Ірына: Пэўна, ніколі раней не было, каб мы так доўга жылі дома і працавалі разам. Нашае жыццё — гэта несупынная дарога. Звычайна бывае як: я паехала ў Маскву, а Валодзя — у Кіеве...
Уладзімір: Або Іра паехала ў Талін, а я ў гэты час працую ў Кіеве. І перыяды расстання маглі доўжыцца па 8 — 9 месяцаў на год.
І.: Агулам, я палічыла, яны склалі недзе 18 гадоў!
— Даруйце, а колькі вы наогул разам?
І.: Ужо 35. Пра наш дзіўны саюз можна дакладна сказаць: гэта лёс.
— Аднак ёсць стэрэатып адносна творчых сем’яў: маўляў, уласныя амбіцыі не надта спрыяюць трывалым адносінам…
І.: Мы з Валодзем яшчэ на беразе дамовіліся: вызначылі тыя ўмовы нашага сямейнага жыцця, якія нават самай-самай творчай асобе не дазволена парушаць. Гэта працуе. І галоўнае, што мы абое цудоўна разумеем простую ісціну: чалавечае цяпло і ўзаемапаразуменне куды больш важныя за тыя ж амбіцыі.
У. : Пагатоў, амбіцыі — гэта наогул рэч вельмі слізкая.
— Але ж рэжысёр мае прафесійную дэфармацыю: на пляцоўцы ён прызвычайваецца камандаваць. Або вы пазнаёміліся перад тым, як стаць рэжысёрамі?
І.: Гэта яшчэ адна дзіўная гісторыя. Мы абое з юнацтва проста трызнілі тэатрам, а пра кіно нават не думалі. Але нас абоіх — дзяўчыну з Кобрына і хлопца з Маладзечна — на тэатральную рэжысуру не ўзялі. І мы сталі шукаць, куды можна прыбіцца, каб хаця б трохі наблізіцца да мары. Я паступіла на “завочку” на тэатразнаўства, а Валодзя — на рэжысуру народнага тэатра. Мы адвучыліся тры гады, ужо будавалі планы жыцця “ў святле рампы”… А тут падыходзіць Уладзімір Паўлавіч Забела, які ў Тэатральна-мастацкім кіраваў кіна- і тэлерэжысурай, і нечакана прапануе паступіць да яго на стацыянар. Вось так наш лёс і склаўся — за што мы гэтаму слыннаму выкладчыку вельмі ўдзячныя.
У.: Праўда, я не вытрымаў і на нейкі час сышоў у маладзечанскі тэатр. Нават Гамлета там паставіў — і сам жа яго сыграў, між іншым! А Ірына мне здорава дапамагла — як, зрэшты, заўсёды бывала. Амаль усе нашы работы — сумесныя, што б там ні было напісана ў цітрах.
І.: Калі я здымаю тэлесерыял — а там змена доўжыцца 14 гадзін у суткі, пасля чаго ты літаральна валішся з ног — часам адчуваецца вострая неабходнасць у чыімсьці свежым воку. І ў такія моманты я вельмі радая, што мой муж — рэжысёр.
— Ці не пераймаецеся вы, што дакументальнае кіно і серыялы — гэта зусім розныя вагавыя катэгорыі ў плане ахопу аўдыторыі?
І.: У Кіеве дакументальнае кіно таксама запатрабавана. Прэм’еры ладзяцца на вялікім экране і пры аншлагу. Я была ажно ў шоку, калі столькі знакамітасцяў прыйшло на фільм Валодзі пра ўкраінскія карані Малевіча. У нас у Мінску такой традыцыі, на жаль, няма. Добра, калі на фэст нехта раз на год выбіраецца.
— Беларускі ва ўсіх сэнсах слова серыял, якія займеў бы шалёны поспех — даўняя мара многіх. Наколькі яна ажыццяўляльная?
І.: Абсалютна ўпэўненая, што серыял на нацыянальным матэрыяле, які адлюстроўвае ментальнасць народа — проста стрэліць! Зразумела, калі яго зробіць таленавітая каманда.
У.: У нас з Ірынай ёсць даўняя мара зняць серыял паводле Караткевіча, чыімі творамі мы захапляемся ўжо столькі гадоў. Па якой менавіта кнізе? Гэта пакуль сакрэт.
— Ці складана працаваць для кінаіндустрыі розных краін? Наколькі межы ўплываюць на густы прадзюсараў і гледачоў?
У.: Як мы пераканаліся, розніца і сапраўды ёсць. Фільм, які добра прымаюць у Расіі, можа зусім “не спрацаваць” ва Украіне — і наадварот. Прычым гэта было яшчэ ў даволі спакойныя ў плане міждзяржаўных стасункаў часіны. Кожная краіна мае свой код, сваю ментальнасць, і табе трэба знайсці з яе гледачом агульную мову. Мы заўсёды стараліся быць гнуткімі, вучыліся наладжваць стасункі.
І.: Праца за мяжой вельмі загартоўвае. Спакваля мы назапасілі той каласальны досвед, які ніколі не спасцігнеш у тэорыі — напрыклад, як стасавацца з кіназоркамі. І наогул — кожнага разу ты нібы сканчаеш нейкі маленькі ўніверсітэт...
У.: Урэшце мы навучыліся адчуваць тое, што нас усіх аб’ядноўвае. І ўвасабляць у працах тое агульначалавечае, што праяўляецца ў нацыянальным.
І.: У нас столькі сяброў у розных краінах… Увесь час тэлефануюць то з Таліна, то з Кіева, запрашаюць у госці. Ведаем дакладна, што з голаду не памром! Для нас такія чалавечыя стасункі — самы лепшы падарунак Бога.
— Фільм “Код продкаў”, зняты ўкраінскай студыяй Fresh Production, — акурат пра тое, што аб’ядноўвае народы. Але вы гэты агульны назоўнік знаходзіце не на паверхні, а вельмі глыбока…
У.: Гэта бадай містычная гісторыя. Прыехаўшы працаваць у Кіеў, мы гулялі па горадзе — і раптам натрапілі на сеанс Параджанава “Цені забытых продкаў”. Пасля прагляду ў нас з’явілася натхненне таксама занурыцца ўглыб народнай культуры. І якім жа было маё здзіўленне, калі літаральна назаўтра прадзюсары закінулі мне ідэю зняць фільм пра фальклор, пра блізкасць беларускай і ўкраінскай народнай спадчыны! Сапраўднае шчасце, калі спалучаюцца розныя памкненні.
Мы задумалі фільм пра нашу сувязь з продкамі і адказнасць перад нашчадкамі. Героі стужкі Іван Кірчук і Каця Чылі — гэта не проста даследчыкі фальклору, але людзі, якія ўсведамляюць сваю грунтоўную місію ды імкнуцца захаваць тую архаічную мудрасць, тое хараство, якія няўмольна сыходзяць.
І неўзабаве праект быў прадстаўлены на пітчынгу ўкраінскага Міністэрства культуры. З першага разу ён не прайшоў, але мы праявілі настойлівасць, і на наступным пітчынгу атрымалі вельмі высокую адзнаку.
— То-бок, сістэма такая: ты прапануеш дзяржаве прафінансаваць твой праект, абараняеш яго перад экспертамі, і калі табе ўдаецца іх пераканаць у вартасцях фільма, прыступаеш да здымак?
У.: Прычым усё гэта адкрыта, любы ахвотны можа пабачыць трансляцыю пітчынгаў праз Інтэрнэт. Такая сістэма ўжо спраўдзіла сябе ва ўсёй Еўропе.
І.: Нам давялося заспець сапраўдны росквіт украінскага кіно, калі, не зважаючы на цяжкі эканамічны стан, дзяржава выдаткоўвала на яго вялікія грошы, і новыя стужкі запускаліся літаральна сотнямі. Цяпер, на жаль, гэтая падтрымка стала рэзка згортвацца.
— Уладзімір, што для вас важней у дакументальным кіно — мастацкасць або праўдзівасць?
У.: Мастацкія прыёмы — толькі нам у помач. Але не самамэта. У дакументальным кіно яны дапамагаюць данесці ідэю, пераканаўча распавесці гісторыю. А гэта — галоўная задача рэжысёра. Іначай які сэнс наогул нешта распавядаць?
Прывяду прыклад з “Хронікай Мінскага гета”. Пачаўшы працу над фільмам, мы сутыкнуліся з поўным бракам матэрыялаў: нацысты не надта ахвотна дакументавалі свае злачынствы. Хронікі няма, фотаздымкаў — усяго некалькі. І як тады адлюстраваць тыя падзеі? Мы знайшлі такі ход: распавялі пра іх як бы ад імя тых людзей, якія загінулі ў гета. Гэта чыста мастацкі прыём: акцёры чыталі падрыхтаваныя сцэнарыстам маналогі. Не думаю, што праўдзівасць тут пацярпела. Але сіла ўздзеяння шматкроць узрасла. Падчас некаторых паказаў людзі плакалі, я нават не разлічваў на такую моцную рэакцыю.
— Якія для вас крытэрыі добрага дакументальнага кіно?
У.: Яшчэ калі я вучыўся ў інстытуце, геніяльны тэатральны мастак Яўген Чамадураў казаў: “Сябры, у мастацтве ўсё вельмі проста: глядач павінен або плакаць, або смяяцца”. Таму крытэрый толькі адзін: ці выклікае гэта водгук, эмоцыю? Калі так, ты на правільным шляху.
І.: Мы практыкі, мы робім так, як інтуіцыя нам падказвае. Калі ты ўнутры працэсу, то не можаш абстрагавацца і патлумачыць, як яно ўсё робіцца. Гэта хутчэй справа крытыка. Калі я гляджу працы Валодзі (а я самы першы іх глядач і крытык), у мяне кожнага разу “злом мозга”. Ты заўважаеш, што засвоеныя намі ў студэнцтве прынцыпы кампазіцыі там парушаныя. Але ж атрымалася геніяльна!
У.: Ёсць пэўныя шаблоны пабудовы сюжэта, якія часта праяўляюцца ў прафесіянала ўжо механістычна. А бывае і наадварот — здаецца, у творы няма логікі. Але калі ты спрабуеш яе прыўнесці, усё прападае. Фільм становіцца нецікавым. Скажам, мой “Малевіч” кампазіцыйна не надта роўна выбудаваны. На фэсце ў Марыупалі адна маладая рэжысёрка шмат пыталася ў мяне пра тую “творчую кухню”: чаму так, а не гэтак. А я ў адказ мог хіба здумецца — бо і сам не ведаю, як яно ўсё адбываецца. Галоўнае, што адбываецца.
— Чуў такое выслоўе, што факты не павінны перашкаджаць драматургіі...
У.: Лічу, факты драматургіі толькі дапамагаюць. Калі ты глыбока асэнсаваў матэрыял, калі ён чапляе цябе самога, ты знойдзеш спосаб, як зачапіць і кагосьці іншага.
— Наколькі ваш грунтоўны падыход да справы спалучаецца з кінаіндустрыяй, якая жыве па зусім іншых законах?
І.: У гэтым плане мне даводзіцца цярпець болей за Валодзю — у дакументальным кіно прадзюсары даюць аўтару большую самастойнасць, ніж у тэлесерыялах.
— Можа, прадзюсар заўсёды мае рацыю?
І.: Мой досвед паказвае іншае. Калі для расійскага канала СТС я здымала “Татавы дочкі”, прадзюсары далі мне волю. І ў выніку атрымаўся мегапаспяховы праект. А калі прадзюсараы і ўсталёўваюць над табой жорсткі кантроль, вынік часта бывае сумным — у тым ліку і ў плане паказчыкаў. Хаця амаль усе мае серыялы былі даволі рэйтынгавымі — і "Паласатае шчасце", і "Паскораная дапамога", і ўкраінскія "Татачкі" ды "Адмарожаныя"...
У: Гэта хваравітая тэма і для дакументальнага кіно, асабліва ў Маскве. Калі ў кагосьці з нейкай нагоды з’яўляецца адчуванне, нібы ён лепей за цябе разумее тваю справу, дабра чакаць не выпадае.
— Ці часта даводзіцца праз гэта адмаўляцца ад прапановаў?
І.: Так, вядома! Звычайна гэта адбываецца, калі ты разумееш, што гаворыш з прадзюсарам на розных мовах. Скажам, мне нецікава рабіць серыялы-адаптацыі — калі купляецца нейкі паспяховы замежны праект і перарабляецца на постсавецкі капыл. Бывае, ад мяне патрабуюць паўтараць нават ракурсы і манеру здымак — хаця яна састарэлая, і можна зрабіць куды лепей. А калі праект у плане творчым табе зусім нецікавы, лепей адмовіцца.
У.: У дакументальным кіно таксама не хочацца паўтарацца. Заўсёды карціць рабіць нешта новае, не разумеючы цалкам, што з гэтага атрымаецца.
— Але ж для прадзюсара гэта рызыка: раптам атрымаецца нешта не тое…
У.: Натуральна, рызыка. Як жа іначай!
І.: Але мне здаецца, што Валодзю пашанцавала. Гэта вялікае шчасце, калі прадзюсар табе давярае. І ў выніку атрымліваюцца добрыя работы — той жа “Код продкаў”, спрадзюсаваны ўкраінцамі Алегам Шчарбінам і Юліяй Чарняўскай, або фільмы студыі Уладзіміра Бокуна, які стаў прапаноўваць нам адзін цікавы праект за іншым. Здымалі сёлета пра тэатральныя дынастыі — што для нас, зацятых тэатралаў, было асабліва прыемна. Гэтыя стасункі з таленавітымі людзьмі — адно з самых прыемных уражанняў года.
У.: А зусім нядаўна нам давялося адкрыць для сябе новую Беларусь, пра якую мы наогул не ведалі. У гімназіі Крупак мы здымалі фільм “263 ночы” — пра выратаванні з гета, а ў знакамітай Слуцкай гімназіі — стужку пра знакамітага астранома Вітольда Цэраскага з цыкла “100 імён Беларусі”. Здавалася б, правінцыя, але… Якія там неверагодныя людзі! Якія разумныя дзеці, які магутны яны маюць унутраны “стрыжань”, якія правільныя ўстаноўкі на жыццё! І якія натхнёныя і адданыя настаўнікі, што дазвання сябе аддаюць справе — стомленыя, але вочы гараць!
І.: Бачачы гэтых дзетак у маленькіх гарадах, ты разумееш, які патэнцыял мае наша краіна. Якія цудоўныя розумы і чыстыя душы ў яе жыхароў!
У.: Дакументальнае кіно дае табе ўнікальныя магчымасці стасавацца з цудоўнымі людзьмі. Вось за што я люблю сваю прафесію.
— Паколькі пара цяпер святочная, запытаю пра навагоднія пажаданні — і сабе, і іншым.
І.: Будзе здорава, калі ў нас застанецца магчымасць працаваць на радзіме, і не давядзецца зноў кудысьці ехаць. Тым больш, за той год, які нам пашчасціла пражыць у Беларусі, мы яшчэ больш палюбілі сваю краіну ды яе жыхароў.
У.: Жадаю, каб ва ўсіх людзей у Беларусі была магчымасць сябе рэалізаваць — у той сферы, якая ім блізкая. Лічу, гэта самае галоўнае.