У ролі прафесійнага дылетанта

№ 31 (1418) 03.08.2019 - 10.08.2019 г

“Усё тое, што мы называем культурай, шмат у чым філасофія”
У самы разгар вакацыяў мы вырашылі даць чытачам “К” спажыву для роздуму і заахвоціць іх адшукваць глыбінныя сэнсы нават у самых звыклых рэчах. Кандыдат філасофскіх навук Павел БАРКОЎСКІ перакананы, што кожны работнік культуры ў той ці іншай меры датычны да філасофіі — нават калі ён гэтага не ўсведамляе.

/i/content/pi/cult/756/16367/17.JPG— Уласна, вынаходніцтва культуры — гэта ўжо філасофскі акт, — сцявярджае ён. — Бо калі чалавек проста стварае тое, што яму падабаецца і прыносіць задавальненне самім актам творчасці, ён не будзе лічыць гэта культурай. Культура — гэта калі пад тваё дзеянне падведзеныя пэўныя ідэі.

— А ці даўно з’явілася гэтае паняцце ў яго сучасным разуменні?

— Зусім нядаўна, недзе на мяжы XVIII і XIX стагоддзяў. На хвалі Асветніцтва і рамантызму ў Францыі і Германіі паўстала ўяўленне, што ёсць такая спецыфічная сфера дзейнасці, якую можна называць культурай. Але тут жа з’явіліся пытанні: што мы вызначаем як творчасць у форме культуры, што мы лічым каштоўным творчым актам? Гэта пытанні філасофскія, і адказы на іх неадназначныя: усё залежыць ад таго, якія базавыя сэнсы мы прызнаем найбольш важнымі. Ёсць наіўна-бытавыя вызначэнні таго, што “культурна”, а што не. Але ў філасофскім плане ўсё выглядае значна складаней. Скажам, у сучасным мастацтве могуць быць рэчы, зусім “некультурныя” ў разуменні абывацеля. Але ў якасці мастацкага выказвання яны набываюць іншы сэнс.

Калі пачынаеш з гэтым разбірацца, становіцца ясна: усё тое, што мы разумеем пад культурай — гэта шмат у чым філасофія. Гэта наша ўяўленне пра каштоўнасці, сэнсы, наша разуменне, што ёсць прыгожым, а што пачварным. І, адпаведна, катэгорыі эстэтыкі або логікі. Урэшце ты прыходзіш да высновы: менавіта філасофія вызначае разуменне культуры, усведамляем мы гэта ці не.

— Сучасны філосаф — хто ён?

— Пытанне не з простых. У свой час грэкі вызначылі філасофію, як царыцу навук, як фундаментальную аснову, на якой будуюцца веды чалавека пра свет. І так заставалася доўгі час. Пазней філасофію сталі звязваць з дамінуючай у грамадстве ідэалогіяй. Дарэчы, гэта пачалося не на савецкім этапе, а яшчэ ў эпоху Асветніцтва. Філасофію пачалі ўспрымаць як комплекс ідэй і ўяўленняў, з дапамогай якіх мы аналізуем “правільнасць” грамадскага ладу. Так, у марксісцкім тлумачэнні ад філасофіі залежыць тое, як мы будзем гэты свет ператвараць. Калі мы падзяляем яго па лініі матэрыяльны — ідэальны, гэта пацягне за сабой пэўныя дзеянні. Але калі не, то і дзеянні нашы набываюць цалкам іншы характар.

Сучасны ж філосаф знаходзіцца ў парадаксальным становішчы, і ў гэтым — слабасць яго пазіцыі. Філасофія сёння ўжо не можа без іроніі ставіцца да сябе як да царыцы навук і мець ідэалагічны пафас — прынамсі, калі яна не хоча ператварыцца ў прафанацыю або імітацыю самой сябе. Яна вымушаная лічыцца з тым, што яе выказванні неадназначныя. Гэта значыць, філосаф не ў стане даць пэўныя адказы нават на тыя пытанні, якія здаюцца простымі. Бо ён бачыць кантэкст значна шырэй, чым звычайныя людзі.

Усведамляючы кантэкстуальнасць і абмежаванасць ўласнай пазіцыі, філосаф імкнецца знайсці баланс паміж мовай навуковай і, скажам так, літаратурнай. І праз гэта таксама трапляе ў няпэўную пазіцыю. Ёсць тыя, хто настойвае на блізкасці філасофіі да дакладных навук. Тады яе разумеюць як дысцыпліну досыць пэўную. Іншыя зыходзяць з таго, што філасофія ёсць наборам удалых метафар, з дапамогай якіх толькі і можна “ўхапіць” перамены ў сучасным свеце. Тады яна становіцца бліжэй да літаратуры.

Такім чынам, філосафу даводзіцца быць усюды і нідзе адначасова. Яму складана заняць выразную прафесійную пазіцыю. І менавіта таму філосафа сёння можна назваць прафесійным дылетантам. Будучы прафесіяналам у сферы мыслення, ён пры гэтым вымушаны пераходзіць на іншую, больш простую мову, самахоць становячыся дылетантам.

— Але ж вы — прафесіянал, мяркуючы хаця б па навуковай ступені.

— Так, у нашых ВНУ ёсць шэраг філасофскіх факультэтаў. Іх выпускнікі, несумненна, маюць дачыненне да філасофіі, але ці можна называць іх усіх філосафамі — пытанне адкрытае. Мы ж адрозніваем мастака ад настаўніка малявання, ці не так? Не ўсе, хто мае веды ў нейкай галіне, могуць рухаць яе наперад. Шанцаў нечага дасягнуць у іх, напэўна, больш, але гарантый няма. Так, філасофія ўваходзіць у абавязковы навучальны курс. Ды што з таго? Ці спрыяе гэта вырашэнню філасофскіх задач грамадства?

— Цяпер модна складаць карты. А філасофская карта Беларусі як бы выглядала? Маю на ўвазе месцы, дзе працуюць людзі, дзе ёсць ці былі школы, выдаюцца кнігі…

— Актуальная філасофская карта Беларусі выглядае не так квяціста, як хацелася б. Людзі, якія валодаюць філасофіяй на ўзроўні спецыяльнай мовы, ёсць усюды, дзе ёсць універсітэты і гуманітарныя каледжы. Але калі адкінуць гэтую адукацыйную частку, то бачыш, што публічная філасофія сканцэнтравана ў адным месцы — Мінску. А вось рэгіёны бадай не маюць сваіх мысляроў, або калі яны ёсць, дык вядомыя хіба на ўзроўні вузкага кола аднадумцаў.

Раней можна было казаць, што цэнтры філасофскай думкі ствараюцца вакол універсітэцкіх кафедраў. Яшчэ ў савецкі перыяд інстытуцыйная прыналежнасць і сапраўды нешта значыла. Але і з набыткаў таго часу ў Беларусі вылучыць можна, пэўна, хіба Мінскую школу метадалогіі навукі пад кіраўніцтвам Вячаслава Сямёнавіча Сцёпіна (1970 — 1980-я гады). Пры гэтым, паралельна існавалі напаўмаргінальныя фігуры — такія, як Кім Хадзееў, якога цяпер раскручваюць як інтэлектуала сакратычнага тыпу.

— Калі казаць пра цэнтралізацыю… У нас быў цудоўны прыклад мысляра — Фларыян Бохвіц, які ці не ўсё жыццё пражыў у сваім невялічкім маёнтку бліз Ляхавічаў, але пры гэтым займеў немалую вядомасць.

— Хочацца верыць, філасофія зноў распаўсюдзіцца па карце Беларусі. Патэнцыял для гэтага ёсць, але ўсведамленне значнасці публічнай фігуры філосафа прыходзіць вельмі павольна. Філасофію ў нас гатовыя разумець як частку адукацыі і светапогляду, але мысляра па-ранейшаму не бачаць як асобу, здатную расстаўляць акцэнты, пазначаць балючыя кропкі грамадскага жыцця. А ў Заходняй Еўропе так адбываецца даўно: у Францыі, напрыклад, філосаф можа весці папулярныя перадачы на радыё і тэлебачанні. Прывяду ў прыклад Фуко або Дэлёза. На Захадзе мысляр — публічны чалавек, да чыёй пазіцыі прыслухоўваюцца, бо яна дазваляе зразумець, што і як нам патрэбна мяняць у нашым жыцці. Але ў нас меркаванне філосафа пакуль ніяк не ўплывае на грамадскія працэсы.

— Што павінен рабіць беларускі філосаф, каб яго меркаванні былі пачутыя грамадствам?

— Пытанні не з простых. Каго з філосафаў у нас сапраўды ведаюць, хто запатрабаваны ў якасці мысляра ў грамадстве? Адзін з самых вядомых — канешне ж, Валянцін Акудовіч, і можна спытаць: чаму гэта так? Бо ён — акурат той мысляр, які балансуе паміж філасофіяй і літаратурай. Чаму яго вобраз “Мяне няма”, — то бок, выява адсутнасці інтэлектуала як моцнай пазіцыі ў грамадстве — стаў цікавым публіцы?

— Не толькі ў літаратуры, але і ў мастацтве вобразнае мысленне мастака ўсё больш спалучаецца з філасофскім.

— Безумоўна, сучаснае мастацтва матывуе творцу быць у пэўнай меры філосафам. Скажам, той жа “Чорны квадрат” прагучаў толькі ў абрамленні адпаведнага маніфесту, канцэптаў, тлумачэння. Мастак па-ранейшаму спрабуе асэнсаваць свет праз вобразы, але адначасова вымушаны больш актыўна рэфлексаваць: разумець, што ён робіць, чаму выкарыстоўвае менавіта такія формы, каб выявіць свае ідэі. Такім чынам, ён становіцца калі не крытыкам, то, прынамсі, інтэрпрэтатарам сваёй творчасці, даючы падказкі гледачу. Без гэтага яго практыка застанецца незразумелай.

А ў іншым выпадку мастак займае прынцыповую філасофскую пазіцыю і ператвараецца ў мысляра, які выкарыстоўвае не толькі фарбы, але і слова. У мінулым гэта былі такія майстры, як Язэп Драздовіч, Марк Шагал і Эль Лісіцкі. Калі казаць пра нашых сучаснікаў, можна прыгадаць “Колер Беларусi” Міхала Анемпадыстава. Гэта прыклад таго, як творца звязвае сваё бачанне з канцэптуальным поглядам на свет. З аднаго боку, Міхал успрымае каларыстыку Беларусі як мастак і дызайнер, з другога — ён доўгі час займаўся колеразнаўствам і яго культуралагічным аспектам, уплывам колераў на культуру. Такога плану канцэптуальная праца прыводзіць мастака ў філасофію і характарызуе яго як мысляра.

Сучаснае мастацтва схіляе аўтараў праявіць інтэлектуальны, рэфлексіўны складнікі творчасці, прымушае іх убачыць рэчаіснасць іншым чынам, не так, як яе ўспрымае абывацель. Уласна, у гэтым я і бачу сутнасць філасофі — і прафесійнай і “дылетанцкай”.

Любоў ГАЎРЫЛЮК

Фота Сяргея ЖДАНОВІЧА