Скульптура будзе заўжды!

№ 11 (1398) 16.03.2019 - 23.03.2019 г

Леў ГУМІЛЕЎСКІ — класік беларускага мастацтва. Ягоная творчасць збольшага прыпадае на часы “сацыялістычнага рэалізму”, але сутнасна ў ёй увасоблена беларуская ментальнасць, выяўленая ў вобразах рамантычных, і пры гэтым шчырых ды праўдзівых. Леў Мікалаевіч уганараваны званнем народнага мастака Беларусі. Ён лаўрэат Дзяржаўнай прэміі БССР, прэміі Саюзнай дзяржавы, мае іншыя прэстыжныя адзнакі. Але найперш ягоны высокі статус вызначае тая акалічнасць, што зробленае ім у савецкі час захоўвае культурную значнасць і грамадскую актуальнасць і ў незалежнай Беларусі. Тым больш, скульптар плённа працуе і сёння. Шэраг праектаў ён рэалізаваў у суаўтарстве з сынам Сяргеем ГУМІЛЕЎСКІМ. Сын і бацька займаюць адну майстэрню, дзе з імі і сустрэўся карэспандэнт “К”.

/i/content/pi/cult/736/15986/9.JPG“Я вучуся дагэтуль”

— Леў Мікалаевіч, якія акалічнасці жыцця вызначылі тое, што вы сталі скульптарам? Што найбольш паўплывала на фарміраванне вашага творчага почырку?

— Колькі сябе памятаю, мастацтва мяне вабіла заўжды. Сёння мне падаецца, што нікім іншым, акрамя як скульптарам, я б не мог стаць. Да таго ж, вельмі пашчасціла на настаўнікаў. Першы з іх — Міхаіл Канстанцінавіч Сеўрук. У Нясвіжы, дзе я жыў з маці, тры гады хадзіў да яго ў студыю. У 1949 годзе паступіў у Мінскую мастацкую вучэльню. Адвучыўшыся два гады, пайшоў у войска. Потым — тэатральна-мастацкі, дзе я патрапіў да Аляксея Глебава. Тры гады мы, студэнты, у ягонай майстэрні працавалі. А з чацвёртага па шосты курс нашым настаўнікам быў іншы класік — Андрэй Бембель. Іншыя мае педагогі — Мазалёў, Волкаў… Постаці! У іх было чаму павучыцца.

Але вучэльня, інстытут — гэта толькі першыя прыступкі. Каб якасна працаваць у такой складанай галіне, як скульптура, усё жыццё мусіш займацца самаадукацыяй — чытаць кнігі, мець сумоўе з калегамі, сачыць за тым, што ў грамадстве ды ў свеце робіцца. Мастаку ўвогуле трэба ведаць шмат чаго па-за межамі сваёй прафесійнай спецыялізацыі.

— Памятаю, характарызуючы па маёй просьбе аднаго са сваіх маладзейшых калег, ваш калега Валянцін Занковіч сказаў: “З яго не атрымаецца скульптар, бо ён кніг не чытае”…

— І ў мяне такі вучань быў. Я казаў яму тое самае: “Ты не скульптар. Ніводнай кнігі не прачытаў”.

— Гэта было, калі вы выкладалі ў Творчых акадэмічных майстэрнях жывапісу, графікі, скульптуры?

— Так. Гэтую свайго кшталту аспірантуру для мастакоў называлі проста Майстэрняй Савіцкага. Менавіта Міхаіл Андрэевіч быў там за галоўнага. І там я сутыкнуўся з тым, што вучні часам могуць лічыць, нібы яны ведаюць больш за настаўніка, а часам і ўвогуле вучыцца не хочуць. Мне такое незразумела, бо я сам вучуся дагэтуль.

Манументальную прапаганду прыдумалі не бальшавікі

— Можа, такое стаўленне справакавана тым, што яны не бачаць сваёй перспектывы ва ўмовах, калі традыцыйную скульптуру падмяняе архітэктурны дызайн і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва?

— Ну не! Скульптурная прастора можа пашырацца ці сціскацца, але знікнуць яна не можа! Узгадайце гісторыю — скульптура была заўжды. Яна ёсць і будзе, бо грамадства мае патрэбу ў такой форме мастацтва. Ды і манументальную прапаганду прыдумалі не бальшавікі. Такая сацыяльная практыка была заўжды. А скульптура для гэтага падыходзіць найлепшым чынам. Помнікі ставілі і будуць ставіць. Уявіце, колькі знакамітых людзей нашай зямлі, славутых падзей нашай гісторыі яшчэ чакаюць на сваё ўшанаванне! Да таго ж, ёсць шмат аб’ектаў, якія варта аздобіць пластыкай.

Таму пытання, што рабіць, да якіх тэм звяртацца, ні ў мяне, ні ў Сяргея, з якім мы працуем як суаўтары, не існуе. Задача іншая — як задуманае здзейсніць. Калі я ў свае 88 гадоў гэтым жыву, дык маладзейшыя тым больш павінны бачыць у скульптуры сэнс і перспектыву.

— Што з усяго зробленага за жыццё для вас самае дарагое? Які твор ці творы вы вылучылі б як знакавыя? Ці ёсць такія ў гэтай майстэрні?

— Усе мае творы, якія вы тут бачыце — гэта як мае дзеці. А дзяцей, пакуль іх на ногі не паставіш, з дому не выпускаеш. Так і тут: пакуль не ўпэўнены, што твор ужо саспеў, каб пакінуць межы майстэрні ды пайсці на выставу ці на плошчу, яго адсюль не выпускаю.

/i/content/pi/cult/736/15986/10.jpgЭпапея “Крылатай”

— А вось калі казаць пра манументальныя творы, якія ўжо адбыліся, сталі часткаю нашага культурнага і гістарычнага ландшафту? Згадаем хаця б вашу “Крылатую”, якая зыходна была станковай скульптурай, а потым стала цэнтральнай часткай мемарыялу ў Магілёве.

— Гэта сапраўды важны эпізод маёй творчай біяграфіі. Які, дарэчы, пацвярджае думку, што скульптура — гэта мастацтва цярплівых. Работу я пачынаю з пошуку прыгожага сілуэта. Так і “Крылатую” рабіў. Пры пераводзе станковай скульптуры ў манументальную шмат раіўся з архітэктарам, каб знайсці выразны ракурс з улікам вышыні пастамента. Для таго часу прапанаванае мною мастацкае рашэнне мемарыялу было нязвыклым. Для грамадства, для замоўцаў. Мяне старшыня Магілёўскага аблвыканкама пытаўся: “Вы, Леў Мікалаевіч, упэўнены, што атрымаецца?” Кажу: “Канешне!”

Ад задумы да рэалізацыі мы ішлі доўга. Толькі распрацоўка канцэпцыі помніка (маю на ўвазе ягоную прасторавую пабудову і вобразны лад) заняла гадоў дзесяць. Свае варыянты, акрамя мяне, прапаноўвалі і іншыя скульптары. На нейкім этапе застаўся толькі Анатоль Анікейчык, астатнія ад справы адышлі. Надта ж доўга ўсё гэта цягнулася… Апошняй прапановай Анікейчыка было пасунуць панэль за межы пагорка, на якім мусіць стаяць мемарыял, і на яе скульптуру ўсталяваць. Каб стварыць ілюзію, нібыта скульптура лунае ў паветры. Але і гэтую ідэю завалілі.

Конкурсы фактычна прайшлі безвынікова. Ніводная з прапанаваных ідэй не падалася вартай распрацоўкі. І ўжо пачалі пра той мемарыял забываць… Але раптам новы конкурс абвясцілі. Ну, думаю, зноў паспрабую. Тут і нарадзілася ідэя рэльефаў, якія б апавядалі пра найважнейшыя этапы ў гісторыі краіны і канкрэтна Магілёўшчыны, падводзілі гледача да цэнтральнага манумента.

— Я памятаю, як выглядаў мемарыял у 1980-я. Мне вельмі падабалася, што рэльефы не цягнуцца суцэльнай лініяй, а чаргуюцца са свабоднай, нічым не запоўненай прасторай. Гэта як паўза ў музычным творы. А цяпер тую прасторавую “паўзу” запоўнілі мемарыяльныя шыльды. Навошта? Як па мне, раней было лепей. Хто гэта так “удасканаліў” ваш твор?

— Рабіць гэта давялося мне і майму сыну Сяргею, таксама скульптару. Рабіць, падкрэслю, вымушана. У Беларусі, у адрозненне ад нашых заходніх і паўднёвых суседзяў, не было радыкальнага перагляду гісторыі, ахвярай якіх стала савецкая манументальная спадчына. Але што тычыцца мемарыялу “Барацьбітам за Савецкую ўладу” (так ён напачатку афіцыйна называўся), дык мясцовыя ўлады вырашылі яго рэканструяваць з улікам таго, што плошча была Савецкая, а стала плошчай Славы. Надумалі надаць ёй больш магілёўскай канкрэтыкі. Планавалася плошчу перакампанаваць, тэматычныя рэльефы з фасаднай часткі мемарыялу перанесці на тыльны бок. А вызваленае ад іх месца запоўніць імёнамі людзей, якія ўславілі Магілёўшчыну.

Мы ж прапанавалі кампрамісны варыянт: рэльефы захаваць, а мемарыяльныя шыльды размясціць на свабоднай прасторы паміж імі. Тром двойчы Героям Савецкага Саюза — персанальныя шыльды з партрэтнымі выявамі, астатнім асобам — толькі прозвішчы, па некалькі на шыльдзе. З намі пагадзіліся. Так урэшце і зрабілі.

— Можна сказаць, вы перамаглі…

— Але каб абараніць мемарыял ад радыкальнай пераробкі, я нават быў вымушаны нагадаць, што ў свой час ён быў адзначаны медалём Грэкава.

— Сёння мала хто памятае, што гэта такое.

— Гэта ўзнагарода за лепшыя творы на ваенна-патрыятычную тэму. Штогод на ўвесь Савецкі Саюз давалі адзін залаты і тры срэбныя медалі. Я спецыяльна вазіў свой медаль ў Магілёў і паказваў мяс-
цоваму кіраўніцтву.

Сяргей Гумілеўскі: Сама ідэя штосьці дадаць да існага помніка заганнай не з’яўляецца. Скажам, мемарыял на сталічнай плошчы Перамогі зведаў некалькі рэканструкцый і горшым ад гэтага не стаў. Сёння ён мае верхні і ніжні ўзровень. Нешта падобнае мы з бацькам прапануем і для магілёўскага мемарыялу. Рэч у тым, што з аднаго боку ён замыкае перспектыву вуліцы, а з другога — глядзіцца як помнік на кургане. Дык вось, калі на схіле пагорка паставіць скульптуру легендарнага Машэкі, а на ўздымах да плошчы размясціць рэльефы на тэмы даўняй гісторыі горада, гэта пластычна ўзбагаціла б прастору. Усталявалася б повязь паміж гісторыяй даўняй і блізкай.

Ці патрэбныя конкурсы?

— Мяркую, саспее Магілёў і да рэалізацыі гэтай ідэі. Калі помнік заснавальніку горада паставяць у сталіцы, пойдзе адпаведная хваля і на рэгіёны. Дарэчы, ці ўдзельнічалі вы ў конкурсе на помнік Глебу Менскаму?

С.Г.: Так, удзельнічаў. На маю думку, каб паставіць такі помнік, трэба было б ладзіць не адзін конкурс, бо аб’ект для горада надта ж сур’ёзны. Бацька згадваў, што конкурсная эпапея па магілёўскім мемарыяле цягнулася дзясятак гадоў. Але сёння гэта адзін з лепшых узораў беларускага манументальнага мастацтва. А тут на эскіз даюць літаральна паўмесяцы! Што вартае можна зрабіць за такі час?

Ва ўмовах першага тура месца для помніка канкрэтна не акрэслівалася. Быў квадрат, у межах якога аўтарскія калектывы маглі абраць любую кропку. Пасля першага тура вылучылі тры работы. У тым ліку і маю. А на другі тур вызначылі ўжо канкрэтнае месца — пляцоўку каля будынка былога Гасціннага двара. І зноў жа далі якісь месяц на распрацоўку!

Скульптуру, якую прызналі найлепшай, мяркуюць ставіць ледзь не на зямлі. З такой кропкі яна будзе ўспрымацца толькі фрагментарна. Кропкі агляду з далёкай адлегласці ўвогуле не прадуманы.

— На вашу думку, ці не было б лепей, каб замоўца наўпрост выходзіў на аўтара, які мае аўтарытэт і досвед?

С.Г.: Ды не, конкурсы патрэбныя. Але адбор членаў журы і экспертных камісій павінен быць даволі жорсткім, каб траплялі ў гэтыя структуры людзі не столькі статусныя, колькі дасведчаныя.

Майстэрні, якія зніклі

— А мо для ацэнкі праектаў, якія прадстаўляюць на конкурсы, і не трэба высокай кампетэнтнасці? Як бы вы ахарактарызавалі ступень падрыхтаванасці маладых скульптараў да творчай працы?

С.Г.: Гэта таксама вялікая праблема. І вынікае яна з таго, што ў нас закрылі акадэмічныя майстэрні, якімі кіраваў Савіцкі. Лічу, гэта вельмі вялікая памылка. Людзей, якія намалююць нейкі кубік і будуць сцвярджаць, нібы гэта новае слова ў мастацтве, даволі шмат. Значна меней здольных зрабіць сур’ёзную акадэмічную работу, па якой бачна, што ты прафесіянал. Майстэрні якраз такіх прафесіяналаў і рыхтавалі.

— Я так разумею, вы трымаецеся той думкі, што гэтыя майстэрні павінны быць адроджаны?

С.Г.: Абавязкова! Дарэчы, з ліквідацыяй майстэрань зніклі і фонды, якія там збіраліся. Кожны, хто заканчваў навучанне, пакідаў там адну работу. І ўсе яны па-свойму ўнікальныя. Дзе яны сёння, я не ведаю. Прынамсі, сваю работу не знайшоў — хаця і шукаў. Добра, што ў свой час другі адлівак зрабіў. Калі хтосьці хацеў перавесці сваю работу ў бронзу, дык Міхаіл Андрэевіч гаварыў: “Не. Яна яшчэ не вартая”. А мне ён дазволіў. Упершыню такое здарылася за ўсю гісторыю майстэрань!

Прыватнік дзяржаве не канкурэнт

— Ці бывае так, што прайшоў конкурс, вызначылі пераможцу — а потым рэалізуецца праект, які немаведама адкуль з’явіўся?

С.Г.: Штосьці падобнае было з помнікам Ефрасінні для Полацка. У мяне нават недзе ёсць пратакол Манументальнага савета, які з гэтай сітуацыяй разбіраўся. Савет выязджаў на месца і прыняў пастанову гэты помнік прыбраць. Але ён і дасюль стаіць.

— На вашу думку, ці павінен творца адчуваць на сабе чыйсьці ўплыў — або ён мусіць быць незалежным, самадастатковым?

Л. Г.: Калі я працаваў у акадэмічных майстэрнях, бывала, збіраліся мы — я, Міша Савіцкі, Жора Паплаўскі — і пра мастацтва размовы вялі. Задаў неяк пытанне калегам: “А для каго вы працуеце?” Міша і Жора адказваюць: “Для народа!” А вось я працую толькі для сябе! І мо каму з народа гэта даспадобы прыйдзецца. Так што я незалежны чалавек. Але, нагадаю, усё жыццё вучуся.

— Калі гаворка ідзе пра манументальную ці дэкаратыўную скульптуру ў грамадскай прасторы, ці можа прыватны замоўца замяніць дзяржаву?

С.Г.: Наўрад ці. Асоба з грашыма можа тут дзяржаве дапамагчы, але не падменіць яе. Кожны манументальны аб’ект — гэта сур’ёзныя фінансавыя ўкладанні. Метал, камень, бронза дорага каштуюць. І нават калі ў прыватніка знойдуцца такія грошы, ён мусіць дзейнічаць у межах дзяржаўнай культурнай палітыкі. Чым запаўняць грамадскую прастору, якія скульптуры трэба ставіць, а якія нельга — гэта справа не канкрэтнай асобы, а грамады і дзяржавы, якая дзейнічае ад імя грамадства.

Разумееце, хто плаціць, той і замаўляе. У адпаведнасці са сваім густам. У Беларусі ўжо нямала аб’ектаў, замоўленых і аплачаных прыватнымі асобамі ці бізнес-структурамі. Назваць некаторыя з іх мастацкімі не паварочваецца язык. Усе гэтыя бронзавыя сантэхнікі, дворнікі, пасажыры з чамаданамі…

— Такой гарадской скульптуры і ў Еўропе шмат…

С. Г.: У Еўропе гэта толькі дадатковая аздоба грамадскай прасторы, арганізуюць якую ўсё ж такі помнікі выдатным асобам і манументы лёсавызначальным падзеям. У нас жа, пры наяўнасці пластыкі такога дзіўнаватага кшталту, дасюль няма помнікаў Вітаўту, Каліноўскаму, Быкаву, іншым слаўным постацям нашай гісторыі і культуры. Атрымліваецца, яно не ў дадатак, а замест. А што перад вачыма, тое і светапогляды фарміруе. Такім чынам у свядомасці грамадства адбываецца падмена каштоўнасцей.

Чаго не стае краіне

— У шэрагу праектаў вы суаўтары. Над чым удваіх працуеце цяпер?

С.Г.: Нам прапанавалі зладзіць выставу ў Купалаўскім музеі. У экспазіцыю ўвойдуць і тыя творы, якія мы ўжо паказвалі, будуць і новыя работы. У прыватнасці, бацька робіць партрэт Ларысы Геніюш. За назву ўзяты такі яе радок: “Думы мае думы, раненыя крыллі”. Іншыя работы таксама натхнёныя беларускай паэзіяй — “Мадонна” паводле Багдановіча, “Явар і каліна” паводле Купалы…

— Каму ў Беларусі трэба паставіць помнікі ў самы бліжэйшы час. Якога мастацкага аб’екта нам не хапае, каб сябе нацыяй адчуваць?

Л. Г.: Манумента Незалежнасці. На плошчы перад Палацам Рэспублікі. Там, дзе цяпер ёлку пад Новы год ставяць, павінен быць галоўны манумент дзяржавы.

С.Г.: Згодны з бацькам.

Аўтар: Пётра ВАСІЛЕЎСКІ
спецыяльны карэспандэнт газеты "Культура"