тады ў мяне была цяга да малявання. На досвітку прыйшоў дахаты. Не паспеў задрамаць, як у сяло прыкаціла паўтаратонка па хлопцаў: трэба было тэрмінова выязджаць за 6 кіламетраў на калгаснае поле касіць канюшыну, пакуль не высахла раса. Пачалі касіць. Настрой вясёлы, бадзёры. І тут у небе пачулі гул самалётаў. Гул як гул, нічога дзіўнага: паблізу знаходзіўся аэрадром. Але самалёт так нізка ляцеў над зямлёй, што мы разгледзелі на ягоных крылах чорныя крыжы. І ніяк не маглі дацяміць, што ўсё гэта значыць... Пра самае горшае мы і падумаць не маглі. А ў 12 гадзін па сельскім рупары пачулі прамову Молатава...
Нас, школьнікаў, даставілі ў гарадок Смела, гэта ў 12 кіламетрах ад нашай вёскі. А адтуль пешшу мы рушылі ў бок Чаркасаў, каб па Дняпры дабрацца да Днепрапятроўска. Па дарозе заначавалі, а раніцай на пераправе праз мост нас заспела першая бамбёжка нямецкай авіяцыі. Відовішча, павінен сказаць, не з вясёлых. “Юнкерсы” пайшлі, пакідаючы пасля сябе трупы кароў, коней, авечак, свіней, якія павольна плылі па той рацэ, да сярэдзіны якой “рэдкая птушка даляціць”. На шчасце, усе людзі ацалелі. Словам, мы трапілі не ў вайсковую часць, як думалі, а ў нейкі калгас на ўборку пшаніцы. Уяўляеш наш стан: ідзе вайна, а мы маладыя, здаровыя, дужыя, пацеем пад сонцам невядома для чаго. Але хутка нас выклікалі ў райваенкамат. Кажуць, хто скончыў 10 класаў — крок наперад. Паедзеце ў Харкаў вучыцца ў авіятэхнічнае вучылішча. Астатнія — пакуль на месцы. “Крок наперад” зрабілі ўсяго шэсць чалавек, я — у іх ліку: прыйшлося схлусіць, што і я скончыў школу. Маўляў, атэстат згубіў па дарозе...
Так я стаў курсантам Харкаўскага авіяцыйнага тэхнічнага вучылішча. Усё змянілася нечакана: на досвітку 24 кастрычніка, перад самай здачай горада ворагу, нас разам з тэхнікай пагрузілі ў эшалоны і — у Сярэднюю Азію, у Фергану. І там да ліпеня 1942 года я перавучваўся “з самалётаў на пушкі” — займаўся ў артылерыйскім супрацьтанкавым вучылішчы. Напачатку верасня скончыў вучобу і прайшоў кароткатэрміновыя курсы Артылерыйскай Акадэміі Чырвонай Арміі імя Дзяржынскага, якая тады дыслацыравалася ў Самаркандзе.
Мой першы бой
Адбыўся ён ранкам 19 лістапада 1942 года под станіцай Клецкай на невялікім плацдарме ля Дона. На супрацьлеглым беразе ракі атабарыліся румыны і італьянцы. Ноччу мы акуратна пераправілі па лёдзе (ужо стаялі моцныя маразы) нашы 45-міліметровыя пушкі, так званыя саракапяткі. Танкі ж прайшлі праз Дон крыху вышэй, па пантонных мастах. У 8 гадзін пачалася наша артпадрыхтоўка. Быў хмарны дзень, на зямлі — сняжок. Варожая авіяцыя з-за нізкай воблачнасці не дзейнічала. Мы сходу ўварваліся ў варожыя траншэі і ў рукапашным баі зламалі супраціўленне. Было шмат трафеяў, але, галоўнае, з’явіўся прыўзняты настрой: мы, салагі, навучыліся біць ворага! Коратка кажучы, абарончая аперацыя Сталінградскай бітвы скончылася 18 лістапада. Гэта значыць, той першы бой адбыўся ў першы дзень пачатку стратэгічнай наступальнай аперацыі нашых Паўднёва-Заходняга і Данскога франтоў. Калі гэтыя франты аб’ядналіся ў раёне Калача, мая батарэя, заняўшы зручнае ўзвышша ля станіцы Пескаваткі, з чатырма супрацьтанкавымі “саракапяткамі” вяла бой супраць наступаючых варожых сярэдніх танкаў Т-3 і Т-4. Яны стралялі па нас брызантнымі (разрыўнымі) снарадамі, а я біў прамой наводкай трасіруючымі і тэрмітнымі... Спаліў два танкі. Памятаю, два фрыцы з люка падбітага Т-3 паспелі выскачыць... Адзін вокамгненна ўцёк, схаваўшыся ў чорным дыме пажарышча, другога я дастаў стрэлам — не паспеў ён адскочыць, так і застаўся вісець на разарванай танкавай гусеніцы. Канешне, былі страты і ў нас...
Хутка наш полк расфармавалі, а мяне кінулі ў самае пекла — непасрэдна на абарону Сталінградскага трактарнага завода, дзе нават у дні асады горада рабочыя ўмудраліся рамантаваць нашы Т-28 і Т-34... Лічы, гэта ўжо сэрца горада.
У самым пекле
У студзені 43-га ў раёне завода ішлі вельмі жорсткія вулічныя баі. Тут і адбыўся мой апошні бой — 25 студзеня 1943 года, літаральна за тыдзень да капітуляцыі паўднёвай групіроўкі войскаў 6-й арміі генерал-фельдмаршала Паўлюса. Нашы “трыццацьчацвёркі” атакавалі немцаў, што заселі ў завалах і траншэях, а мы ўслед за танкамі рухалі пушкі. Грукат выбухаў, пушачныя, кулямётныя і аўтаматныя стрэлы, дым, агонь, парахавы агар, гарачы попел... Словам, пекла, якое і не снілася Дантэ або Босху. На маіх вачах гіне мой таварыш — радавы Ваня Ткаліч: куля, мабыць, снайпера пацэліла яму прама ў лоб... А я іду наперад, камандую наводчыку: “Правей, 0,3! Лявей, 0,5! Агонь!” Самае страшэннае ў гэтай заварусе — мінамётны агонь. І сёння памятаю гэтыя непрыемныя гукі міны, якая ляціць: свіст і шамаценне. Калі міна свішча — праляціць міма, калі шамаціць — будзь напагатове: цябе, нягодніца, шукае... І сапраўды, адна міна прасвістала, разарвалася дзесьці ззаду. Другая прасвістала... А вось трэцяя зашамацела — і, памятаю, мяне імгненна агаломшыла думка: мая, зараза! У наступную хвіліну адчуў, што нібы праглынуў палаючы метал... Шыя, лоб, вуха, бакі — усё ў крыві. Побач у густым дыме бездапаможна кружляе падбітая “трыццацьчацвёрка”, мая пушка перакуленая, тры хлопцы з майго разліку забітыя...
Санітары зацягнулі мяне ў бліндаж. Спачатку падавалася, што я ранены ў рот. З цяжкасцю абапёрся на сценку бліндажа і толькі тады ўбачыў, што левая рука ўся чорная і звісае з пляча. І я яе зусім не адчуваю! Пад’ехала санітарная машына-паўтаратонка з раненымі, мяне паклалі туды, а боль — страшэнны і невыносны... Руку выдалялі пад мясцовым наркозам: я крычаў, мацюгаўся, буяніў, пакуль не пачуў голас: “Таварыш Арлоў, дайце лейтэнанту агульны наркоз...”
“Свой” Сталінград
Карацей кажучы, прывезлі ў Барысаглебск, у вайсковы шпіталь, потым эвакуіравалі ў Саратаў. Потым — у горад Чкалаў, апошні мой шпітальны прытулак. Тут у шпіталі №1624 мне зрабілі так званую рэампутацыю (пасля першай аперацыі рана ніяк не зажывала). Чатыры месяцы не мог падняцца з ложка, і толькі потым паступова стаў набываць чалавечы выгляд. У ліпені 1943 года, пераплыўшы раку Урал (прыкладна з паўкіламетра), адчуў сябе цалкам здаровым чалавекам, хоць і без рукі... А ў верасні даслаў дакументы ў Маскоўскі інстытут дэкаратыўнага і прыкладнога мастацтва, які тады знаходзіўся ў эвакуацыі ў Самаркандзе. Дарэчы, там, у гэтым горадзе, я пазнаёміўся з Віталём Цвіркам, з якім мы потым, ужо ў Беларусі, сталі блізкімі сябрамі. Правучыўшыся некалькі месяцаў, на пачатку 1944-га я разам з інстытутам вярнуўся ў Маскву.
Шэсць гадоў я знаходзіўся ў коле такіх цудоўных педагогаў, як Мухіна, Фаворскі, Дэйнека, Сокалаў-Скаля... Пасля абароны дыплома мяне накіравалі выкладчыкам у Львоўскі інстытут прыкладнога і дэкаратыўнага мастацтва, дзе, дарэчы, нейкі час маім студэнтам быў Саша Кішчанка. Потым атрымаў запрашэнне ў Беларускі тэатральна-мастацкі інстытут. З 1965 года жыву ў Беларусі — на маёй другой радзіме. Многа было ўсялякага ў жыцці: і трагічнага (страта жонкі і сына), і светлага, таму што менавіта тут я стаў сапраўдным мастаком. Але гэта ўжо іншая гісторыя...
А што тычыцца “свайго” Сталінграда, то яго я ніколі не забываў. Для мяне сталінградская зямля — святая. Што тут казаць? У 2003 годзе нават прысвяціў юбілейную вазу — да 60-годдзя разгрому нямецка-фашысцкіх войскаў пад Сталінградам. Яна была ўрачыста перададзена ў дар гораду-герою Валгаграду ад горада-героя Мінска. Мне як члену дэлегацыі і як аўтару твора было вельмі прыемна ўдзельнічаць у гэтай акцыі...
Барыс КРЭПАК