Клю­чы да “Але­сі”

№ 45 (1536) 07.11.2021 - 13.11.2021 г

Тра­ды­цый­на са­мая вя­лі­кая кан­ку­рэн­цыя на На­цы­яна­ль­най тэ­атра­ль­най прэ­міі — ся­род дра­ма­тыч­ных спек­так­ляў. Але не­за­леж­на ад вы­ні­каў бы­ва­юць па­праў­дзе зна­ка­выя твор­чыя пра­цы аб­лас­ных тэ­атраў, якія аб­мі­нуць рэ­цэн­зі­яй не­маг­чы­ма. Ме­на­ві­та та­кім спек­так­лем ака­за­ла­ся “Але­ся” Брэс­цка­га ака­дэ­міч­на­га тэ­атра дра­мы.

Апо­весць А.Куп­ры­на вы­кла­дзе­на ад пер­шай асо­бы. Ня­дзі­ва, што гэ­тая ака­ліч­насць у той ці іншай сту­пе­ні прад­угле­джвае спа­вя­да­ль­насць то­ну і на­ўпрост вя­дзе да ка­мер­най па­ста­ноў­кі з мі­ні­ма­ль­най ко­ль­кас­цю артыс­таў. У Санкт-Пе­цяр­бур­гскім тэ­атры “Пры­ту­лак ка­ме­ды­янта”, які ча­ты­ры га­ды та­му пры­язджаў да нас з гас­тро­ля­мі, спек­такль на­зы­ва­ецца “Але­ся. Гіс­то­рыя ка­хан­ня”. Ён раз­лі­ча­ны ўся­го на трох артыс­таў, але спа­лу­ча­ецца з кір­ма­шо­ва-ба­ла­ган­най ку­ль­ту­рай.

Брэс­цкая па­ста­ноў­ка, ува­соб­ле­ная га­лоў­ным рэ­жы­сё­рам тэ­атра Ці­ма­фе­ем Іль­еўскім па ўлас­най інсцэ­ні­роў­цы, — на­адва­рот, гус­та­на­се­ле­ная. І надзвы­чай па­этыч­ная, што ро­біць яшчэ бо­льш жор­сткім кан­флікт па­між вяс­коў­ца­мі і дзяў­чы­най з не­звы­чай­ны­мі здо­ль­нас­ця­мі, якую лі­чаць вя­дзь­мар­кай.

/i/content/pi/cult/876/18563/8_1.jpg

Псі­ха­ла­гіч­ная дра­ма раз­гор­тва­ецца на фо­не ма­са­вых фа­льк­лор­на-аб­ра­да­вых сцэн (му­зыч­нае афар­млен­не так­са­ма на­ле­жыць Ц.Іль­еўска­му) і тым са­мым шмат у чым пра­цяг­вае жанр “аб­ра­ду на сцэ­не”, рас­паў­сю­джа­ны ў бе­ла­рус­кім тэ­атра­ль­ным мас­тац­тве па­чат­ку ХХ ста­год­дзя. Што­сь­ці па­добнае бы­ло ўлас­ці­ва ад­на­му з ра­ней­шых спек­так­ляў Ц.Іль­еўска­га — “Фрэ­кен Жу­лі” па­вод­ле Аўгус­та Стрын­дбер­га. Жан­ра­вым азна­чэн­нем — “гу­ль­ня ў Іва­на­ву ноч” — рэ­жы­сёр пра­во­дзіў па­ра­ле­лі з на­шым Ку­пал­лем, інтым­ны апо­вед з тра­гіч­ным фі­на­лам ад­ця­няў на­род­ны­мі тан­ца­ва­ль­ны­мі сцэ­на­мі.

Раз­ві­ва­ючы зной­дзе­нае, “Але­ся” па ўсіх па­ра­мет­рах пе­ра­ўзы­хо­дзіць тыя зда­быт­кі. Праз на­род­ныя пес­ні да­ецца і не­пас­рэд­ная хра­на­ло­гія ад­люс­тра­ва­ных падзей, і зме­на гіс­та­рыч­ных эпох, праз якую прай­шлі бе­ла­ру­сы. Бо гу­чаць і най­бо­льш ста­ра­даў­нія пры­кла­ды ка­лян­дар­на-аб­ра­да­ва­га цык­лу, і бо­льш по­знія лі­рыч­ныя ме­ло­дыі, ня­гег­ла-за­ліх­вац­кія тан­цы пад гар­мо­нік. За­мест рас­паў­сю­джа­ных “лу­боч­ных” апра­цо­вак — імкнен­не да аўтэн­ты­кі. І што ве­ль­мі важ­на — спа­лу­чэн­не бе­ла­рус­кіх ры­саў з ты­мі, што быц­цам за­ма­ца­ва­лі­ся за іншы­мі на­ро­да­мі све­ту, по­шук тры­ва­лай агу­ль­на­ча­ла­ве­чай асно­вы на­цы­яна­ль­на­га. Не­вы­пад­ко­ва да жы­вых спе­ваў да­лу­ча­ецца, зноў-та­кі, жы­вы інстру­мен­та­рый: удар­ныя, што ча­сам вы­му­ша­юць уз­га­даць ледзь не афры­кан­скія тра­ды­цыі, вар­ган, што час­цей аса­цы­юец­ца з на­ро­да­мі По­ўна­чы, але вы­ка­рыс­тоў­ваў­ся і ў бе­ла­ру­саў. Му­зыч­най аркай уся­го спек­так­ля ста­но­віц­ца пес­ня вяс­но­ва­га свя­та Юр’я, дзе акцэн­ту­юцца сло­вы: “па­пра­сі клю­чы”, што ў фі­на­ле на­бы­ва­юць сім­ва­ліч­ны сэнс.

/i/content/pi/cult/876/18563/8_3.jpg

Сцэны са спектакля “Алеся”.

Да му­зы­кі да­да­ецца плас­ты­ка, доб­ра па­стаў­ле­ная Во­ль­гай Жук. Тут і по­бы­та­выя тан­цы, і амаль ша­ман­скія ско­кі-“кру­жэн­ні”. Па­ста­янныя пе­ра­клю­чэн­ні з аса­біс­та­га на ма­са­вае ўтва­ра­юць “по­лі­плас­то­васць” апо­ве­ду, ура­жан­не па­ра­ле­ль­на­га дзея­ння.

Раз­ам з тым, сле­дам за Куп­ры­ным рэ­жы­сёр па­збаў­ляе на­род­ныя ма­сы пры­ня­тай ра­ней “ла­кі­роў­кі”, зды­мае з іх німб адзі­на­га но­сь­бі­та ісці­ны. Па­ста­ноў­ка ад­люс­троў­вае аб­одва ба­кі ка­лек­тыў­най свя­до­мас­ці і пад­свя­до­мас­ці: ду­хоў­ныя глы­бі­ні, скан­цэн­тра­ва­ныя ў пе­сен­ным фа­льк­ло­ры, і псі­ха­ло­гію на­тоў­пу, ад­па­вед­ную фі­ла­соф­скім рас­пра­цоў­кам Кар­ла Юнга і яго па­сля­доў­ні­каў. Жан­ра­вая рас­шыф­роў­ка “Але­сі” як “па­лес­ка­га на­слан­ня” мае пад­вой­нае дно: на­слан­нем аказ­ва­юцца не “ча­ра­дзей­ствы” та­ямні­чых жы­ха­роў ляс­ной ха­ці­ны, а тое па­мут­нен­не роз­уму не­бла­гіх, зда­ва­ла­ся б, лю­дзей, што пе­ра­тва­рае іх у па­тэн­цый­ных за­бой­цаў. Спек­такль акрэс­лі­вае і пры­чы­ны та­го па­мут­нен­ня-на­слан­ня — вод­ка, што лі­ла­ся ра­кой у го­нар цар­коў­на­га свя­та, той Свя­той Тро­іцы, што сім­ва­лі­зуе еднасць. Пры­ват­ная лю­боў­ная гіс­то­рыя, што маг­ла б на­быць ме­лад­ра­ма­тыч­нае ад­цен­не, уз­рас­тае да ма­гут­най са­цы­яль­най тра­ге­дыі.

Сім­ва­ліч­ны­мі дэ­та­ля­мі пра­сяк­ну­та сцэ­наг­ра­фія Мі­ка­лая Па­лта­ра­кі. Без­ліч га­ры­зан­та­ль­на пад­ве­ша­ных жэр­да­чак аса­цы­юец­ца і з ня­хіт­рым вяс­ко­вым пло­там, што падзя­ляе пра­сто­ру на “маё” і “чу­жын­скае”, і з ра­ман­тыч­ны­мі, ды ве­ль­мі ня­ўту­ль­ны­мі, “не­дап­ра­ца­ва­ны­мі” арэ­ля­мі, на якіх не тое што ўзнес­ці­ся ў пад­ня­бес­се — утры­мац­ца не­маг­чы­ма. Жэр­дач­кі час­ця­ком зна­хо­дзяц­ца ў ру­ху, што да­дае міс­тыч­нас­ці агу­ль­най атмас­фе­ры. З імі цу­доў­на гар­ма­ні­ру­юць хіс­ткія дош­кі пад на­га­мі ге­ро­яў, што пе­ра­тва­ра­юцца ў баг­ну, дрыг­ву і ад­на­ча­со­ва на­гад­ва­юць пра та­кое ж хіс­ткае, ня­ўстой­лі­вае ста­но­віш­ча за­ка­ха­ных.

Ігра акцё­раў на­сы­ча­на та­кой энер­ге­ты­кай, што на­ват тых гле­да­чоў, хто доб­ра ве­дае сю­жэт, ледзь не тры га­дзі­ны тры­мае ў на­пру­жан­ні. Ма­ла­дая Дар’я Со­тні­ка­ва (Але­ся), доб­ра спрак­ты­ка­ва­ны, за­дзей­ні­ча­ны ў бо­ль­шас­ці брэс­цка­га рэ­пер­ту­ару Аляк­сей Шчар­ба­коў (Іван Ці­ма­фе­евіч), за­слу­жа­ная артыс­тка Бе­ла­ру­сі Та­ма­ра Ляў­чук (Ма­нуй­лі­ха) — пе­ра­ліч­ваць трэ­ба ўсіх, уклю­ча­ючы Сяр­гея Кан­дра­цю­ка ў эпі­за­дыч­най, ды та­кой яркай ро­лі Кан­тор­шчы­ка. Для кож­на­га ўдзел у гэ­тым спек­так­лі — яшчэ ад­на пры­ступ­ка ў пра­фе­сіі. Ні­якай “вам­пу­кі”, вы­раз­нае на­ту­ра­ль­нае маў­лен­не, на­ту­ра­ль­ныя сцэ­ніч­ныя па­во­дзі­ны — і ні це­ню на­ту­ра­ліз­му, то­ль­кі ўлас­на мас­тац­кае ўва­саб­лен­не.

Тыя ж ся­ля­не, з якіх рэ­жы­сёр па­чы­нае дзеян­не, уз­ні­ка­юць быц­цам з ні­адкуль, як ма­тэ­ры­ялі­за­ва­ная ту­ма­но­васць. І пе­ра­тва­ра­юцца ў ста­рое фо­та — у сі­ніх фар­бах, ад якіх па­ты­хае міс­ты­кай. Па­лес­кая лі­ха­ман­ка? І з-пад зга­да­ных до­шак, пры­ўзня­тых на драў­ля­ныя ко­лы, вы­паў­за­юць страш­ныя мас­кі-па­чва­ры. Міс­тыч­нае мя­жуе з рэ­аль­ным, па­між гэ­ты­мі све­та­мі ня­ма не­пе­ра­адо­ль­най пе­ра­шко­ды — яна ўзні­кае між лю­дзь­мі, ка­лі тыя па­чы­на­юць дзя­ліць на­ва­ко­ль­ных на са­бе пад­обных і іншых, “не та­кіх”.

Аўтар: Надзея БУНЦЭВІЧ
рэдактар аддзела газеты "Культура"