Галасы прыроды і людзей
Музыка чулліва адгукалася найперш на эмацыйны настрой, бо гэтаму віду мастацтваў уласціва ўздзейнічаць менавіта на сэрца. Спачатку, вядома, былі малыя формы. Ствараліся песні — той жа “Чарнобыльскі лёс” Уладзіміра Будніка на словы Мікалая Мятліцкага. Бо гэта адзін з самых мабільных жанраў. Сярод найбольш удалых прыкладаў — песня “Што прынесла хмара?” Валянціны Сярых на верш Эдзі Агняцвет, якую выконвала Надзея Мікуліч. Скажаце, “жаночая творчасць”, ды яшчэ “ў трэцяй ступені”? Але гэта невыпадкова. Хто, як не жанчыны, прычым незалежна ад наяўнасці ці адсутнасці ўласных дзяцей, маглі лепей за іншых адчуць і перадаць усю горыч матчынага сэрца? “Хлопчык бегаў шчаслівы, / Ён дажджынкі збіраў. / Срэбра кропляў маўклівых / На далонях трымаў…” — светлы, амаль імпрэсіяністычны пачатак гісторыі раптам абарочваўся трагедыяй: тая хмара аказвалася Чарнобыльскай. Слухаючы спевы Надзеі Мікуліч, немагчыма было стрымацца: на вачах выступалі слёзы...
Чарнобыльская тэма практычна адразу знайшла ўвасабленне ў інструментальных творах. Тыя далёка не заўсёды мелі “падказкі” ў назве, але іх змест гаворыў сам за сябе. Вось, да прыкладу, музыка для габоя і магнітафоннай стужкі Сяргея Бельцюкова. Створаная ў 1989 годзе, яна зрабіла ўражанне выбуху бомбы. Не, сама музыка была даволі ціхай: саліраваў габой, тэмбр якога ў беларускай музыцы здаўна асацыяваўся з народнай дудкай, а потым на яго фоне чуліся гукі цымбалаў — у запісу. І гэты “прывід” не проста інструмента, а нашага нацыянальнага сімвала вымушаў як мага больш уважліва ўслухоўвацца ў тую прыгажосць, што можа знікнуць з-за наступстваў катастрофы.
Дарэчы, “услухоўваліся” не толькі беларусы. Кампазітар, які на той час яшчэ вучыўся ў асістэнтуры-стажыроўцы нашай Акадэміі музыкі, даслаў свой твор на адбор да Міжнароднага фестывалю, які ладзіла Асацыяцыя сучаснай музыкі з цэнтрам у Амстэрдаме. У савецкія часы патрапіць са сваёй творчасцю ў замежжа можна было выключна “праз Маскву”, дзе рабілі папярэдні “адсеў”. Але гэта была ўжо перабудова, і Бельцюкоў, мінуючы пасярэднікаў, зрабіў усё самастойна. У выніку яго п’еса была ўключана ў праграму “Сусветных дзён музыкі”, што праходзілі ў Осла ў 1990-м. А “бомбай” стала тое, што журы, пераглядзеўшы безліч дасланых партытур, на гэты найпрэстыжны форум музычнага авангарда абрала творы ўсяго трох савецкіх кампазітараў: сусветна знакамітых Альфрэда Шнітке, Гія Канчэлі і нашага тады яшчэ нікому невядомага Сяргея Бельцюкова. У яго музыцы не было нейкіх прынцыпова новых адкрыццяў, невядомых дагэтуль у свеце. А была ўласцівая нашаму мастацтву шчырасць, памножаная на балючую для нас і актуальную для ўсяго света тэму. Так Чарнобыль, пры ўсім трагізме падзей, вымусіў звярнуць увагу еўрапейцаў на беларускую музыку.
У тым жа 1989-м Уладзімір Кур’ян, які ўзначальвае музычную частку Нацыянальнага акадэмічнага тэатра імя Янкі Купалы, напісаў для народнага аркестра п’есу з самай, здавалася б, звыклай назвай — “Жураўліная песня Палесся”. Сапраўды, чаго-чаго, а тых “жураўліна-палескіх” песень у нас было шмат, пачынаючы з шэдэўра Ігара Лучанка на верш Алеся Ставера “Жураўлі на Палессе ляцяць”. Але ў Кур’яна атрымалася штосьці зусім іншае. Спадзяемся на кранальную песеннасць — а тут нейкі незразумелы клёкат. І ў той самы момант, калі мы ўжо не чакаем больш нічога, узнікае самотны голас дудкі. Вось яна, мелодыя ў сярэдзіне трохчасткавай формы! Ажно не — усяго толькі кароткі матыў. І ніякай рэпрызы для раўнавагі. Бо гэта не толькі жураўліная, а яшчэ і лебядзіная, развітальная песня тых земляў, што засталіся ў зона адчужэння Чарнобыльскай АЭС.
Падобныя творы былі працягам так званай “экалагічнай музыкі”, шырока развітай у заходнім мастацтве другой паловы ХХ стагоддзя, а з 1960 — 1970-х распаўсюджанай і ў Прыбалтыцы. Мастацтва заклікала да захавання навакольнай прыгажосці, неад’емнай часткай якой была жывая прырода. Творы “дыхалі” настальгіяй, у іх шукалася новая музычная прыгажосць, заснаваная не адно на меладычнай лініі, што перадае інтанацыі чалавечай размовы, а на ўласна гукавай атмасферы з нейкімі новымі тэмбравымі фарбамі — галасамі прыроды. Усё гэта перагукалася з трыпціхам Аляксандра Фралянкова, пазней выстаўленым у фае Беларускага саюза кампазітараў, дзе змясцілася мастацкая галерэя. Відарысы начной вёскі былі выкананы амаль манахромна — у цёмных карычнева-чорных танах. Але зблізу былі бачны фігуркі людзей і жывёл, пракрэсленыя-надрапаныя цвіком. Містыка пачыналася, калі паціху адыходзіш ад палатна: выявы знікалі ў цемры, і сэрца ахінаў жудасны горыч. А яшчэ большы жах адчуваўся з таго, што вёска памірае, “сціраецца” з зямлі літаральна на тваіх вачах, і ты — быццам саўдзельнік.
Па законах фізікі
Акрамя тэмы знікнення прыгажосці-прыроды-жыцця, Чарнобыль адлюстроўваўся ў музыцы праз тыя працэсы, што адбываюцца ў атамным рэактары. У 1990 годзе адразу двое беларускіх кампазітараў незалежна адзін ад другога знайшлі гэтаму аналаг у музычнай драматургіі.
Сімфанічная паэма Вячаслава Кузняцова “Цэзій-137” для 67 выканаўцаў і магнітафоннай стужкі і больш камерны па складзе “Стронцый-90” Сяргея Бельцюкова будаваліся прыблізна аднолькава. Усё пачыналася з адной ноты, якая потым абрастала далучэннем усё новых гукаў і гэткага іх “броўнаўскага руху”. Калі гучанне дасягала неверагоднай па моцы кульмінацыі, наступала рэзкая цішыня — і пасля такой паўзы ўсё паўтаралася, толькі ў зваротным кірунку: ад кульмінацыі да заціхання. Звычайная люстэркавая форма набывала новыя семантычныя абрысы, быццам імітуючы працэс ядзернай рэакцыі і яе сцішвання, затухання.
Паэма В.Кузняцова была дапоўнена яшчэ некаторымі эфектамі. На прэм’еры ў сталічнай філармоніі музыканты змяшчаліся не толькі на сцэне, але і ўверсе ў ложах. Таму слухачы ў партэры адчувалі сябе быццам унутры жудаснай гукавай атакі. А фінальнае ўключэнне стужкі з апрацаваным харавым запісам увогуле прыводзіла ў стан душэўнага разладу — быццам гэта галасы загінуўшых, што даносяцца з іншага свету. Мурашы па скуры!
Другі згаданы твор, “Стронцый-90” С.Бельцюкова для інструментальнага ансамбля, гучаў не толькі ў нас. Праз дзесяцігоддзе, у 2000-м, кампазітар паказаў яго на знакавым у галіне сучаснай музыкі Міжнародным фестывалі “Варшаўская восень”.
Дый замежныя аўтары пачалі прапаноўваць нам свае творы “атамнай” тэматыкі. На адзін з нашых першых Міжнародных фестываляў сучаснай камернай музыкі, што ў пачатку 1990-х ладзілі Беларускі саюз кампазітараў і Асацыяцыя сучаснай музыкі пры ім, была даслана загадкавая партытура са Швецыі. Назва — “Да сонца”, а нічога сонечнага ў музыцы няма. Струнны квартэт, ад якога ўсе чакаюць кантылены і дыялогу інструментаў, выдае нейкі ледзь чутны “шоргат”. Можа, выявіць змест дапаможа эпіграф? Каб зрабіць пераклад, давялося перакапаць не адзін слоўнік: інтэрнэту ў нас тады не было, а там кожнае слова было напісана на іншай мове. Пераклалі — здзівіліся яшчэ больш. Бо атрымаўся слоган: “Хто не з намі, той супраць нас”. Усё стала зразумела толькі тады, калі прыехаў сам аўтар. Ён патлумачыў, што імкнуўся абраць твор, найбольш блізкі беларусам, якія перажылі чарнобыльскія наступствы. Аказалася, ягоная кампазіцыя стваралася да колішняга еўрапейскага абмеркавання будаўніцтва атамнай электрастанцыі. Ціхая музыка? Авангард? Але ж аўтар распавёў, што і сапраўды гучаў квартэт, усе моўчкі слухалі, а потым спакойна і цывілізавана, не пераходзячы на абвінавачванні ў той ці іншы бок, абмяркоўвалі довады “за” і “супраць”.
Як частка космасу і філасофіі сусвету
Паступова прыйшло ўспрыняцце Чарнобылю ў кантэксце не адно беларускай гісторыі, але і скрозь напластаванні стагоддзяў, як працяг суадносін чалавека і сусветнага космасу, як вечнае пытанне выбару, што паўстае перад чалавечым сумленнем, як філасофскі разгорт архетыповых сітуацый і характараў. Гэта быў трэці этап лагічна адбудаванага шляху спазнання таго, што адбылося: ад непасрэднай эмацыйнай рэакцыі да жадання зразумець, як тое магчыма з аб’ектыўнага пункту гледжання, і, нарэшце, да адасобленага погляду “зверху”, суцішэння болю малітвай і верай ва ўсё лепшае.
1991 год быў азнаменаваны дзясятай сімфоніяй Фёдара Пыталева “Чорная быль”. Яна шмат у чым стала працягам маральна-этычных пошукаў кампазітара: размова ў музыцы ішла пра духоўны Чарнобыль, які і спарадзіў рэальны. Адным з выхадаў бачылася вера — не столькі ўласна царкоўная, колькі той унутраны чалавечы стрыжань, што дае сілы выстаяць і падтрымаць іншых.
У творчасці Сяргея Бельцюкова, які часцей за іншых звяртаўся да Чарнобыльскай тэматыкі, з’явілася інструментальная кампазіцыя “Крэда”, што перакладаецца як “Верую”: у 1996-м гэты твор для камернага аркестра выконваўся на Міжнародным фестывалі ў Англіі.
Шматгадовае супрацоўніцтва Дзмітрыя Далгалёва з паэтам-чарнобыльцам Уладзімірам Пецюкевічам, якое ўзбагаціла беларускую культуру мноствам цудоўных песень, у тым ліку балад, прывяло да стварэння араторыі “Зорка Палын” для саліста, хору, чытальніка і сімфанічнага аркестра. Кампазітара найперш натхніў верш “Малітва”, пазней пакладзены ў аснову адной з частак цыкла. Напісаная да 16-годдзя з дня аварыі, араторыя ўпершыню была выканана салістамі і капэлай “Санорус” пад кіраўніцтвам яе заснавальніка Аляксея Шута.
А ў 2006-м, да 20-й гадавіны, узнік Чарнобыльскі рэквіем на кананічны лацінскі тэкст. Яго аўтарам зноў выступіў неаднойчы згаданы Сяргей Бельцюкоў. Прэм’ера адбылася праз год на яго аўтарскім канцэрце ў Беларускай дзяржаўнай філармоніі. І… на гэтым было пастаўлена пакуль шматкроп’е: музыка саступіла месца той аналітыцы, якую могуць даць іншыя віды мастацтва.