На хаў­ту­ры ма­ці ён па­тра­піць не змог…

На­су­пе­рак мер­ка­ван­ням мно­гіх, стан­цыя Ко­ла­са­ва не мае да Яку­ба Ко­ла­са ні­яка­га да­чы­нен­ня. Не­вя­ліч­кі фа­ль­ва­рак з та­кой на­звай з’явіў­ся за­доў­га да на­ра­джэн­ня кла­сі­ка і на­ўрад ці па­ўплы­ваў на яго­ны вы­бар псеў­да­ні­ма. Ад­нак увай­сці ў зман тут і сап­раў­ды про­ста — асаб­лі­ва ка­лі ўлі­чыць, што зу­сім бліз­ка ад­сюль Ко­ла­са­вы род­ныя пры­нё­ман­скія мясц­іны.

Але стан­цыю Ко­ла­са­ва Пяс­няр ка­лі дзе і пры­гад­ваў, дык зу­сім не доб­рым сло­вам. Яна ста­ла ўва­саб­лен­нем та­го падзе­лу, які спаз­на­лі бе­ла­рус­кія зем­лі — а раз­ам з імі і мно­гія сем’і. Сям’я зна­ка­мі­та­га, на той час ужо На­род­на­га па­эта не ста­ла тут вы­клю­чэн­нем.

Гэ­та сён­ня Ко­ла­са­ва — звы­чай­ная “да­чная” стан­цыя, ці­шы­ню якой па­ру­шае хі­ба бэм­цан­не вёд­раў з са­да­ві­ной. У між­ва­енны пе­ры­яд яе на­зва не зні­ка­ла са ста­ро­нак сус­вет­на­га дру­ку: яна бы­ла сап­раў­дным акном у Еўро­пу! Пра гэ­та там ця­пер, зда­ва­ла­ся б, ні­чо­га не на­гад­вае. Але пэў­ныя свед­чан­ні ўсё ж ёсць, і мы па­ста­ві­лі са­бе за мэ­ту іх знай­сці.

Ру­шым уз­доўж чы­гун­кі на ўсход. Ка­лі тро­хі за­глы­біц­ца ў лес не­дзе ў кі­ла­мет­ры ад пе­ро­на, там у гуш­ча­рах мож­на знай­сці за­рос­лыя пад­мур­кі дзвюх за­ста­ваў: са­вец­кай і поль­скай. Мес­ца я “ў тэ­орыі” ве­даў — дзя­ку­ючы руп­лі­вас­ці кра­язнаў­цаў, якія па­бы­ва­лі тут ку­ды ра­ней і апі­са­лі мар­шрут. Ды, пры­знац­ца, мы па­тра­ці­лі на по­шу­кі доб­рую га­дзі­ну.

Ме­на­ві­та тут зна­хо­дзіў­ся адзі­ны на бе­ла­рус­кіх зем­лях па­са­жыр­скі па­меж­ны пе­ра­ход — тон­кі лаз у жа­лез­най за­сло­не. Шлях з Мас­квы на За­хад пра­хо­дзіў ме­на­ві­та тут. Хто па ім то­ль­кі не пра­язджаў! Якія то­ль­кі зна­ка­мі­тас­ці не­рво­ва не ўгля­да­лі­ся ў пры­го­жыя ту­тэй­шыя ля­сы, ка­лі цяг­нік пры­тар­мож­ваў на “мя­жы сус­ве­таў”!

У іх лі­ку быў і Якуб Ко­лас. У 1935 го­дзе ён пра­мі­наў гэ­тыя мясц­іны па да­ро­зе ў Па­рыж, на між­на­род­ны кан­грэс пі­сь­мен­ні­каў. За­гад­чык фі­лі­яла “Мі­ка­ла­еўшчы­на” му­зея Яку­ба Ко­ла­са Яўген Ша­вель рас­па­вёў мне та­кі апок­рыф з бі­ягра­фіі кла­сі­ка. Маў­ляў, ска­рыс­таў­шы­ся ча­кан­нем, ён па­пра­сіў па­меж­ні­каў да­зво­ліць яму ўзлез­ці на вы­шку, каб ха­ця б у бі­нокль агле­дзець род­ныя мясц­іны.

Пра­ўда гэ­та ці не, на­ўрад ці сён­ня хто ска­жа. Але не вар­та сум­ня­вац­ца, што та­кое жа­дан­не зна­ка­мі­ты пі­сь­мен­нік меў. Ці ж не жарт: на ра­дзі­ме ён не бы­ваў ужо два дзе­ся­ці­год­дзі, ажно з ча­соў Пер­шай сус­вет­най! А пра тое, што для яго тая ма­лая ра­дзі­ма зна­чы­ла, на­ват і ка­заць не вы­па­дае. “Мой род­ны кут” для Ко­ла­са — не аб­страк­тны воб­раз.

Зра­зу­ме­ла, про­ста сес­ці на элек­трыч­ку ды пры­ехаць у Мі­ка­ла­еўшчы­ну з са­вец­ка­га Мін­ска “на ад­ве­дзі­ны” маг­чы­мас­ці та­ды не бы­ло. Ад­нак па­ру­кац­ца з бра­та­мі Ко­лас не мог, на­ват пры­клаў­шы ку­ды бо­ль­шыя на­ма­ган­ні. Ды і ня­цяж­ка са­бе ўя­віць, які б вы­нік меў бы та­кі ві­зіт: пі­сь­мен­нік з БССР пры­язджае ў пан­скую Поль­шчу! Гэ­та вы­клі­ка­ла б па­ўсюд­ныя пад­азрэн­ні — і да Ко­ла­са, які мае “сва­якоў за мя­жой”, і, ка­неш­не, да са­міх сва­якоў. Тым бо­лей пры­нам­сі адзін з іх — ма­лод­шы брат Мі­хась Міц­ке­віч — і так ужо быў на кеп­скім ра­хун­ку ва ўла­даў: як ра­шу­чы пра­ціў­нік па­ла­ні­за­цыі шко­лы. Што і пры­му­сі­ла на­стаў­ні­ка за­раб­ляць на жыц­цё про­стай ся­лян­скай пра­цай.

Не змя­ні­ла спра­ву на­ват ве­ль­мі сум­ная падзея: у 1929 го­дзе па­мер­ла ма­ці Пес­ня­ра — ча­ла­век, з якім у яго за­ўсё­ды бы­ла мен­та­ль­ная по­вязь. Ган­ну Мі­ка­ла­еўну па­ха­ва­лі на мо­гіл­ках Це­ра­бя­жы бліз Мі­ка­ла­еўшчы­ны. Зра­зу­ме­ла, на хаў­ту­ры саб­ра­лі­ся яе шмат­лі­кія на­шчад­кі ды бліз­кія сва­які. А вось Ко­лас ту­ды па­тра­піць не змог…

На­ве­даць сва­іх крэў­ных Якуб Ко­лас здо­леў то­ль­кі ў 1940-м. Ча­му не ад­ра­зу? Пэў­на, пры­чы­най та­му — той ад­мыс­ло­вы дзіў­на­ва­ты пра­пус­кны рэ­жым, які лад­ны час яшчэ існа­ваў ва ўз’ядна­най Бе­ла­ру­сі. Мя­жа там, па сут­нас­ці, за­ста­ва­ла­ся, і пе­ра­сек­чы яе бы­ло зу­сім не так про­ста, як ця­пер. Але ўрэш­це ў Ко­ла­са з’яві­ла­ся сур’ёзная на­го­да. У Мі­ка­ла­еўшчы­не зда­рыў­ся моц­ны па­жар, і кла­сік да­йшоў да са­мо­га Пан­ама­рэн­кі, каб ся­ля­не атры­ма­лі на­леж­ную да­па­мо­гу.

— Гэ­та то­ль­кі ка­жуць, ні­бы Ко­лас быў ску­па­ва­ты, — рас­па­вя­дае су­пра­цоў­ні­ца фі­лі­яла і пля­мен­ні­ца кла­сі­ка Соф’я Міц­ке­віч. — На­сам­рэч ён быў ве­ль­мі чу­лы да чу­жых па­трэб. Да­па­ма­гаў руб­лём і спра­вай як род­ным, так і амаль не­зна­ёмым.

У ко­ла­саў­скіх мясц­інах мне да­во­дзі­ла­ся бы­ваць шмат­ра­зо­ва. А вось у Це­ра­бя­жы да­сюль не трап­ляў ні­ко­лі. На­ват пра іх і не чуў. Ха­ця вяс­ко­вы па­гост на бе­ра­зе Нё­ма­на цал­кам мог бы стаць яшчэ ад­ным мес­цам лі­та­ра­тур­на­га па­лом­ніц­тва. Дый не дзі­ва — пад сціп­лы­мі по­мні­ка­мі роз­ных ча­соў тут спа­чы­ва­юць і ба­ць­кі Ко­ла­са, і зна­ка­мі­ты дзя­дзь­ка Антось, і мно­гія-мно­гія крэў­ныя. А рас­па­вес­ці пра кож­на­га з іх ці­ка­выя, са­ка­ві­тыя фак­ты, пра якія не пра­чы­та­еш у пад­руч­ні­ку, ахвот­на па­го­дзяц­ца на­шчад­кі — іх і да­сюль яшчэ ба­га­та жы­ве ў тых ва­ко­лі­цах.

Ад­на пра­бле­ма: сён­няш­ні стан мо­гі­лак. Вось і па­ха­ван­не ма­ці са­ма­стой­на знай­сці не ўда­ло­ся. Доб­ра, на да­па­мо­гу пры­йшла ўну­ча­тая пля­мен­ні­ца Ко­ла­са Га­лі­на Міц­ке­віч. Не­прык­мет­ная ма­гіл­ка лад­на аб­рас­ла тра­вою. Да­йсці да яе па­куль мож­на, але по­бач — не­пра­лаз­ныя джун­глі!

Мясц­овыя жы­ха­ры ка­жуць, што са­мі яны пры­вес­ці гэ­ты па­гост да ла­ду сіл не ма­юць: лю­дзі ж збо­ль­ша­га па­жы­лыя. На му­зей­ны фі­лі­ял, пэў­на, так­са­ма над­та раз­ліч­ваць не вы­па­дае. На­ват дзі­ву да­ешся, як яму ўда­ецца пад­трым­лі­ваць та­кі без­да­кор­ны па­ра­дак на ўсіх сва­іх аб’ектах — з яго­ны­мі-та сціп­лы­мі ча­ла­ве­чы­мі рэ­сур­са­мі. Асаб­лі­ва ка­лі ўлі­чыць, што кож­ны з іх — гэ­та на­ват не асоб­ны бу­ды­нак, а цэ­лы ся­дзіб­ны ком­плекс, дзе толь­кі ка­сь­ба ад­ымае шмат сіл. А ўся­го та­кіх ча­ты­ры!

Та­му на­шчад­кі Ко­ла­са ма­юць надзею на мясц­овыя ўла­ды. Зла­дзіў­шы на мо­гіл­ках доб­рую та­ла­ку, цал­кам мож­на бу­дзе ўклю­чыць іх у кар­ту ту­рыс­тыч­ных мясц­ін Стаў­бцоў­шчы­ны. Мо­жа, вар­та бы­ло б і да­лі­кат­на пад­на­віць не­ка­то­рыя по­мні­кі — і най­перш крыж, які вян­чаў ма­гі­лу ба­ць­кі Пес­ня­ра да ча­соў “ва­яўні­ча­га атэ­ізму”. Яны ўжо да­ўно пра­мі­ну­лі — а крыж не вяр­нуў­ся да­сюль.

Ба­ла­зе, і на­го­да хут­ка бу­дзе доб­рая: на на­ступ­ны год вы­па­дае 140-ы юбі­лей кла­сі­ка.