— Саша, твоя маці Фёкла Пракопаўна мне расказвала, што ты нарадзіўся 5 мая 1933 года ў вёсцы Белы Калодзеж — у 20 кіламетрах ад горада Багучар Варонежскай вобласці. А чаму тады ва ўсіх тваіх дакументах, у энцыклапедыях, кнігах, альбомах значыцца 13 мая? Я ведаю, што на гэты конт існуюць розныя версіі. Якая ж з іх правільная?
— Сапраўды, я нарадзіўся 5 мая, але з-за шырокага разліву Дона бацькі не змаглі своечасова выбрацца ў суседні Цвердахлебаўскі сельсавет для афармлення пасведчання аб нараджэнні сына. Толькі праз восем дзён, 13 мая, калі вялікая вада спала і дарога хоць трохі прасохла, дакумент быў аформлены — аднак трынаццатай лічбай і, мала таго, з пераблытаным імем па бацьку (майго бацьку звалі Максімам). Проста па нядбайнасці чыноўніка, які ладна падпіў. Гэтую памылку бацькі выявілі толькі дома, але на яе выпраўленне не было часу. Маўляў, неяк пасля.
— А “пасля” так і не прыйшло?
— Ведаеш, тады такім няўвязкам у сельскіх сем’ях не надавалася кардынальнага значэння: галоўнае, каб быў чалавек добры. Да таго ж, палохала бюракратычная цяганіна па аднаўленні адпаведных дакументаў: занадта шмат часу, доказаў і сведчанняў спатрэбілася б для атрымання новага. І ўжо ўсе мае пасляваенныя паперы выдаваліся на “Аляксандра Міхайлавіча”. Адзінае, што майго другога сына я назваў у гонар бацькі — Максімам.
— Справа крытыка, напэўна, не ў тым, каб пакутліва знаходзіць адказ на пытанне, што ж гэтым хацеў сказаць мастак, а ў тым, ці затрымаецца глядач ля тваёй карціны? Ці не пройдзе хутка міма, мелькам зірнуўшы на этыкетку з назвай? А раптам карціна акажацца для яго нязвыклай па вобразна-пластычных пошуках, “формульнай”, незразумелай? Хто будзе вінаватым у гэтым — аўтар ці ён сам, глядач? Не сакрэт, што многія твае рэчы тлумачаць па-рознаму. Цябе гэта не бянтэжыць, не хвалюе?
— А чаму, уласна кажучы, павінны тлумачыць аднолькава? У людзей усё рознае: жыццёвы вопыт, эрудыцыя, здольнасць да суперажывання, эстэтычны ўзровень. Таму розная і глыбіня пранікнення ў мастацтва. Мне нават здаецца, што сапраўдны твор не можа быць вычарпаны да дна. Нейкія неспасцігальныя глыбіні ў ім павінны заставацца. Мастак, уступаючы ў дыялог з гледачом, і сам не ўсё да канца дагаворвае. Я не імкнуся да таго, каб даваць адказы на ўсе пытанні, якія хвалююць мяне ў жыцці — я проста дзялюся некаторымі сваімі думкамі, далёкімі ад завершанасці. Я нічога не навязваю гледачу, не імкнуся па-над ім узвысіцца.
Канешне, усё нязвыклае выклікае неразуменне, а само неразуменне часам бывае ўласціва і невукам, і знаўцам. Так, прафесіянал можа зусім не разумець і нават катэгарычна не прымаць свайго калегу. Вебер, напрыклад, пра Сёмую сімфонію Бетховена сказаў: “Экстравагантнасць гэтага генія дайшла да крайнасці; Бетховен цяпер даспеў да вар’ятні”. А ці ведаеш, як ставіўся граф Леў Талстой да Шэкспіра?
— Ведаю. Леў Мікалаевіч называў Шэкспіра “пасрэдным літаратарам”, “агідным”, “нудным недапечаным” ды лічыў, што яго п’есы “Кароль Лір”, “Макбет”, “Гамлет” — “вялікае зло, як і ўся няпраўда”. А самаго Талстога не любіў Іван Сяргеевіч Тургенеў. Думаю, тут замяшаная і нейкая зайздрасць. Урэшце, так званае “інтэлектуальнае” грамадства не прымала пры жыцці Ван Гога і Мадзільяні, Фалька і Філонава. А колькі ў свой час было ў нас зламана дзідаў наконт Шагала, Малевіча і наогул Віцебскай мастацкай школы? Падобных прыкладаў не злічыць. А што ўжо казаць пра простага гледача, якога з дзяцінства ніхто не вучыў разумець мастацтва?
Ды і твае творы, Саша, не заўсёды прымалі на “ўра” некаторыя мастацтвазнаўцы, і — як ні дзіўна — частка калег па пэндзлі. Прычыны тут розныя: ад шчырага неразумення тваіх, на іхні погляд, “экстравагантных” фармальных пошукаў да “звычайнай гісторыі”: прастой чалавечай зайдрасці. Дарэчы, а як ты ставішся да сучаснай мастацкай крытыкі?
— Каб зарыентавацца ў калейдаскапічнай стракатасці сённяшніх праблем, відаў мастацтва, жанраў, стыляў, усвядоміць, што ж ёсць сучаснае творчае мысленне, трэба, перш за ўсё, валодаць метадалогіяй аналізу мастацкіх з’яваў. Аднак было б памылкай думаць, што яе веданне само по сабе гарантуе беспамылковасць крытычных довадаў. Толькі калі такія веды засвоены творча, пераплаўлены ў асабістае перакананне — тады адкрываецца шырокі і жывы погляд на мастацтва ў яго ўзаемаадносінах з грамадствам і эпохай, з рухам і абнаўленнем традыцый, з глыбінным адчуваннем сучасніка.
— У Мапасана ёсць такая думка: “Каб разважаць пра шуканні, характэрныя для сучаснага мастацтва, патрэбны, перш за ўсё, вытанчанасць і чуллівасць зроку…” На мой погляд, калі мастак спяшаецца ў сваіх творах усё дадумаць за гледача, ён — проста малацікавы. Прынамсі, асабіста для мяне...
— Вось, вось! Гі дэ Мапасан быў не дурань, ён ведаў, што казаў. Вельмі актуальныя словы і для тых, хто, займаючы кіруючыя пасады, вырашае лёсы выяўленчай культуры, і для крытыкі, закліканай яе ацэньваць. На жаль, мастацкіх крытыкаў як такіх у нас у Беларусі амаль няма, за выключэннем хіба трох-чатырох чалавек. У прынцыпе, на прэсу я не магу скардзіцца: пра мяне шмат пішуць мастацтвазнаўцы і асабліва журналісты, але ўсё гэта больш рэцэнзіі ды паведамленні — без глыбіні асэнсавання маёй творчасці. Былі, канешне, і “жоўтыя наезды”, асабліва адносна канцэпцыі майго “Габелена веку”. Зразумела, лепш размаўляць з гледачом удумлівым, уважлівым, неагрэсіўным да мастака. Лічу, што падабацца ўсім не абавязкова: бо тады рызыкуеш згубіцца ў плыні “масавай свядомасці”.
— Дарэчы, табе здраджвалі?
— І не аднойчы, у тым ліку некаторыя мае вучні па інстытуце ды сябры маладосці. Магчыма, з-за майго характара, з-за адметнай для многіх жыццёвай і творчай пазіцыі. Асабліва пасля тых манументальных рэчаў, якія я ствараў па дзяржаўных заказах. Канешне, мне крыўдна, што некаторыя мае яшчэ ў нядаўнім мінулым блізкія сябры — у тым ліку, таленавітая Зоя Літвінава — у пэўнай меры да мяне астылі. Іншыя папікалі за маё сяброўства і творчае супрацоўніцтва з Міхаілам Савіцкім. Яшчэ нехта не дараваў мой развод з жонкай Ангелінай Бельцюковай, з якой я пражыў шмат гадоў, і жаніцьбу з маладой Нінай Кухарэнка. Хтосьці не мог спакойна спаць з-за таго, што мне даставаліся буйныя манументальныя аб’екты накшталт мазаік у мікрараёне “Усход-1”, афармленне фасада гасцініцы “Турыст” на Партызанскім праспекце, тарца будынка на Юбілейнай плошчы ці габеленаў — для Музычнага вучылішча імя Глінкі і Залы эканамічнага і сацыяльнага Савета ААН у Нью-Ёрку.
І гэтак далей. Але, па вялікім рахунку, я не вельмі крыўджуся. Разумею, што ўсё гэта мітусня, бег на месцы, дакладней — бег па замкнёным коле. Так было спакон вякоў у бурлівай прасторы мастакоўскага жыцця...
Барыс КРЭПАК