Каб не вырасціць “маўглі”

№ 46 (1381) 16.11.2018 - 26.11.2018 г

Чалавек заўжды мае патрэбу ў эстэтычнай аздобе і асэнсаванні няпростых з’яў жыцця — што і з’яўляецца прэрагатывай мастацтва. Але не ўсім мастакам дадзена аб’яднаць у сваёй творчасці два гэтыя чыннікі — каб і прыгожа было, і думку вярэдзіла. А вось графік Раман СУСТАЎ гэта ўмее. Пабачыўшы ягоныя фантастычнага зместу аркушы, пачынаеш знаходзіць нечаканы падтэкст у самых звычайных рэчах. Да ўсяго, ён дзеліцца досведам з моладдзю, выкладаючы на кафедры графікі Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў.

/i/content/pi/cult/718/15685/19.jpg— Ці не перашкаджае выкладанне вашай творчай працы? Ці не шкада свайго часу і энергіі на вучняў?

— Мне такое пытанне задаюць многія сябры і калегі. Дзеля чаго гэтае, лічы, валанцёрства з майго боку? Нашто я аддаю іншым той час, які лепей было б правесці за працай у майстэрні? Але, здаецца, ніхто не разумее адной простай рэчы. Калі ты знаходзішся побач са студэнтамі, ты ўвесь час мусіш сам сябе ацэньваць. Ты ўвесь час глядзіш на сябе нібыта звонку. І вызначаеш, ці дастаткова прафесіяналізму ў цябе самога, каб ты мог нешта даць іншаму. Таму калі за апошнія пяць год я прафесійна вырас, дык гэта дзякуючы і акадэміі.

— Адпаведна, вы і вучыцеся таксама?

— Са студэнтамі мы шмат эксперыментуем, апрабуем розныя тэхналогіі, глядзім, як яны працуюць. Атрымліваецца такая пастаянная лабараторыя. Прычым расцеш не толькі тэхнічна, але і творча. Ведаеце, наколькі моцны эмацыйны згустак замешваецца ў чалавеку ў студэнцкія гады! А калі ты побач з такім агнём знаходзішся, дык, адпаведна, сам ад яго сілкуешся.

— Не так даўно ў інтэрв’ю нашай газеце рэктар акадэміі Міхал Баразна распавёў пра магчымыя змены ў навучальных праграмах БДАМ. Ён зыходзіць з таго, што для пэўных творчых прафесій патрабуецца больш інтэнсіўнае засваенне ведаў. Гэта нейкім чынам адаб’ецца на кафедры графікі?

— Так. Нам было прапанавана падумаць наконт новай, больш эфектыўнай, праграмы. Мы ўжо настроіліся на радыкальныя змены. Але калі прааналізавалі цяперашнія метадычныя матэрыялы, дык высветлілася, што праграма, створаная для нашай спецыяльнасці ў 1960-я гады, не састарэла. У выніку, мы яе мадэрнізавалі, але неістотна. Са спецыяльнымі дысцыплінамі, якія складаюць аснову прафесіі, у нас больш-менш добра. Але, на маю думку, ёсць сэнс увязаць агульнаадукацыйныя прадметы з прыкладнымі, каб гэта, у прыватнасці, спрыяла засваенню тэхнічных ведаў — такіх як вёрстка кнігі, навыкі працы з камп’ютарам і гэтак далей. У нас жа вывучэнне камп’ютара пакуль не завязана з канкрэтнымі заданнямі творчага характару.

— Дарэчы, а вам камп’ютар у творчасці дапамагае?

— Ён стаў неад’емнаю часткаю сучаснасці. Гэта ж вельмі зручная рэч, выкарыстанне якой вельмі паскарае працу. Ёсць планшэт, на якім можна маляваць. На ім я раблю ілюстрацыі — дакладна так, як раней на аркушы паперы.

— Вы казалі пра старыя праграмы. А ці не азначае такі кансерватызм застою?

— Не. Мы прыйшлі да высновы, што на базе праграмы, якая існуе недзе паўстагоддзя, можна выхоўваць мастакоў розных кірункаў і стыляў. Яна аказалася прыдатнай для некалькіх пакаленняў нашых выпускнікоў. Можна прасачыць яе ў развіцці, параўноўваючы, што рабілі з яе дапамогай сорак, трыццаць, дваццаць гадоў таму.

/i/content/pi/cult/718/15685/20.jpg— Ёсць меркаванне, што мадэрнізацыя навучальнага працэсу мусіць ставіць перад сабой мэту даць студэнту большую свабоду…

— Калі такія людзі гавораць пра свабоду, яны разумеюць яе як бязмежжа: маўляў, рабі што заўгодна. Мне ж падаецца, што творца павінен навучыцца быць свабодным унутры акрэсленых межаў. Я шмат вандраваў у Германіі, Польшчы, Расіі, іншых краінах. Бачыў, як там вучаць студэнтаў. І паводле маіх назіранняў, дзе поўная свабода, дзе тое самае “рабі, што хочаш” (як, напрыклад, у польскіх акадэміях), студэнты вельмі часта на першых стадыях навучання адчуваюць разгубленасць і роспач. Яны проста не разумеюць, як арыентавацца ў гэтым бязмежжы.

Да свабоды яшчэ трэба дарасці. Калі не кантраляваць малое дзіця, даць яму поўную свабоду, з яго вырасце “маўглі”, які не ведае мовы і не адаптаваны да соцыуму. Трэба спярша падказаць чалавеку, як карыстацца акрэсленай прасторай, як развіваць уласную свабоду.

Веданне такіх класічных рэчаў як малюнак і жывапіс, можна параўнаць з веданнем мовы. Калі чалавек валодае мовай настолькі, што можа выказаць на ёй любую думку, ён сам вольны выбіраць, што яму казаць. Гэта і ёсць свабода. Так і веданне класічнай школы ўзбагачае мастака пэўным наборам навыкаў, якія ён можа скарыстоўваць паводле свайго разумення. Я вельмі часта сутыкаўся з тым, што аўтары, якія не ведаюць прафесійнай “мовы” — і, адпаведна, абмежаваныя ў сваіх магчымасцях — шукаюць сродкі, каб кампенсаваць няўменне маляваць. Яны працуюць з фатаграфіямі, робяць нейкія калажы. Але ж дасведчаны глядач адразу бачыць, дзе творчы пошук, а дзе спроба схаваць адсутнасць прафесіяналізму.

Унутры нібыта кансерватыўнай праграмы нашай акадэміі мы даем студэнту поўную свабоду. Заданне, якое ён атрымлівае, можа выконвацца з абсалютна рознымі падыходамі. Дастаткова прыйсці да нас на прагляд — і вы пабачыце, як па-рознаму можа быць вырашана адна і тая ж тэма.

— Адной мастацкай акадэміі Беларусі дастаткова?

— На дадзены момант альтэрнатывы нашай акадэміі няма. Але гэта класічная школа. Было б цудоўна, каб у нашай краіне існавалі дзве — тры акадэміі.

— Рознай скіраванасці?

— Менавіта так. Экалогія культуры вымагае разнастайнасці. Сёння людзі, якія прыходзяць у акадэмію з запытамі на сучаснае мастацтва, усё адно вымушаны працаваць у рамках класічнай школы. Нічога кепскага ў гэтым, зрэшты, няма. Да прыкладу, выпускнік нашай кафедры графікі Сяргей Шабохін паспяхова займаецца сучасным мастацтвам, на гэтай ніве яму вельмі камфортна і як асобе, і як творцы. Прычым у сваіх работах ён удала скарыстоўвае прыёмы класічнага малюнка. Але калі б Сяргей вучыўся ў ВНУ з іншай праграмай, дык хутчэй бы пачаў удасканальвацца ў тым, што яму насамрэч даспадобы.

— Калі-нікалі здараецца, што таленавіты выхаванец акадэміі не знаходзіць сябе ў мастацтве і змяняе прафесію. Альбо зусім забывае пра творчасць, засяродзіўшыся на заробку грошай…

— Мы мастакі — кніжнікі, і наша задача — навучыць студэнтаў працаваць з кнігай — з макетам, са шрыфтам, з тэкстам. Каб нашы выпускнікі маглі спакойна сябе адчуваць у прафесійным сэнсе і ведаць, што знойдуць сабе работу па гэтым профілі. Ну а як яно будзе далей — залежыць ад самога мастака. Здараецца, той, хто падаваў вялікія надзеі, не скарыстоўвае напоўніцу свой талент, засяроджваецца на заробках і падладжваецца пад чужы густ. А хтосьці наадварот — доўга, пакутліва, але праходзіць працэс свайго станаўлення ў сучасным мастацтве. Такое жыццё.

— Ваша стылістыка моцна адрозніваецца ад таго, што рабілі нашы класікі, чыё сталенне прыйшлося на суровы стыль. Гэта ўсведамленне глядацкай патрэбы менавіта ў такой эстэтыцы, або натуральная праява вашай самасці?

— У дзяцінстве я займаўся ў піянерскім клубе канструяваннем караблёў і самалётаў, клеіў дробныя дэталі. А ў дарослым жыцці памкненне да дакладнасці, зробленасці прыняло ўжо такую форму. Неяк вось і знайшоў сваю нішу ў графіцы.

— У вас не бывае, што пабачыўшы ў арыгінале твор, вядомы раней толькі па рэпрадукцыях, вы перажываеце расчараванне?

— Я перыядычна наведваю некалькі музеяў. Адзін з іх — Пушкінскі ў Маскве. Упершыню я ў яго патрапіў гадоў у восем, і дасюль кожны раз, калі бываю ў Маскве, туды прыходжу. Самае цікавае, што на кожны ўзрост я адкрываю для сябе ў знаёмых творах нешта новае. Тое, чым раней захапляўся, мяне ўжо не чапляе — нават здзіўляюся, як гэта магло ўражваць. Але раптам знаходжу для сябе рэчы, якія ўвогуле абмінаў увагай.

Так жа з часам змяняецца і стаўленне да канкрэтных мастакоў. Некалькі разоў быў у Мадрыдзе, у Прада, і меў абсалютна розныя ўражанні. Аднаго разу ты цалкам захоплены Эль Грэка, а ў другі цябе раптам “зразае” Рыбера, ягоныя фігуры на чорным фоне… Успрыманне мастацтва вельмі моцна залежыць ад падрыхтаванасці гледача, ад яго жыццёвага і культурніцкага досведу. А яшчэ ад яго эмацыйнай настроенасці.

— А ці лёгка сёння ўдаецца дасягнуць ўздзеяння на гледача?

— Нават калі мы параўнаем сучаснае мастацтва з мастацтвам пачатку мінулага стагоддзя — не кажучы ўжо пра глыбейшую мінуўшчыну — адразу відаць, што традыцыйныя формы ўздзеяння на гледача сёння працуюць не так эфектыўна, як калісьці. Быў час, калі проста стварэнне жывапіснага палатна станавілася падзеяй. Але, заўважце, тады не было ні кіно, ні тэлебачання, ні Сеціва.

Як сёння мастаку патрапіць у свядомасць гледача, знясіленую неймавернай колькасцю інфармацыі і разбэшчанай адсутнасцю табуіраваных тэм? Звыклымі сродкамі тут становяцца крык, шок, эпатаж. Традыцыйныя графіка і жывапіс, звернутыя да інтэлекту і глыбокай пачуццёвасці, у шырокай грамады не ў пашане.

— Гэта трэба ўспрымаць як драму?

— Як рэчаіснасць. Таму што гісторыя мастацтва — гэта цыклічны працэс. Чалавецтва прайшло шлях ад стварэння наскальных малюнкаў да распрацоўкі складанай перспектывы, асэнсавання колеравых суадносін, разумення формы і структуры святла. Імпрэсіяністы ўзялі на ўзбраенне разуменне аб спектры. Фактычна расклалі святло як цэльную структуру на промні і распачалі працэс разбурэння тагачаснага мастацтва. Далей — кубізм, фавізм, канструктывызм, абстракцыянізм, “Чорны квадрат”, які можна лічыць кропкай у гісторыі старой, класічнай, культуры. Новае стварыць у выяўленчым мастацтве даволі праблематычна. Тое, што трактуецца як новае слова, як выйсце, як новы далягляд, фактычна зводзіцца да інтэрпрэтацый альбо мікшавання вядомых стыляў. Але пошук працягваецца, і мастацтва сёння — суцэльная зона эксперыменту.

— Ці можна гаварыць пра адметную беларускую дзялянку ў гэтай зоне?

— Думаю, так. Прынамсі, ёсць да нас цікавасць у свеце. Чатыры гады таму да нас праехаў ірландскі мастак, і калі ён пабачыў велізарную колькасць цікавай графікі — абсалютна не такой, як паўсюль у Еўропе — дык запаліўся жаданнем выставіць яе на сваёй радзіме — у горадзе Корк. Маўляў, хачу паказаць у Ірландыі, наколькі цікавай можа быць графіка, калі ў ёй ёсць ноткі класічнай адукацыі. Я стаў куратарам той выставы — невялікай, але вельмі ёмістай.

— А што значыць “паўсюль у Еўропе”?

— Па яго словах, тамтэйшыя выставы падобныя адна да адной. Людзі эксперыментуюць з формамі, з рухам, але яны не могуць даць сабе рады з маляванай выявай. І ўсё зводзіцца да фатаграфій або нейкіх аплікацый. А ў нас у пашане класічная школа і прафесіяналізм у звыклым разуменні слова.

— Уявіце: выдавец прапануе вам самому выбраць тую кнігу, якую вы хочаце праілюстраваць…

— Мне далі такі карт-бланш зрабіць тое, што я хачу, у пецярбургскім выдавецтве Vita Nova. У бліжэйшы час мушу завяршыць аздобу кнігі Гофмана “Эліксір Сатаны”.

— Я з пачуццём зайздрасці гартаў каталогі гэтага выдавецтва. Макет, ілюстрацыі, друк — усё вышэйшай якасці. Калі такія кнігі ў Расіі выдаюцца, значыць, ёсць на іх попыт…

— Элітных спажыўцоў графікі трэба гадаваць і выхоўваць. І гэта пытанне да сістэмы адукацыі. Возьмем, да прыкладу, паліцы з дзіцячай літаратурай у Еўропе. Там вы знойдзеце неверагодную разнастайнасць ілюстрацыйнага матэрыялу. І абстрактнае, і гульнявое, і класічны стыль, і стылёвыя навацыі... Там людзі гатовы ўспрымаць самую розную графіку. А ў нас добра купляюцца хіба тыя кнігі, якія перавыдаюцца з 50-х — 60-х гадоў. Чаму? Бо бацькі прыходзяць у кнігарню і абіраюць нешта знаёмае да болю — тое, што было ў іхнім дзяцінстве, што яны памятаюць са школьнай парты. І купляюць тое самае сваім дзецям. А на новае нават і не глядзяць. І калі дзяцей не пераробіць школа, яны вырастуць такімі самымі — і таксама не будуць прымаць эстэтычныя інавацыі.

Аўтар: Пётра ВАСІЛЕЎСКІ
спецыяльны карэспандэнт газеты "Культура"