Аляксей ДУДАРАЎ: “Пра вайну нельга пісаць небыліцы”

№ 26 (844) 28.06.2008 - 04.07.2008 г

Чым з’яўляецца сёння для творцаў тэма Вялікай Айчыннай вайны? Чаму нават праз столькі гадоў пасля яе заканчэння, маючы дзесяткі і сотні тамоў твораў, напісаных пра тое вогненнае ліхалецце, сучасныя творцы яшчэ і яшчэ раз звяртаюцца да трагічных падзей 1940-ых? Пра гэта мы гутарым з драматургам Аляксеем ДУДАРАВЫМ.

 /i/content/pi/cult/166/1522/Dudarau.jpg
— Аляксей Ануфрыевіч, у свой час вашы “Радавыя” прагрымелі на ўвесь Савецкі Саюз, але пасля іх на працягу пэўнага часу вы да ваеннай тэматыкі не звярталіся, паспяхова займаючыя, прынамсі, у 90-ыя, гістарычнай тэматыкай. І вось у апошнія некалькі гадоў у вашай творчасці назіраецца новы віток цікавасці да Вялікай Айчыннай.
З чым гэта звязана?

— Справа ў тым, што я ў плане сваіх творчых інтарэсаў нічога не праграмую. І звычайна на пытанне аб “планах на будучае” не адказваю. Яны, гэтыя мае творчыя інтарэсы, складваюцца самі. Адзінае, што магу сказаць дакладна і, калі спатрэбіцца, падпішуся пад гэтым уласнай крывёй,— мой зварот да ваеннай тэмы — ніякая не кан’юнктура: маўляў, што сёння гледачу патрэбна — гэта і выдаў…

— Наколькі сучасны чалавек жадае бачыць у тэатрах і на экранах спектаклі і фільмы пра Вялікую Айчынную вайну?

— Што да спектакляў пра вайну, дык іх сёння ў тэатрах — адзін-два, і тыя створаны напярэдадні пэўных дат. А вось фільмаў пра вайну — колькі заўгодна: пераключаеш з канала на канал — і на адным страляюць, і на другім, і на трэцім… Але справа не ў колькасці, бяда — у іх якасці. Па маім глыбокім перакананні, пра вайну нельга складаць небыліцы. Маўляў, гэта ўжо гісторыя — значыцца, магчыма. Але ж не ўсё можна ў гісторыі, і нягледзячы на тое, наколькі тыя ці іншыя падзеі аддалены ад нас, усё роўна неабходна прытрымлівацца гістарычнай праўды. Не следаваць, а менавіта — прытрымлівацца.

Лепшыя творы, створаныя пра вайну, вельмі балючыя, трагічныя. Уся творчасць Васіля Быкава трагічная, і гэта застаецца незалежна ад таго, раскрыем мы яго творы сёння ці праз сто гадоў, таму што ён пісаў пра тое, як чалавек трапляе ў нечалавечыя ўмовы. Яго персанажа могуць забіць, ды гэта яшчэ палова бяды: нашмат страшней, што ён сам павінен будзе забіваць. Павінен! Паўтаруся: не кажу, што неабходна даслоўна ўзнаўляць летапіс ці дакумент — гэта, напэўна, будзе яшчэ горш, чым выдумка. Але ж мы, безумоўна, мусім ставіцца да тых нядаўніх падзей паважліва. Нават і праз пяцьдзесят гадоў, калі на гэтай зямлі не застанецца нікога, хто б бачыў вайну на свае вочы, гэта застанецца святым для нас. Мы ж не амерыканцы — мы з іншага цеста.

Тыя трагічныя гістарычныяпадзеі, што “праязджаліся” па нашай зямлі цягам многіх стагоддзяў, прывілі нам ужо генетычнае адчуванне гэтага болю, але ж адначасова — і гэткае ж генетычнае адчуванне крыўды за тое, што хтосьці намагаецца перакручваць тыя ці іншыя факты. Пару гадоў таму мне па вялікім блаце ў Маскве дасталі запрашальнік у “Современник” на гучны спектакль “Голая піянерка”. Я бачыў урыўкі з гэтай пастаноўкі па тэлебачанні, ведаў, пра што ў ім гаворка, да таго ж горача любімы мной Уладзімір Абрамавіч Этуш, франтавік, сказаў, што гэта мярзота, а яму грэх было б не верыць. І я не пайшоў на гэты спектакль — не хачу “хаваць” такую брыдоту.

— А як жа тое, што сёння прыйшла пара, і мы можам адкрываць людзям новыя, невядомыя старонкі той вайны?..

— Напрыклад, якія такія невядомыя старонкі не былі адкрыты?! Штрафбаты — дык хто ж гэтага не ведаў? Заградатрады былі— пра гэта хіба не пісалі? Адкрылі, што расстрэльвалі без суда і следства дзяцей, якія са школьнай парты добраахвотна ішлі на фронт, часта насуперак таму, што міліцыя іх ссаджвала з паяздоў, і там, трапляючы ў першы бой, палохаліся насмерць, — гэтага мы не ведалі? Не ведалі, што Зоя Касмадзям’янская — гэта, у першую чаргу, ахвяра вайны? Ніхто не прыніжае яе гераізму, але ж мы ведаем і тое, што рыхтавалі такіх, як яна, разведчыкаў-дыверсантаў на працягу паўтара месяца, а потым закідвалі ці пасылалі проста ў тыл, каб там яны што-небудзь падпалілі, узарвалі. Здаецца, каля трох тысяч чалавек было падрыхтавана ў той школе разведчыкаў-дыверсантаў, але, наколькі я ведаю, палова з іх загінула, так нічога і не зрабіўшы. Ды і якога эфекту можна было чакаць? Каб падрыхтаваць сапраўднага дыверсанта, патрэбны час, не толькі фізічная, але і маральная падрыхтоўка… Я ў тыя адкрыцці, пра якія вы кажаце, не веру: вельмі часта за новае слова стараюцца выдаваць менавіта ўласныя фантазіі ды прыдумкі, а гэта, паўтаруся,— недапушчальна.

— Складваецца адчуванне, што сучасныя фільмы пра Вялікую Айчынную вайну намагаюцца пераканаць нас у тым, што былі, маўляў, толькі “складаныя абставіны”, у якіх жыццё людское не перапынялася. Мне ж асабіста здаецца, што вайна — гэта калі чалавек біялагічна існуе, але сапраўднае ягонае жыццё на гэты перыяд спыняецца.

— Я з вамі згодны. У мяне такое адчуванне і ўнутранае перакананне, што ў час вайны людзі грыпам не хварэлі і апендыцыту ў іх не было. Разумею, канешне ж, усё гэта было, але яно ўспрымалася такой драбязой, што людзі не звярталі на гэта ўвагу. Мой бацька-франтавік расказваў, што дзесьці ў Балгарыі моцна захварэў. Не ведаю, чым дакладна, але ў гарачцы, пакуль яны былі на маршы, адарваўся ад строю і некуды пайшоў. Відаць, мала што разумеў і не кантраляваў сітуацыю, але — ішоў… Нейкая балгарская жанчына яго падняла, завяла да сябе дадому. “Праз пэўны час апрытомнеў,— расказваў ён, — але нічога не памятаю: дзе я, што са мной? Адчуваю гарачка прайшла. Потым бачу — ляжыць побач са мною мая памытая адзежа і, самае галоўнае, пісталет мой у кабуры таксама ляжыць. Я апрануўся і— пайшоў, нават не падзякаваўшы”. Гэта ён расказваў мне амаль што перад смерцю, але, найперш, шкадуючы, што не здолеў падзякаваць той балгарскай жанчыне. Я за яго ёй вельмі ўдзячны. І вось — пашанцавала чалавеку: толькі ён выйшаў на шашу — едзе яго камандзір. Вельмі здзівіўся, убачыўшы яго: “Адкуль ты? — кажа. — Мы ўжо цябе спісалі”. Добра яшчэ, што ў дэзерціры не запісалі. Гэта я пра тое, як у вайну хварэлі… Жыццё там, канешне ж, было, але, як вы правільна сказалі, у нейкім іншым вымярэнні. Таму пацалавацца з жанчынай на беразе Свіслачы ў восьмым годзе ХХІ стагоддзя гэта адно, а пацалавацца перад атакай, мяркуючы, што ты з яе не выйдзеш, — гэта зусім іншае.

— Як вы ставіцеся да таго, што раней, як прынята лічыць, была празмерная гераізацыя подзвігу народа, а сёння той-сёй больш гаворыць пра тое, што і немцы таксама былі ахвярамі, і што вынікі той вайны вельмі неадназначныя?

— Немцы таксама ахвяры, але не такія, як мы. Таму што на нас віны няма — не мы гэта пачыналі. Там можна шмат гаварыць пра палітыкаў, пра Сталіна, але я перакананы: вінаваты той, хто пачынае. Ён жа за ўсё і разлічваецца: і за нас, і, самае галоўнае, — за сябе. Тое, што адносіны, мякка кажучы, асаблівыя ў немцаў сёння да яўрэйскага народа яны прымаюць іх, выплачваюць кампенсацыю — гэта жаданне хоць неяк кампенсаваць учыненае, пакаяцца. Але я не ведаю, колькі павінна прайсці часу, каб гэты боль сцішыўся: людзініколі гэтага не забудуць! І я разглядаю гэтую вайну, як і кожную, — бы ўрок усім людзям, які заклікае іх не хадзіць за вар’ятамі.

— Зараз рэжысёр Дзяніс Скварцоў распачаў здымкі новага фільма “Дняпроўскі рубеж” па вашым сцэнарыі, які, у сваю чаргу, быў створаны па вашай жа п’есе “Ты помніш, Алёша…” Што новага, у параўнанні з ёй, з’явіцца ў фільме?

— Вельмі шмат новага. У першую чаргу, рэжысёрскі погляд на той матэрыял і тыя падзеі, што адбываліся ў час вайны. Дарэчы, погляд абсалютна маладога чалавека. Я як драматург знаходжуся ў палоне таго, што кожны патрончык, кожная гільза для мяне — гэта асобная гісторыя. Маладыя ж людзі, як Дзяніс Скварцоў, глядзяць на ўсё гэта больш маштабна, і менавіта такія глабальныя рэчы іх цікавяць. А мне ж больш блізкія тыя дробязі, з якіх складаецца жыццё.

Скварцоў вырашыў паказаць маштабнасць гэтай ваеннай бітвы, якая, па сутнасці сваёй, сталася беларускім Барадзіно. Мы памятаем, Барадзіно здалі, як здалі ў 1812 годзе і Маскву. Так здалі ў 1941-ым і гэты рубеж. Але ж на працягу 23 дзён нашы войскі стрымлівалі вопытнага палкаводца Гудэрыяна, прычым стрымлівалі да таго часу, пакуль ужо проста было нечым стрымліваць ні сіл, ні зброі не засталося! І хаця немцы прайшлі далей, але тут яны — прайгралі. Пад Магілёвам адна армія стала на шляху іншай арміі — нахабнай, вывучанай, цынічнай і, галоўнае, упэўненай у сабе. Я бачыў фотаздымкі першых палонных немцаў — у іх там такія твары, нібы яны ідуць на дыскатэку! Яны пасміхаюцца, таму што ўпэўнены: праз пару дзён Маскве — каюк, Сталіна павесяць, а ім за тое, што яны першыя, ды яшчэ ў палон трапілі— па крыжу будзе. У іх гэта на пысах нахабных было напісана!

— Дарэчы, ці вызначаеце вы для сябе, апрача абароны Магілёва, яшчэ нейкія знакавыя моманты гісторыі Вялікай Айчыннай вайны, звязаныя наўпрост з Беларуссю, пра якія вы, як драматург, думаеце?

— Безумоўна, так. Маю напісаны кінасцэнарый пра гераічную абарону Брэсцкай крэпасці — гэтую старонку Вялікай Айчыннай нельга абысці. Не сакрэт, што армія Гітлера аб’ектыўна павінна была перамагчы, бо ў яе было ўсё: рэсурсы, дысцыпліна, ідэалогія. Не было аднаго — духу. Маёр Гаўрылаў у Брэсцкай крэпасці (дарэчы, татарын па нацыянальнасці) нават праз месяц пасля нападу змог супраціўляцца, і невядома, чым і як ён жыў на працягу гэтага месяца. Дык вось, я лічу, што менавіта маёр Гаўрылаў і такія, як ён, перамаглі вермахт.

Але, прызнаюся, я не вылучаю ў Вялікай Айчыннай вайне больш важныя і менш важныя моманты, усе яны — наша гісторыя. А што мы ведаем пра вайну на Беларусі? Хіба што аперацыю “Баграціён”, калі Чырвоная Армія хутка вызваліла Беларусь… Нават тая фатаграфія падбітых танкаў, знятая фотакарэспандэнтам Трошкіным, які быў разам з Сіманавым на Буйніцкім полі, што з’явілася ў “Известиях”, не была належным чынам падпісана. Там было пазначана: “горад Д.”, а зусім не “Магілёў” — вось і шукай!

Пра перамогу пад Масквой мы ведаем, ведаем пра Курскую дугу, падзеі пад Сталінградам, пра ўзяцце Берліна. У нас — хіба што пра партызанскі рух…

— З-за нашай сціпласці?

— Так, з-за сціпласці — не любім крычаць пра ўласныя подзвігі. Хаця так, як пацярпелі ў гэтую вайну беларусы, не пацярпеў, бадай, ніводзін іншы народ: не кожны чацвёрты, а, сёння ўжо адкрыта пра гэта кажуць, — кожны трэці беларус загінуў, а можа, нават і таго болей. Кажу з поўным перакананнем: калі б не ўнёсак Беларусі ў нашу агульную перамогу, гэтая вайна наўрад ці скончылася б у 45-ым. Так, наша зямля была пад акупацыяй, але ж немцы тут сядзелі, як на парахавой бочцы, бо паўсюль была партызаншчына: ходзяць людзі, нібы пакорлівыя, але толькі немец зазяваўся — ці вілы ў бок, ці кулю ў патыліцу. І нават тымі, хто з падполлем не супрацоўнічаў, калі надаралася магчымасць незаўважна нейкі болт адкруціць, усё гэта рабілася.

— Вось вы маглі б узяцца і напісаць сцэнарый тэлесерыяла, да прыкладу, пра Канстанціна Заслонава?

— Я б, напэўна, узяўся напісаць пра Заслонава, але толькі ў тым выпадку, калі мяне з усіх бакоў не будуць акружаць “узброеныя” гісторыкі, для якіх кожная коска — гэта святыня, якая павінна вісець у рамцы. А мастацкі падыход — гэта не рамка.

Вернемся яшчэ раз да вайны 1812 года. Сапраўды, была ў тыя часы дзяўчына-гусар Надзея Дурава. Але ж яна наўрад ці выглядала гэткай, як яе сыграла ў “Гусарскай баладзе” Ларыса Галубкіна. Сапраўдная Дурава, каб мужчыны не маглі яе распазнаць, мусіла быць надта падобнай на іх: мужыкаватай, магчыма,нават з вусамі… Але ж я як глядач не хачу ўсёй гэтай праўды жыцця. Мне патрэбна мастацкая праўда, каб я глядзеў на экран і— камяк да горла падступаў. Такога павінна дасягаць любая стужка, а ваенная — асабліва.

— Дарэчы, ці можаце вы з ходу назваць тыя беларускія фільмы пра Вялікую Айчынную вайну, якія, на вашу думку, павінен паглядзець кожны?

— У першую чаргу, напэўна, — “Я родам з дзяцінства”, хаця вайна там нібыта ўжо і адкацілася: у гэтай стужцы шмат праўды пра вайну, і Віктар Тураў зрабіў гэта па-сапраўднаму… “Зімародак” Вячаслава Нікіфарава… Ды ў нас шмат добрых фільмаў!

Што б мы ні казалі, але ёсць тэмы, дзе смяяцца нельга. Чалавек павінен умець суперажываць. Як гэта ні смешна, але калі мужык плача на пастаноўцы альбо пры праглядзе фільма, ён, я ўпэўнены, зможа і Радзіму сваю абараніць, і сям’ю, і калі спатрэбіцца, аддаць сваё жыццё.

 

Гутарыла Таццяна КОМАНАВА