Аляксандр ЯФРЭМАЎ, народны артыст Беларусі, тэатральны і кінарэжысёр, мастацкі кіраўнік Тэатра-студыі кінаакцёра:
— Я з велізарным піетэтам і павагай стаўлюся да тэмы Вялікай Айчыннай вайны ў мастацтве, да тых людзей, калектываў, хто яе падымае. І ў нашы дні яна, як ніколі раней, мае патрэбу ў падтрымцы — і творцамі, і гледачамі, і, вядома, дзяржаўнай машынай. Перамогу над фашызмам савецкага народа, а, значыць, і беларускага таксама, сёння хочуць адабраць. Горка чуць, што дзе-нідзе ў Еўропе, як, зрэшты, і ў іншым цывілізаваным свеце цяпер усё часцей раздаюцца галасы, што ставяць пад сумнеў прыярытэт Чырвонай арміі ў разгроме фашызму. Ды і не ў прыярытэце справа, Бог з ім. Такімі, з дазволу сказаць “сумневамі» нівеліруецца тая кроў, тыя пакуты, смерці, якімі заплаціў савецкі народ, змагаючыся з карычневай чумой. І Перамогу гэтую трэба адстойваць усімі магчымымі і немагчымымі спосабамі, у тым ліку з дапамогай тэатральнага мастацтва. Мне падабаюцца ўсе п’есы аб той вайне Аляксея Дударава, я вялікі прыхільнік яго таленту. А калі ўспамінаю аб пастаноўках, што прысвечаны тэме Вялікай Айчыннай вайны, адразу на розум прыходзяць два спектаклі маскоўскіх труп - “Да пабачэння, хлопчыкі!” Тэатра імя Ленінскага камсамола і “...А зоры тут ціхія” Тэатра на Таганцы. Ашаламляльнае ўражанне на мяне зрабіў спектакль “Не мой”, пастаўлены Аляксандрам Гарцуевым паводле аповесці Алеся Адамовіча “Нямко” ў Нацыянальным акадэмічным тэатры імя Янкі Купалы. Абсалютна заслужана ён быў уганараваны шматлікімі ўзнагародамі. У мінулым годзе наш тэатр выпусціў псіхалагічную драму “Фальшывая нота” ў маёй пастаноўцы, яна распавядае пра падзеі, якія мелі месца падчас Другой сусветнай. Тым самым і мы ўнеслі сваю лепту ў пантэон памяці пра яе…
Аляксандра БУТАР, кінарэжысёр:
— Я, напэўна, напамяць ведаю савецкую ваенную кінакласіку, якую глядзела шмат разоў і абавязкова буду яшчэ пераглядаць - “...А зоры тут ціхія”, “У бой ідуць адны “старыя”, “Ляцяць жураўлі”, “Балада пра салдата”... А з апошняга, што мне запомнілася, — выдатны фільм Міхаіла Пташука “Знак бяды”, але гэтай карціне таксама больш за трыццаць гадоў. Сучасныя стужкі мне катэгарычна не падабаюцца. Гэта нейкія камп’ютарныя цацкі, а не кіно. Ні павагі да мінулага ў іх не бачу, ні спагады, ні перажыванняў. Мяне проста бесіць такое стаўленне да несмяротнай тэмы. Так, хтосьці скажа, што тое пакаленне рэжысёраў само было абпалена вайной, а сёй-той і сам ваяваў, таму і фільмы ў іх атрымліваліся сапраўдныя. Ну дык калі тая трагедыя ў вас не баліць, не здымайце! Я за абсалютную сумленнасць у мастацтве!
Валерый ШКАРУБА, мастак:
— Адной з самых трагічных, што пранізвае сэрца, карцін для мяне з’яўляецца “Фашыст праляцеў” Аркадзя Пластова — з яе забітым пастушком, сабакам, які вые ля цела ўслед самалёту... “За што, за што, за якія грахі?” — кожны раз я пытаюся ў сябе, бачачы палатно або ўспамінаючы пра яго. Адна справа — бой, бітва салдат. А тут... Маленькі, безабаронны чалавечак, што секунду назад быў і вось яго ўжо няма... Яркi, выразны твор Аляксандра Дейнекi “Абарона Севастопаля”, дзе i паказана прэлюдыя рукапашнай сутычкі. У Гелія Коржава “Паранены” — гэта нешта вышэй майго разумення: партрэт салдата, — быццам фатаграфія на пашпарт, — са зраненым тварам, адным вокам, а цэлае глядзіць кудысьці ў вечнасць... Многія і многія беларускія мастакі прысвяцілі свае работы тэме Вялікай Айчыннай вайны, тыя ж Уладзімір Сухаверкаў, Валянцін Волкаў, Іван Ахрэмчык... Асабняком для мяне стаіць серыя Міхаіла Савіцкага — вельмі дакументальная, дзе ён адлюстраваў увесь жах канцлагераў. Яна мне блізкая яшчэ і таму, што мой бацька быў вязнем такога лагера смерці. І наогул я лічу, вайну мастакам і трэба было паказваць толькі так — без прыўкрас, не рэтушуючы, ніякіх купальшчыц у ваеннай форме. Так, як яе апісаў Васіль Быкаў…
Віктар ШНІП, празаік, паэт, галоўны рэдактар выдавецтва “Мастацкая літаратура”:
— Мне заўсёды больш падабалася вобразная паэзія, а калі гэта тычыцца вершаў пра Вялікую Айчынную вайну, то радкі, напоўненыя патрыятычным настроем, у якіх, што называецца, “няўзброеным слыхам” адчувалася ўпэўненасць у заўтрашнім дні, стала быць, упэўненасць у Перамозе. Гэта значыць, хутчэй аптымістычныя творы, што ўвайшлі ў гісторыю савецкай і постсавецкай паэзіі, творы, у якіх адлюстроўвалася бязлітасная праўда вайны праз яе кроў і слёзы. Да такіх духаўздымных я адношу свае любімыя — паэму “Васіль Цёркін” Аляксандра Твардоўскага і верш Пімена Панчанкі “Герой”:
Злосна сказаў: “Уставай, пяхота!
Мы не на пляжы, а на вайне”.
І лёг на змяіныя скруткі дроту.
І дзвесце салдацкіх запыленых ботаў
Прайшлі па яго спіне.
Не ён, а другія ішлі ў атаку,
Гранаты кідалі ў бліндажы,
Калолі фрыцаў, палілі танкі
І сцяг перамогі ўзнімалі ранкам
На заваёваным рубяжы.
А ён свае косці з іржавых калючак
Сваімі рукамі без стогну аддзёр,
Зваліўся на травы, і стала балюча
І травам, і росам, і ветрам гаючым,
Што прыляцелі з валдайскіх азёр.
Віктар МАРЦІНОВІЧ, пісьменнік:
— У мяне тры любімыя аўтары, чые творы я лічу эталоннымі ў жанры ваеннай прозы. Нядобра, вядома, іх расстаўляць па месцах, але першым я ўсё ж назаву Васіля Быкава. Якую яго кнігу, прысвечаную Вялікай Айчыннай вайне, ні вазьмі, яна — шэдэўр. “Сотнікаў”, “Знак бяды”, “Мёртвым не баліць”, “Круглянскі мост”, “Альпійская балада”... Можна яшчэ доўга і доўга пералічваць. Я ўвесь час перачытваю Васіля Уладзіміравіча і кожны раз у мяне валасы пачынаюць варушыцца на галаве, настолькі яго творы энергетычна магутныя. Гэта тая праўда смерці, акопнай вайны, жаху вайны, што да Быкава мала дзе сустракалася ў савецкай прозе — у сілу зразумела якіх прычын. Ды Быкава з поўнай на тое падставай можна назваць і адным з родапачынальнікаў ваеннай прозы. Ён пісаў пра вайну, вычышчаную ад ідэалогіі, пра яе сутнасць, пра маленькіх яе герояў і пра тых, хто не змог вытрымаць выпрабаванне фашызмам. Наогул, я лічу Васіля Уладзіміравіча адным з найбуйнейшых экзістэнцыяльных пісьменнікаў XX стагоддзя.
Алесь Адамовіч — недаацэнены радзімай геній. Напісаная ў суаўтарстве страшная аповесць “Я з вогненнай вёскі” аб гібелі ў мясасечцы вайны беларускіх вёсак; “Карнікі, або Жыццяпіс гіпербарэйцаў” — яшчэ адзін жахлівы дакумент тых дзён; “Хатынская аповесць», якая, магчыма, стала фарматворны ў літаратуры пра Хатынь... Пра вайну Алесь Міхайлавіч пісаў сапраўды крывёй, прытым пісаў... свабодна, без рамак, не азіраючыся на цэнзараў.
І Сяргей Смірноў, які раскрыў вочы цэламу пакаленню на тое, што на самой справе адбывалася ў Брэсцкай крэпасці. Сяргей Сяргеевіч зрабіў многае і многае і для літаратуры пра вайну, і для гісторыі пра яе.
Тры аўтары, кожны з іх у рэальнасці сутыкнуўся з Вялікай Айчыннай вайной — хто ў большай, хто ў меншай ступені, хто пры адных абставінах, хто пры іншых. Але ўсе яны наяве даведаліся, што такое вайна. І ўсе тры сталі ў шэрагу першаадкрывальнікаў яе ў савецкай мастацкай літаратуры.
Іна АФАНАСЬЕВА, спявачка:
— Для беларусаў песні аб Вялікай Айчыннай вайне гэта, вядома, нешта асаблівае, памятаючы пра тое, колькі нашых суайчыннікаў засталіся на яе франтах і загінулі на акупаваных тэрыторыях, колькі лёсаў было паламана. І, дзякуй Богу, што маё пакаленне таксама захоўвае памяць аб той трагедыі і аб той Перамозе. Песні пра Вялікую Айчынную вайну заўсёды са мной, а не толькі тады, калі мы кожны год 22 чэрвеня ўспамінаем загінулых, а таксама святкуем Дзень незалежнасці Рэспублікі Беларусь і Дзень Перамогі. І ў мой рэпертуар уваходзяць такія творы, як, напрыклад, песня “Лірычная”: яна пра тое, што ніякія войны не могуць разлучыць закаханыя сэрцы. Магу бясконца пераслухоўваць песні Марка Бернэса, Леаніда Уцёсава, Уладзіміра Трошына, Клаўдзіі Шульжэнка пра тыя гады і выпрабаваннi. Незабыўны цыкл франтавых песень у выкананні Людмілы Маркаўны Гурчанка. У Юрыя Антонава ёсць цудоўныя кампазіцыі, што вярэдзяць душу — “Снегіры” і “Макі” (я іх, дарэчы, таксама спяваю ў святочных канцэртах). А як можна не ўспомніць “Песняроў” — з пранізлівай праграмай “Праз усю вайну” і песняй “Кожны чацвёрты”?! Сапраўды, Вялікая драма нарадзіла Вялікія музычныя творы…