Зачэпка: усё пачалося ў 1989-м з рэжысёрскай задумы сцэны “Шапялёўка” падчас экранізацыі “Запісак…”
Азіраюся, углядваюся
Насельніцтва якога заўгодна мястэчка ў “черте оседлости” Царскай Расіі часцяком напалам складвалася з габрэяў. Тое мае пацверджанне ў энцыклапедычных кнігах серыі “Памяць” — хаця б тымі прозвішчамі, якія там згадваюцца.
Прыйшоў да высновы: неахвота было дарэвалюцыйным “чарнільным душам” пры перапісе насельніцтва слухаць, разумець і ўнікаць у нязвычныя імёны-прозвішчы кшталту Іехунон-Залман-Аарон-Лейба-Шмуіл-Нохім-Хаім-Сфорым Шляпентох-Разэнвасер. Малазразумела-картавае прадстаўленне яўрэя перарываў чыноўнік пытаннем: “Скуль сам родам-та?” Затурканы адказчык называў сваё мястэчка — скажам, Дзяляцічы. “Так цябе і запішам: Дзяляціцкі”.
Адтуль, з назваў мястэчак, і пайшлі сённяшнія яўрэйскія прозвішчы, некаторыя з якіх сталі славутымі: Сланімскі, Дзяляціцкі, Нежынскі, Глухоўскі, Магілёўская, Жванецкі…
Але не сустракаў я прозвішча “Шапялёўскі”! Яно й зразумела: назву мястэчка вынайшаў няшчасны сатырык — і праз гэта пакутнік. Аднак аніякага беларускага мястэчка без яўрэяў не існавала. Вось і прыдумаўся для пачатку майго фільма эпізод “Шапялёўка”, калі вясковец Самасуй упершыню трапляе ў местачковы вір: кірмаш, кагал, гвалт, клезмеры!
З клезмерамі — музыкамі-бадзягамі — пытанне вырашылася адразу, проста па тэлефоне. Кларнетыст Авенір Вайнштэйн, скрыпач і гарманіст Купалаўскага тэатра Марык Каган, які ў прозвішчы змяніў літару “г” на “ч”, — мае прыяцелі.
Местачковым тыпажам, што ўзнікалі ў сцэнарыі і ў фільме, характарныя рэплікі падабралі ў аўтара, а тыя, якіх не ставала, дапісалі. Але хто ў гэтых рольках павінен з’явіцца? Вядома ж, артысты Беларускага Дзяржаўнага Габрэйскага тэатра — Белдзяржгабта!
Аказваецца, некага з іх я больш-менш ведаў асабіста, аб некім чуў.
Знаёмыя ўсё твары!
Марк Міхайлавіч Моін — заслужаны артыст БССР, галоўны рэжысёр музычнай рэдакцыі Беларускага тэлебачання. Невысокага росту, ладны, пасмешліва-ветлівы, уяўляю яго заўсёды ў светлых строях. Пачуццё гумару і прыдумкі характарызавалі яго пастаноўкі — а ў 1950 — 1960-я гады ўсё ішло ў жывым эфіры, ніякіх сродкаў відэазапісу не існавала. Ажыццяўляючы ў студыі пастаноўку па маім сцэнарыі, прыдумаў Моін сродак перамяшчэння персанажаў: парасіпед! Дэкарацыйная майстэрня яму гэты “тэхнічны цуд” стварыла — атрымалася смешна. Пад яго кіраўніцтвам у музычнай рэдакцыі працавалі таленавітыя прафесіяналы: рэжысёры Барыс Берцінг, Анатоль Сакевіч, Віктар Шавялевіч. Усе чацвёра разам складалі самую моцную творчую каманду сярод іншых рэдакцый БелТБ. Шапталіся, што Моін — былы прэм’ер, “герой-каханак” па амплуа Габрэйскага тэатра, які некалі мясціўся ў тым будынку былой харальнай сінагогі, які з канца 1940-х ужо быў заняты Рускім драмтэатрам імя Горкага.
Кузьма Львовіч Кулакоў (Рутштэйн) — акцёр Белдзяржгабта, а затым Рускага тэатра, кіраўнік знакамітага тэатральнага калектыву ў Палацы культуры Белсавпрафа. Бачыў яго на сцэне, мелі зносіны мы і падчас здымак фільма “Першыя выпрабаванні”, у якім ён засвяціўся ў ролі другога плана. Летам 1960 года на канікулах пасля другога курса рэжфака атрымаў ад яго ліст з прапановай арганізаваць і з восені ўзначаліць у Палацы студыю эстрадных мініяцюр, на што я радасна адгукнуўся. Стасункі з ім працягваліся на мастацкіх нарадах. Да таго ж, яго пасынак — мой калега-рэжысёр Ігар Дабралюбаў, а падчарыца Віка — студэнтка паралельнага акцёрскага курса. Я бываў у іх доме па Карла Маркса. Частавала студэнтаў гаспадыня Таісія Савасцьянаўна, жонка Кулакова. Пазней я прачытаў мемуары Кузьмы Львовіча “Гады і людзі”.
Майсей Сокал — таксама акцёр Белдзяржгабта, а затым Рускага тэатра. У нейкім спектаклі ўразіў пластычнымі пантамімамі, шчырай весялосцю, выдатна спяваў. З ім блізкіх зносінаў не было, проста віталіся.
Песя Вольпіна — актрыса Белдзяржгабта (мадам Ксідзіяс у “Інтэрвенцыі”). Калі ўзяла шлюб з Народным артыстам БССР Аляксандрам Кіставым, была залічана ў трупу Рускага драмтэатра. У 1970-м на “Масфільме” напаткаў яе на пасадзе наглядальніцы пакоя адпачынку акцёраў.
Абрам Яфімавіч Трэпель — бацька Барыса, удзельніка маёй студыі эстрадных мініяцюр у палацы Белсавпрафа. Барыс у нашых пастаноўках смешна ўвасабляў персанажаў і выхваляўся, што яго вучыць акцёрскім штучкам бацька. Неўзабаве з ім пазнаёміў. Былы комік Габрэйскага тэатра ўжо быў пенсіянерам, нідзе не працаваў, а яго апошнім калектывам стала вандроўная трупа пры Белдзяржфілармоніі.
Ад Трэпеля даведаўся, што вандроўная трупа з трох акцёраў пазней разраслася да дваццаці і гастралявала па ўсёй Беларусі. Але Абрам Яфімавіч з такой горыччу распавядаў пра разагнаны тэатр, пра свае вострахарактарныя ролі…
Кулінец — здаецца, зваўся Міхаіл, але не памятаю дакладна. І ён акцёр Белдзяржгабта: інтэлігентны, пачцівы, у акулярах. Працаваў метадыстам Дома народнай творчасці. Мяне, студэнта, двойчы запрашаў у Старыя Дарогі і Валяр’яны на прагляд спектакляў самадзейных тэатральных калектываў і, як бы цяпер сказалі, на майстар-клас. Невялікі фінансавы прыбытак дапамагаў студэнту весці “свецкі” лад жыцця. У траскім аўтобусе дарога ў абодва канцы была доўгай, прагляды адбываліся па вечарах, а таму там, на месцах, і начавалі — мелі час паразмаўляць.
Карыстаючыся службовым становішчам, Кулінец пасля закрыцця Белдзяржгабта дапамагаў беспрацоўным калегам атрымаць хаця б які заробак: скажам, даў магчымасць Рыгору Герштэйну паставіць два спектаклі ў клубе глуханямых.
Мацвей Бярозкін — памятаю гэтага падцягнутага акцёра не ў ролях, а на грамадскіх праглядах і прэм’ерах спектакляў на мінскіх сцэнах. Значна пазней дазнаўся, што напачатку Айчыннай вайны малады Бярозкін у ліку трыццаці працаўнікоў Белдзяржгабта пайшоў добраахвотнікам у войска. Цяжка параненага, яго камісавалі. Ён вярнуўся ў свой тэатр, а пасля яго закрыцця працаваў у вандроўным “Калгасным тэатры”, затым уліўся ў трупу тэатра ў Магілёве.
Цфаня Якаўлевіч Кіпніс — маленькі, сівы, рухавы, гаваркі, з нязменнай усмешачкай, хадзіў у белым кароткім плашчыку і ў бярэтцы. Мастак-сцэнограф Белдзяржгабта ўславіла яго аздабленне спектакля “Суламіф”. Жыў ён на першым паверсе дома па Камсамольскай, праз тры вакны за, пардон, прыбіральнямі. Там цяпер буцік. Аднойчы ён накруціў патэфон, паставіў мне грамплытку з песенькай “О, Шымеле!” Спяваў на ідыш Саламон Міхоэлс — да вайны выпускалі кружэлкі з песнямі народаў СССР. Ад Кіпніса я ўпершыню пачуў тое імя. А таксама — даведаўся пра невядомую мне мову: ідыш.
Таленавіты прыдумшчык, спагадлівы таварыш, у тры разы старэйшы за мяне, ён у ТЮГу аздабляў мой пераддыпломны спектакль “Чырвоны каптурок”. Штатны мастак тэатра Іван Пешкур быў заняты, і дырэктар Уладзімір Міхайлавіч Стэльмах запрасіў беспрацоўнага Кіпніса — знаёмыя яны былі з перадваенных часоў. Як я ўдзячны ім абодвум за такое супрацоўніцтва са студэнтам!
Кіпніс вельмі імкнуўся дапамагчы мне. Па яго замове здабылі корпус спісанага самалёта, парэзалі, выпрасталі пагнутыя часткі фюзеляжа. З алюмініевых пласцін мастак выразаў абрысы дрэў, на елках сам маляваў яблыкі і апельсіны — казка, ТЮГ, усё можна! “Дрэўцы” ў лесе і “домік бабулькі” хаваліся, як у пеналы, у шчаліны бутафорскіх пагорачкаў. Яны з’яўляліся пры скоках Каптурка па лесе, імгненна змяняючы карціну і месца дзеяння.
Кіпніс высока ацэньваў працы калег-сцэнографаў Аскара Марыкса, Аляксандра Тышлера — і гэтае прозвішча я ўпершыню пачуў ад Цфані Якаўлевіча. Ён захапляльна апісваў рашэнне Тышлерам спектакля “Фуэнтэ Авэхуна” (з іспанскага — авечая крыніца): дробныя дэталі аздаблення з’яўляліся на фоне велізарнага плеценага каша. І Кіпніс імгненна намаляваў тую дэкарацыю — па памяці.
Васіль Фёдараў — рэжысёр Белдзяржгабта, вучань Усевалада Меерхольда, у 1920-х дапамагаў майстру ставіць наватарскі спектакль “Рыкай, Кітай!” У 1950-я кіраваў нашым Рускім тэатрам — памяшканне было яму знаёмае. Ставіў спектаклі, якія наведвалі мы, студэнты рэжфака: “Кароль Лір”, “Варвары”.
Віктар Якаўлевіч Галаўчынер — рэжысёр Белдзяржгабта, таму і яму сцэну гэтую не прыйшлося засвойваць: ён ажыццявіў пастаноўку “Атэла” з Аляксандрам Кіставым. Спектакль ішоў на аншлагах да жудаснага пажара ў тэатры і смерці артыста ў 1962-м.
З канца 1950-х па фільмовых справах і проста дзеля ўражанняў наязджаў я ў Вільню. Прозвішча Галаўчынера бачыў на афішы Дзяржаўнага Рускага тэатра Літоўскай ССР, калі той яшчэ месціўся ў будынку за рогам старога ГУМа, побач з “Бульённай”. Ужо тады ведаў па шапатлівых недагаворках, што творчы росквіт рэжысёра ў маладосці звязаны з Мінскам.
Кола асоб, што цікавілі мяне, пашыралася. Распытваючы знаёмых праз знаёмых, даведваўся тэлефоны акцёраў і ўвогуле працаўнікоў Белдзяржгабта. Кінарэжысёры ж — народ цікаўны.
Уладзімір АРЛОЎ,
кінарэжысёр