— Скажыце, ці было атрыманне медаля Францыска Скарыны для вас нечаканасцю?
— Маю кандыдатуру на ўзнагароду прапанаваў Беларускі саюз музычных дзеячаў, дакументы рыхтаваў Цэнтр дадатковай адукацыі дзяцей і моладзі “Ветразь”. Медаль не даецца за нейкае пэўнае дасягненне, хутчэй па сукупнасці заслуг.
— Ці памятаеце вы танцавальныя вечарыны з дзяцінства?
— Я нарадзіўся ў 1951-м годзе ў вёсцы Целяпуны Мазырскага раёна. Зараз яна ўжо ў складзе Мазыра. Недалёка ёсць вёска Козенкі, і я жартую, што яе назвалі ў мой гонар. Але там людзей з маім прозвішчам ужо няма. А маё знаёмства з народнымі танцамі адбылося на вяселлях маіх старэйшых братоў і сястры. Там танчылі ўсе: і моладзь, і людзі сталага веку, і жанчыны, і мужчыны. Калі вяселле было ўлетку, танцавалі на вуліцы і ў двары, а зімой — у хаце, якую спецыяльна для гэтага наймалі. У нас любілі хуткія танцы — Лявоніху, Барыню, Сербіянку і асабліва польку. На вяселлях яе танцавалі шмат разоў. Сярод больш павольных, умераных танцаў памятаю Кракавяк, “Падыспан”, Карапет… Памятаю таксама, што скакалі і праз палкі. А павольным танцам быў вальс. Так што я назіраў танцы разнастайныя і па кампазіцыі, і па лексіцы, і па выканаўчым складзе. Танцам акампанавала, як у нас казалі, “духавая музыка” — ансамбль з кларнета, трубы, вялікага барабана і “вялікай трубы”. У нас да гэтага складу далучалася і скрыпка. Гэты ж ансамбль іграў на танцавальных вечарынах падчас прастольных святаў, дзе я таксама бываў.
— З якога года вы пачалі запісваць танцы ў экспедыцыях?
— У 1974 — 1978 гадах я вучыўся ў Маскоўскім інстытуце культуры. Выкладчыца, Клаўдзія Пятроўна Макарава, адразу скіравала мяне на даследчую работу, у тым ліку на збор матэрыялу “ў полі”. Ездзіў я пераважна па Беларусі. Рабіў рукапісныя нататкі, бо апаратуры для запісу відэаматэрыялаў тады яшчэ не меў. Першая камера ў мяне з’явілася ў 1988 годзе, галандская. Зараз у мяне велізарны архіў, у якім налічваецца больш за 1,5 тысячы адзінак відэазапісаў беларускіх аўтэнтычных танцаў, зробленых ва ўсіх рэгіёнах Беларусі. Архіў я патроху апрацоўваю, паралельна займаючыся іншымі справамі: фестывалямі, разнастайнымі праектамі, выкладчыцкай дзейнасцю.
— Сярод гарадскіх аматараў традыцыйных танцаў не спыняюцца дыскусіі, як жа даўней рухаліся ў танцы: ці то плаўна, каб не стаміцца за ўсю вечарынку, ці то хутка, каб аж ногі гудзелі. Рассудзіце, калі ласка, гэту спрэчку.
— Па-першае, я вельмі рады, што паўстае столькі моладзевых танцавальных ініцыятыў. І галоўнае, што гэтая ініцыятыва ідзе знізу, а не зверху, як раней, калі яна не надта ўспрымалася. А што тычыцца вашага пытання, то тут проста трэба ведаць, як праходзілі вясковыя танцавальныя вечарыны. Яны ладзіліся такім чынам, каб хуткія і павольныя танцы чаргаваліся, каб можна было і спрыт паказаць, і адпачынак сабе даць. Аднак, моладзь больш любіла хуткія танцы. Мне ў экспедыцыях старэйшыя жанчыны расказвалі, як яны танчылі ў маладосці: “Мы жыва танцавалі, вельмі хутка. А польку як урэжам, дык сем сарочак трэба збегаць памяняць за вечар”. Нездарма ў нас польку называюць шалёным танцам. Танцы ж умеранага і павольнага тэмпаў выконваліся больш стрымана, далікатна, з годнасцю. Так што, мяркую, сучасным гарадскім выканаўцам народных танцаў трэба не спрачацца, а знайсці тую гармонію, якая панавала ў свой час на вясковых вечарынах.
— А як наконт іншых праяў традыцыйнай танцавальнай манеры, стасункаў у танцавальнай пары?
— Сёння ў танцы хлопец пачынае ад патыліцы да пятак нешта шукаць у дзяўчыны на спіне. А старэйшыя жанчыны кажуць: “Мая спіна не гармонік, каб на ёй іграць”. Была вельмі вялікая самапавага ў дзяўчат, яны стваралі такую аўру нейкай таямнічасці, што хлопец і сам сабе не дазваляў разбэшчанасці. Бабулі кажуць: “Хлопец трымаў мяне культурна”.
Я назіраю за танцорамі, часта яны ці то нахіляюцца адно да аднаго праз увесь танец, ці то адкідаюцца назад. А спіна ўвесь танец павінна быць роўнай, у натуральнай паставе! Нахіл нефізіялагічны, праз нейкі час такога танца будзе хворая спіна. Можна нахіліцца, каб эмацыйна прытупнуць, паказаць настрой і прадэманстраваць пэўны характар, галоўнае — жывот на каленку не класці. Яшчэ часам танчаць на выпрастаных нагах. Усё ж у беларускіх танцах ногі павінны быць прысагнутыя, а крокі нешырокія.
— Ці моцныя рэгіянальныя адрозненні беларускіх танцаў?
— Шматгадовы вопыт палявой работы ва ўсіх рэгіёнах Беларусі дазваляе мне сцвярджаць, што сапраўды моцныя. У першую чаргу гэта тычыцца танцаў абрадавага пласта. Абрадавы фальклор трывала замацаваны за пэўнай мясцовасцю і не мігрыруе. Узоры абрадавага фальклору, у тым ліку і танцавальнага, не пераймаюцца іншымі супольнасцямі. Яны або існуюць менавіта ў тым выглядзе, які прыняты ў дадзенай мясцовасці, або проста знікаюць, калі па тых ці іншых прычынах разбураюцца ўмовы існавання самой супольнасці. Так атрымліваецца перш за ўсё з прычыны перасялення людзей у іншыя культурныя арэолы, дзе мясцовае насельніцтва мае свае абрадавыя нормы і не прымае нормы перасяленцаў. Як тут не ўспомніць хаця б наступствы Чарнобыльскай трагедыі!
Зусім па-іншаму жыве пазаабрадавы фальклор, у тым ліку пазаабрадавыя танцы. Яны адносяцца да групы міграцыйных і свабодна “ходзяць” па розных тэрыторыях. Гэта тыя формы народнай культуры, якія людзі розных мясцовасцяў і нават розных народаў ахвотна пераймаюць адзін у аднаго, так бы мовіць, абменьваюцца мастацкімі здабыткамі. І ў той жа час адзін і той жа танец у розных лакальных традыцыях набывае арыгінальную афарбоўку, непаўторны мясцовы каларыт. Полькі, кракавякі, падэспані і вялікая колькасць іншых пазаабрадавых танцаў у розных месцах танцуюцца па-рознаму, утвараючы мноства варыянтаў аднаго танца. Гэта тычыцца і кампазіцыі, і лексікі, і пластыкі, і дынамікі твораў. Таму менавіта пазаабрадавыя танцы ўтвараюць тое варыянтнае адзінства, якое цэментуе агульнасць беларускай танцавальнай культуры і ў многім вызначае яе адметнасць і самабытнасць.
— Вы шмат вучыце зацікаўленную моладзь, аматараў. А як наконт прафесійнай адукацыі?
— На жаль, беларускія традыцыйныя танцы ў нас нідзе не выкладаюць як асобны прадмет. Кафедра харэаграфіі ва Універсітэце культуры (кіраўнік Святлана Гуткоўская) мае чатыры кірункі: эстрадны танец, бальны танец, народны танец і сучасная харэаграфія. У межах накірунка “народны танец” вывучаюць танцы народаў свету, і зусім няшмат гадзін адведзена беларускім, і то не народным, а сцэнічным, дзе любую музыку дай — і будзе так званы беларускі танец. А на кафедры этналогіі і фальклору (кіраўнік Вячаслаў Калацэй), дзе якраз існуе прафесійная цікавасць менавіта да аўтэнтычнай народнай культуры беларусаў, увесь час скарачаюць гадзіны. Становішча, на жаль, сумнае.
Алена ЛЯШКЕВІЧ, супрацоўніца Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі
Фота аўтара