Сацыяльнае — не значыць няякаснае
— Канстацін, сёлета вашай арганізацыі спаўняецца ўжо шэсць гадоў. Яе дзейнасць і высілкі іншых незалежных кінакампаній кажуць пра тое, што ў нашым кінаполі штосьці змяняецца. Пачнем з простага: ці сапраўды беларусам цікавае айчыннае кіно?
— Так, беларусы любяць кіно. Гэта пацвярджае і нядаўна праведзеная апытанка, зробленая, здаецца, адмыслоўцамі эканамічнага форуму. Сярод галоўных прыхільнасцей беларусаў — прагляд кіно. Каля 70 працэнтаў грамадзян штотыднёва глядзяць фільмы. Беларускія карціны, мякка скажам, не ў лідэрах, але, з іншага боку, гледача не асабліва і турбуе краіна-вытворца кіно. Галоўны крытэрый для іх — якасць. І вось тут назіраецца такі цікавы момант, што не толькі жанравыя стужкі карыстаюцца попытам гледачоў. Кіно, якое падымае праблемы, у якім гледачы могуць знайсці адказы на пытанні, што іх турбуюць, запатрабавана нароўні з жанравым. Давайце ўзнавім поспех такіх карцін, як “Нелюбоў” Андрэя Звягінцава ці “Завод” Дзмітрыя Быкава, каб пераканацца, што гэта сапраўды так.
— Добра, такое кіно беларусам цікава глядзець, а вось вырабляць?
— На прыкладзе нашай кампаніі магу сказаць, што з гэтым ёсць праблемы. Мы вось працуем ужо шэсць гадоў і ўвесь гэты час сутыкаемся са стэрэатыпам, што сацыяльнае кіно — гэта штосьці няякаснае, маруднае і маралізатарскае. Лухта. Так, мы прапаноўваем тэмы для рэфлексій у нашых кінаконкурсах, але гэта не значыць, што трэба да іх падыходзіць стэрэатыпна. На жаль, так адбываецца даволі часта.
— Распавядзіце, калі ласка, падрабязней.
— Калі мы аб’яўляем конкурсы на сцэнарыі, аўтары ўспрымаюць прапанаваныя тэмы ў даволі дзіўным ключы. Скажам, нядаўні конкурс “Аб’ектыў_на: Правы дзіцяці”: з 30 сцэнарных заявак больш за трэць былі зроблены па клішэ. Вось вам адзін з самых распаўсюджаных сюжэтаў: хлочык-сірата, якога ніхто не забірае з дзіцячага дома. Раптам здараецца цуд — і аднекуль за ім прыходзяць мама ці тата. Гэта значыць, што ў людзей ёсць такая ўстаноўка: маўляў, дзіцячае кіно — абавязкова сіроты ці штосьці такое. Прычым, калі мы даведаліся пра ўзрост аўтараў (а на конкурс у нас падаюцца зашыфраваныя сцэнарыі, таму мы не ведаем, хто за імі стаіць) — высветлілася, што пісалі падобныя заяўкі людзі 25 — 35 гадоў. То бок зусім не “зялёныя” асобы. Вось кінематаграфісты часта наракаюць на прадукцыю “Беларусьфільма”, што яна надта прадказальная, але якая альтэрнатыва?
Супраць клішэ
— І як вы супрацьстаіце гэтай клішаванасці?
— Прыводзім да слухачоў экспертаў. Да прыкладу, запрашалі праграмнага дырэктара “Лістапада” Ігара Сукманава, каб ён распавёў пра дзіцячае кіно. У праграме Берлінскага кінафестывалю ёсць адмысловы конкурс, і там спаборнічаюць фільмы, што падымаюць пытанні талерантнасці, дыскрымінацыі, гендарнай роўнасці. Прытым разлічаныя на аўдыторыю 12+. І нікога не засмучае, што дзецям прапануецца такі сур’ёзны прадукт. Таксама ў Майстэрні выступаюць эксперты, якія могуць распавесці пра стан рэчаў у пэўнай сферы. Расказваюць проста страшныя рэчы. Напрыклад, пра масштабы булінгу, калі дзяцей травяць у школе, пра педафілію — гэта вельмі страшная тэма, пра якую кажуць і дзяржаўныя структуры. У выніку такіх сустрэч нараджаюцца паўнавартасныя праекты. Сёння мы маем у вытворчасці стужкі, што падымаюць такія складаныя пытанні. Гэта фільм "Ціхая Тая" Крысціны Шандалесавай і Віктара Бойкі, "План па дзецях" Яніны Рашчынскай, "На парозе маўчання" Кірыла Ярохіна і "Рыба маіх дзён" Дзмітрыя Рачкоўскага і Андрэя Крывецкага. Апошні фільм заўважылі на пітчынгу — пра ўплыў віртуальнай рэальнасці, калі бацькі функцыю выхавання сваіх дзяцей перадаюць гаджэтам. Як толькі пачынаеш капаць тэму глыбей — яна і раскрываецца.
— Цікава, а якія праблемы ўвогуле хвалююць беларускае грамадства? Якія тэмы запатрабаваныя?
— Шчыра скажу, што такой базы тэм у нас няма. Але імкнёмся працаваць з самымі надзённымі, паварочваючы іх у новым ключы. Магу прывесці прыклад нашага праекта “Кіна-дыялог”, які мы рабілі ў 2015 — 2017 гадах. Для большасці людзей тэма Вялікай Айчыннай вайны звязана ў першую чаргу з вэтэранамі-франтавікамі. Але мы вырашылі зрабіць кіно пра былых вязняў канцлагераў, тым больш, што гэтых людзей таксама з кожным годам становіцца ўсё менш і менш. Абралі форму менавіта дакументальных стужак. Курыравалі курс знаныя дакументалісты Віктар Аслюк і Вольга Дашук.
І гэта быў менавіта такі дыялог паміж маладым пакаленнем і старэйшым — важна было ўсталяваць кантакт паміж імі. Цікава, што на першым інтэрв’ю былыя вязні распавядалі сваю гісторыю аўтарам — і тут жа закрываліся. Але нашы рэжысёры прыходзілі да герояў ізноў. “Дык я ж ужо ўсё распавёў?” — здзіўляліся яны. Але вось падчас гэтай паўторнай размовы і пачыналі раскрывацца. У гутарцы праскоквала штосьці асабістае, пэўныя душэўныя рэчы, рэальнае стаўленне да тэмы. Героі распавядалі, як яны зараз жывуць, пра што думаюць... Адпаведна, іначай гучала і вядомая тэма.
Самае цікавае, што ў рамках праекта “Белкіналета” паказваліся лепшыя работы нашых навучэнцаў. Падавалася б, складаная тэматычная скіраванасць, паказы стужак ладзіліся позна ўвечары, але ніхто з гледачоў — а гэта была пераважна маладая публіка — не сышоў з сеанса.
Экалогія (праект “Кінаспрынт”, нагадаю, таксама наша ініцыятыва), талерантнасць, дыскрымінацыя, правы дзяцей — калі гэтыя надзённыя тэмы адлюстроўваюцца ў кіно таленавіта, нетрывіяльна — яны і запатрабаваны грамадствам.
Маленькая мадэль вялікага кіно
— Апошнім часам сярод беларускіх кінематаграфістаў становіцца папулярнай і тэма інклюзіўнай супольнасці. Я разумею, што чым больш людзей будуць казаць пра праблемы інклюзіі, у тым ліку, сродкамі кіно — тым лепей. Але часам здаецца, што аўтары бяруцца за такое сацыяльнае кіно, каб проста быць у трэндзе. Вы таксама запусцілі сёлета адукацыйную праграму #Art_inclusion. У чым яе адметнасць?
— Дзеля справядлівасці адзначу, што тэму інклюзіі мы “ўзялі” яшчэ ў 2014 годзе, калі яна не была так распаўсюджана. Мы зацікаваліся ёю і з пункту гледжання расповеду пра людзей з асаблівасцямі, і з пункту гледжання іх уключэння ў творчы працэс. Тады ў нас быў праект “Новы погляд”, а вось зараз #Art_inclusion. Сутнасць яго ў тым, што мы ствараем каманду, у якую ўключаем звычайных людзей і людзей з інваліднасцю — і яны разам робяць кіно. Прычым не абавязкова на інклюзіўную тэму.
— Цікава, атрымліваецца, што навучэнцы роўныя ў камандзе…
— Менавіта. Больш за тое, мы падбіраем каманду так, каб у групе былі не толькі людзі з асаблівасцямі, але аўтары розных узростаў, сацыяльных класаў, гендарнай прыналежнасці... Каб яны ў супрацы ўбачылі вартасці і недахопы свайго творчага прадукту і выпрацавалі пэўны механізм сумеснага дзеяння.
Увогуле, на такі праект мяне натхніла адна галівудская кінакампанія. У ёй мантажом займаюцца людзі з аўтызмам, уяўляеце? Мантаж — праца, якая вельмі вымотвае, не ўсе кінематаграфісты любяць ёй займацца. А вось людзям з аўтызмам, якія любяць працаваць з дэталямі, яна вельмі даспадобы. У выніку нарадзіўся такі геніяльны праект, калі ў плюсе ўсе, у тым ліку і індустрыя. Я разумею, што нам яшчэ да падобнай кампаніі далёка, але мы імкнёмся на прыкладзе хаця б нашых навучальных праграм стварыць такую мадэль — грамадства і кінаіндустрыі, якая потым можа быць перанесена на большыя формы і працэсы.
— Мы паступова перайшлі з сацыяльнага кіно на сацыялогію кіно. І які праект кінаіндустрыі вы прапаноўваеце?
— Па-першае, пакуль казаць пра беларускую кінаіндустрыю як пра тую, якая, скажам, выдае 50 поўнаметражных фільмаў у год, нельга. Але чаму мы не можам выкарыстоўваць досвед іншых краін у працэсе яе станаўлення, праўда? Напрыклад, наймаць людзей з інваліднасцю на пэўныя спецыяльнасці ў кіно. Далей — пытанне той жа гендарнай роўнасці. Разумею, што яно ў нас не стаіць настолькі востра, таму што вялікіх грошай у кінаіндустрыі няма — і адпаведна поле канкурэнцыі за іх невялікае. Але чаму мы адразу не можам улічваць гэтыя моманты і трымаць баланс сіл?
— Згодна.
— Я за тое, каб мы выбудоўвалі нашу індустрыю так, каб яна ўлічвала ўсе тыя змены ў свядомасці, што сёння адбываюцца.
Проза жыцця
— Канстацін, усё слушна. Але што вы скажаце пра такія празаічныя рэчы, як кінафонд, конкурсы, пітчынгі, пракат?
— Мы над гэтым таксама працуем. Кінасупольнасці вядома наша дзейнасць па адвакацыі кінафонду, закандаўчых захадаў. Што датычыцца, да прыкладу, пітчынгаў і конкурсаў, то нават на прыкладзе “Аб’ектыў_на: Права дзіцяці”, мы паспрабавалі зрабіць максімальна празрыстую працэдуру выбару праектаў. Мы запрасілі, у тым ліку, Аляксандра Рыдвана з Міністэрства культуры папрысутнічаць на пітчынгавым адборы. І яму спадабалася тая форма, што мы прапанавалі. Я не кажу пра тое, што мы намагаемся вынайсці ровар — падобныя механізмы даўно працуюць у іншых краінах, але імкнёмся праз мадэль сваіх праектаў прадэманстраваць, як гэта можа існаваць на практыцы на глабальным узроўні.
— Ведаю, што вашы высілкі па адвакацыі кінарэформаў успрымаюцца некаторымі людзьмі выключна ўтапічна…
— Гэта так. Склалася меркаванне, што я змагаюся за тое, каб усім маладым кінематаграфістам дзяржава давала на стварэнне кіно па сто тысяч ці то долараў, ці то еўра. Гэта не так. Я ж лабірую больш глабальныя рэчы — стварэнне таго ж кінфонду, што вылучаў бы пэўныя сумы на прамоцыю беларускага кіно, дэбюты маладых, стажыроўкі кінематаграфістаў, гранты. Усё на канкурэнтнай аснове. Скажам, сёння ў нас у Майстэрню сацыяльнага кіно ідзе набор на курсы — і мы таксама выбіраем з кандыдатаў, што даслалі заяўкі. Мы не бярэм усіх запар. Сярод людзей з асаблівасцямі ў нас таксама конкурс. Канкурэнцыя мусіць быць, але павінна быць створана іншая сістэма каардынат. Нам патрэбна альтэрнатыўная стратэгія развіцця кінематаграфіі — вось што з’яўляецца мэтай маёй дзейнасці. Каб беларуская кінематаграфія пачала працаваць у рамках глабальнай кінасістэмы.
А што далей?
— Вы адчуваеце, што за шэсць гадоў вашай практыкі ландшафт беларускай кінаіндустрыі змяніўся?
— Вядома. На базе кінастудыі і на базе прыватных кінакампаній пачалі здымацца кінаальманахі маладых рэжысёраў. Становіцца ўсё болей адукацыйных магчымасцяў для кінематаграфістаў: Індустрыяльная платформа “Лістапада”, нашы адукацыйныя праекты, майстар-класы на “Паўночным ззянні”… Рэжысёры з большым поспехам збіраюць грошы на сваё кіно на краўдфандынгавых платформах. Яшчэ гадоў пяць таму была цалкам іншая сітуацыя. Таксама развіваецца культура ўзаемадзеяння паміж дзяржаўнымі структурамі і незалежнымі кінакампаніямі, што не можа не радаваць. “Крышталь” Дар’і Жук скарыў міжнародныя фестывальныя пляцоўкі. Пазітыўныя зрухі не адзначыць немагчыма, аднак... Калі мы параўнаем кінарух у той жа Украіне ці Грузіі, нашы змены выглядаюць проста мізернымі. Мы па-ранейшаму не з’яўляемся сябрамі буйных еўрапейскіх кінафондаў, а калі задумацца пра магчымасці для маладых — дык яны вельмі абмежаваныя.
— Як складваецца, дарэчы, лёс удзельнікаў вашых праектаў, навучальных праграм?
— Можам узяць самы паспяховы з іх — “Кінаспрынт”, вынікам якога сталі тры рознажанравыя кароткаметражныя карціны: “2016”, “Лічыльнік шчасця” і “Эстафета”. Стужкі паглядзела больш за пяць тысяч чалавек, і для праекта сацыяльнага кіно, як вы кажаце, гэта зусім не дрэнна. Давайце паглядзім: Андрэй Крывецкі, рэжысёр “2016”, зараз вучыцца ў ВГІКу і здымае фільм у межах нашага праекта. Ігар Чышчэня, што працаваў над “Лічыльнікам шчасця”, здымае дакументальнае кіно на “Беларусьфільме”. Міхаіл Пархоменка, аўтар “Эстафеты”, вучыцца ў Маскве. Надзея Ількевіч, прадзюсар “2016”, таксама вучыцца, але ў Штатах. Як бачым, маладыя людзі шукаюць магчымасці далейшага росту — і знаходзяць іх за мяжой. Больш за тое, магу зафіксаваць такую тэндэнцыю: многія, скажам смела, “нашы” аўтары прыходзяць да нас здымаць ізноў. З адного боку, гэта добра, бо яны хочуць заставацца ў прафесіі, з іншага — ім няма далей куды пайсці. А гэты выбар мусіць быць.